3, 4. Impresjonizm - zmiany na gruncie prozy, poezji i dramatu.
Impresjonizm to kierunek w sztuce i literaturze Młodej Polskim którego nazwa pochodzi od fr. l'impression - wrażenie - i początkowo dotyczyła malarstwa. Impresjonizm malarski rozwijał się w 2. połowie XIX wieku we Francji jako wynik studiów i praktyki pejzażystów angielskich (William Turner, John Konstable), barbizończyków, realisty Gustave'a Courbeta. Malarze, którzy zaczęli wychodzić w plener, dostrzegli, iż zależnie od pry dnia i stanu powietrza kolor zmienia się wraz z katem podania promieni słonecznych. Kontury przedmiotów zacierają się i rozmywają, powstają barwy uzupełniające. Program impresjonistów zakładał utrwalenie chwilowych, przemijających wyglądów krajobrazu, postaci lub grupy osób, martwej natury. Zreformowali technikę malarską, rozjaśnili paletę barw, nadali wizyjną zwiewność i lekkość obrazom natury.
Czołowi impresjoniści francuscy to: Claude Monet, Auguste Renoir, Alfred Sisley, Paul Cezanne, Camile Pisarro. W Polsce do impresjonistów zaliczano Aleksandra Gierymskiego, Józefa Pankiewicza i Władysława Podkowińskiego.
W literaturze impresjonizm jest następstwem teoretycznych założeń i praktycznych efektów naturalizmu. Formuła Zoli stanowiła, że naturalizm przedstawia zakątek natury widziany przez pryzmat temperamentu artysty. Naturaliści zajęli się „zakątkiem natury”, starając się szczegółowo opisać rzeczywistość. Impresjoniści - przeciwnie - interesują się „temperamentem” człowieka, który ją poznaje. Obserwacja impresjonistyczna opiera się na subiektywnych, trudno uchwytnych, ulotnych spostrzeżeniach biernego, niezwykle czułego podmiotu… Wymagają one nowych słów i określeń dla jednorazowych zjawisk, podszytych osobistą wrażliwością podmiotu. Opisywane w impresjonistycznej manierze barwy są nieokreślone, często prześwietlone, przedmioty tracą wyraziste kontury, zarysy obiektów stają się niematerialne. Impresjonistyczny opis postaci cechuje się metonimicznością; zamiast całej figury ludzkiej wskazuje się jej część charakterystyczną, np. detal ubioru:
Na chodnikach przybywało coraz więcej osób ubranych wykwintnie - lśniących cylindrów, jasnych paltotów
i staników.
(S. Żeromski, Ludzie bezdomni)
Obserwacja impresjonistyczna nie ogranicza się do fenomenów wizualnych, gry światła; rejestruje także dźwięki, zapachy, temperaturę:
Pajęczyna tuż przed oczyma staje się połyskliwą, złotą, wonną. Bije ten zapach…
- Zapleć włosy, Zochna! Zapleć! Zapleć… I nie patrz tak!... Idź, zostaw mnie. Idź, otwórz okno… Posłuