Aby móc zastanowić się nad autorytetem, jego znaczeniem dla pracy nauczyciela oraz jego ewentualną degradacją należy z całą pewnością na samym początku ustalić czym jest sam autorytet. Wydawać by się mogło, że jest to pojęcie wszystkim dobrze znane i powszechnie używane, jednak czy jest tak naprawdę? Słowo autorytet należy do pojęć wieloznacznych, co sprawia, że trudno jest je wyjaśnić. Jednak wbrew tym trudnością pojęcie to jest głęboko zakorzenione w społeczeństwie, przenika je oraz kształtuje przestrzeń życia społecznego.
W historycznym ujęciu słowa autorytet należy przede wszystkim zwrócić uwagę na fakt, że wywodzi się ono od łacińskiego określenia auctoritas czyli powaga moralna i odnosi się głównie do „ogólnego uznania czyjejś powagi, wpływu, znaczenia, a także do człowieka ,instytucji ,doktryny czy pisma cieszących się szczególna pozycją w jakiejś dziedzinie lub opinii pewnych ludzi”.1
Warto wspomnieć również o tym, że samo słowo auctoritas oznaczało także radę doświadczonych mężczyzn, mających pewną pośrednią władzę, wzmacniającą decyzję senatu rzymskiego, zwiększającą zaufanie do jej słuszności. Nie ulega wątpliwości, że z czasem pierwotne znaczenie autorytetu uległo kolejnym przemianom, jednak wciąż zachowuje część pierwotnego znaczenia, podkreślając, że autorytet jest to „ wpływ, wzór, zaufanie, godność i szacunek dla posiadanych przez kogoś walorów osobowych”.2
Anna Mikołejko w swojej publikacji pod tytułem „Poza autorytetem? Społeczeństwo polskie w sytuacji anomii„ stwierdza, że „Autorytet stanowi ważny czynnik skupiający społeczeństwo wokół określonych wartości i celów, nadając im postać konkretnego, rzeczywistego wzoru osobowego, zgodnie z którym pragnęłoby się postępować i który przekazuje się innym. Autorytet wspiera się jednocześnie na dobrowolnym podporządkowaniu, bardzo silnie kształtuje wewnętrzny podział i zróżnicowanie danej grupy. Stabilizacja, podporządkowanie i integracja to najważniejsze jego funkcje”.3 Autorytet odbierany jest jako wytwór zbiorowej wyobraźni.
Jedną z ciekawszych definicji autorytetu jest definicja E. Durkheima. Według autora autorytet „ jest to cecha, w którą jest uposażona istota realna lub idealna w stosunku do określonych osobników, dzięki której uważana jest przez tych ostatnich za obdarzoną w moc wyższą od tej, jaką przypisują samym sobie”. 4
Podobnie określa autorytet H. Rowid, twierdząc, iż jest on: „pewną swoistą właściwością, tkwiącą immanentnie w osobie, względnie w instytucji, dzięki której to właściwości podporządkowują się jej inne osoby, instytucje i grupy społeczne, w sposób mniej lub bardziej dobrowolny” 5
Niniejsza praca ma bezpośredni związek z autorytetem nauczyciela dlatego w Nowym Słowniku Pedagogicznym Wincentego Okonia odnaleźć możemy definicję autorytetu pedagogicznego. Według autora - autorytet pedagogiczny - jest to autorytet na który składa się zespół następujących cech: „ 1) wiedza i mądrość nauczyciela, 2) jego doświadczenie pedagogiczne, 3) umiejętność wyzwalania sił własnych wychowanków, 4) emocjonalny stosunek nauczyciela do ucznia ( miłość, empatia, sympatia, niechęć, antypatia), 5) postawa nauczyciela wobec wychowanków (wyzwalająca lub ujarzmiająca)”. 6
Definicję autorytetu pedagogicznego odszukać możemy również w słowiku pedagogicznym Cz. Kupisiewicza i M. Kupisiewicz. Autorytet pedagogiczny jest tutaj określony jako „ powszechny szacunek i uznanie, jakim cieszy się dany nauczyciel w swoim środowisku z racji: 1) dużego zasobu posiadanej wiedzy ogólnej i kierunkowej, 2) pedagogicznego mistrzostwa przejawiającego się m. in. w umiejętności wdrażania uczniów do samodzielnego myślenia i działania, 3) nacechowanego empatią stosunku do podopiecznych, a ponadto 4) ustawicznego doskonalenia swoich kwalifikacji ogólnych i zawodowych”.7Jak więc widzimy definicje słownikowe są do siebie podobne.
Stosunek do kwestii autorytetu nauczyciela określany jest w różny sposób w literaturze pedagogicznej. Najczęściej spotykanym podejściem jest ukazanie pojęcia autorytetu ze względu na zasięg wpływów nauczyciela. Prezentuje się go w ujęciu szerszym lub węższym. W ujęciu szerszym zwraca się uwagę przede wszystkim na nauczyciela o zasięgu szerszy niżeli teren szkoły. W tej sytuacji brane pod uwagę jest między innymi środowisko społeczne w którym można wyróżnić środowisko wiejskie oraz miejskie. Można mówić tutaj o autorytecie środowiskowym, ponieważ najistotniejsze jest to jakim poważaniem cieszy się nauczyciel wśród osób z danego środowiska. Z kolei ujęcie węższe zwraca uwagę na nauczyciela, który ma ograniczony wpływ na terenie szkoły, a właściwie ogranicza się do konkretnej grupy uczniów danej klasy szkolnej, w której prowadzi zajęcia dydaktyczno- wychowawcze.8
W literaturze pedagogicznej odszukać można również inne podziały autorytetu. Dwa najważniejsze z nich to podział autorytetu:
ze względu na usposobienie wyzwalanych stanów psychicznych zarówno osoby, która posiada autorytet, jaki i osoby, która jest mu podporządkowana, gdzie wymienia się:
autorytet wyzwalający – tutaj istotą działań podejmowanych przez nauczyciela są cele ogólnospołeczne,
autorytet ujarzmiający – tutaj istotą działań podejmowanych przez nauczyciela są wygórowane ambicje oraz żądza władzy,
w ujęciu potocznym:
autorytet wewnętrzny – cechą różniącą jest charakter podporządkowania osobie posiadającej autorytet, podporządkowanie jest dobrowolne, u jego podłoża leży uznanie, wiara, podziw, uczucia życzliwe
autorytet zewnętrzny – podporządkowanie w pewnym sensie jest wymuszone, wynika z lęku, obawy, strachu, z chęci przypodobania się i upatrywania korzyści.9
Istnieje kilka różnych klasyfikacji podziału autorytetu nauczyciela, ale bez względu na to jaka ona by nie była ogólnie zostało przyjęte, że ze względu na dobro jednostki jak również całego społeczeństwa nauczyciel powinien być autorytetem wyzwalającym, wewnętrznym oraz prawdziwym.10 Nauczyciel za pomocą swojego autorytetu powinien dążyć do podstawowego celu jakim powinno być wzbudzenie zaufania w wychowanku, które wpłynie pozytywnie na proces wychowania ucznia.
Zatem nasuwa się pytanie czy autorytet ma duże znaczenie w pracy nauczyciela? Odpowiedź jest oczywista- autorytet nauczyciela ma bardzo duże znaczenie w jego pracy czyli w procesie wychowania młodzieży. To właśnie nauczyciel i jego autorytet stanowią centralną postać działań pedagogicznych w szkole. O tym, że realizuje on podstawową rolę w przebiegu kształcenia swoich wychowanków, pisze między innymi Wincenty Okoń: „Wiele warunków składa się na dobre wychowanie, lecz jeden wśród nich jest szczególnej wagi: doskonałe wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy".11
Silna więź emocjonalna z osobą, która jest autorytetem, okazywanie przez nią miłości, sympatii oraz dostarczanie pozytywnych przeżyć dziecku, potęguje jego wpływ na zachowania wychowanka. Trudno jest bowiem oczekiwać, aby nauczyciel, który pozbawiony jest autorytetu potrafił skutecznie oddziaływać wychowawczo na ucznia. Dlatego też nauczyciel przychylnie nastawiony do uczniów sprzyja zaspokajaniu ich potrzeb oraz tworzy dobry klimat rozwoju drugiego człowieka. Rolę autorytetu nauczyciela podkreśla również L. Kołakowski, który pisze, że ,,Istnieją przynajmniej dwie instytucje, które zbudowane są na zasadzie autorytetu i bez niego nie dają się wyobrazić: rodzina i szkoła. Można powiedzieć, że w obu działanie autorytetu redukuje się stopniowo do wieku dzieci. To jednak sprawy nie zmienia. Prawdą pozostaje, że zarówno moralne, jak i intelektualne wychowanie musi zaczynać się od autorytetu i przez czas długi na nim się opierać ”.12 Podsumowując autorytet nauczyciela jest bardzo ważny w jego pracy, ponieważ to właśnie od niego w dużym stopniu zależą efekty pracy wychowawczo - dydaktycznej.
Niestety w dzisiejszych czasach daje się zauważyć pewien kryzys autorytetu współczesnego nauczyciela. Można nawet powiedzieć, ze określenie autorytet zeszło tak jakby na „drugi plan”. Wydaje mi się, ze istnieje kilka czynników, które przyczyniają się do degradacji autorytetu nauczyciela. Przede wszystkim w dzisiejszych czasach młodzież poszukuje swoich autorytetów wśród osób popularnych takich jak : aktorzy, sportowcy czy piosenkarze. W takiej sytuacji nie używa się pojęcia autorytet, zostaje ono zastąpione pojęciem idol. Idol współcześnie określany jest jako osoba, która cieszy się szczególną popularnością. Można nawet pokusić się o dygresję, że czas idoli wyparł autorytet nauczyciela, który często w takiej sytuacji staje się osobą, która określana jest jako „nudziarz” czy też osoba, która chce za wszelką cenę narzucić swoje własne zdanie.
Kolejnym z czynników, które przyczyniają się do obniżenia rangi autorytetu nauczyciela są sami rodzice. Uważam, ze w dzisiejszych czasach zbyt często dochodzi do sytuacji kiedy to rodzice przy swoich dzieciach podważają autorytet nauczyciela. Niestety są to sytuacje , które się powtarzają co w efekcie prowadzi do tego , że dany nauczyciel przestaje być autorytetem w oczach swojego ucznia. W mojej opinii o autorytet powinien zadbać nie tylko sam nauczyciel, lecz także rodzice jego wychowanków.
Na kształtowanie się autorytetu nauczyciela oraz obniżanie rangi jego wartości mają wpływ również środki masowego przekazu do, których w dzisiejszych czasach młodzież ma swobodny dostęp. Niestety prasa, radio, telewizja czy jakże popularny internet interesują się najczęściej nieprawidłowościami, omawiając przypadki, w których nauczyciele popełnili jakieś błędy. Owszem można dotrzeć również do artykułów, które opisują nauczycieli w pozytywnym świetle, jednak tych negatywnych można znaleźć znacznie więcej i szybciej. Osobiście uważam, że takie postępowanie prowadzi do powstawania bardzo krzywdzących uogólnień w stosunku do nauczycieli.
W omawianiu przyczyn degradacji autorytetu nauczyciela nie sposób nie wspomnieć o przyczynach, które leżą w samym nauczycielu. Nie ma większych szans na zdobycie autorytetu nauczyciel, którego wiedza ogranicza się do treści zawartych w podręcznikach. Ze względu na to, że w dzisiejszych czasach młodzież ma dostęp do wielu źródeł wiedzy takich jak między innymi internet, radio czy telewizja, nie wystarczy już tylko skończyć studiów, dostać pracę i spocząć na laurach lub kształcić się tylko w ramach zdobywania statusu nauczyciela mianowanego. Należy na bieżąco aktualizować przede wszystkim wiedzę z obszaru jakim zajmuje się dany nauczyciel jak również poszerzać ją o różne inne dziedziny. Nie zdobędzie autorytetu nauczyciel powielający co roku te same wiadomości, bez uwzględnienia aktualnego rozwoju nauki w swojej dyscyplinie.
Podsumowując moją pracę, trafne będzie stwierdzenie, że budowanie autorytetu to proces bardzo żmudny i długotrwały. Tym bardziej w czasach, kiedy pojęcie to uległo przewartościowaniu zyskanie autorytetu w oczach uczniów nie należy do prostych zadań, ale na pewno przynosi duża satysfakcję każdemu nauczycielowi.
Bibliografia:
Badura E., Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1981.
Kołakowski L., Obecność mitu, Warszawa 1994.
Kupisiewicz Cz., Kupisiewicz M., Słownik Pedagogiczny, Wyd. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Mikołejko A., Poza autorytetem? Społeczeństwo polskie w sytuacji anomii, Wyd. akademickie Żak, Warszawa 1991.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2004.
Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965.
Pilch T. (red.), Encyklopedia XXI wieku, t. I, A-F, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2003.
Pomykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
Rowid H., Podstawy i zasady wychowania, Wyd. „Wspólna Sprawa”, Warszawa 1957.
Wagner I., Stałość czy zmienność autorytetów, Wyd. Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005.
I. Wagner, Stałość czy zmienność autorytetów, Kraków 2005, s. 36.↩
Cyt. za I. Jazukiewicz, Autorytet nauczyciela, w: Encyklopedia XXI wieku, (red.) T. Pilch, t. I, A-F, Warszawa 2003, s. 254.↩
A. Mikołejko, Poza autorytetem? Społeczeństwo polskie w sytuacji anomii, Warszawa 1991, s. 12-13.↩
Cyt. za: K. Kotłowski, Autorytet nauczyciela, w: Encyklopedia pedagogiczna, pod red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s. 35.↩
H. Rowid, Podstawy i zasady wychowania., Warszawa 1957, s. 257↩
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny , Warszawa 2004, s.37.↩
Cz. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009, s.16.↩
E. Badura, Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, Warszawa 1981, s. 44.↩
Tamże, s. 45.↩
Tamże, s. 46.↩
W. Okoń, Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa 1965, s. 249.↩
L. Kołakowski, Obecność mitu, Warszawa 1994, s. 170.↩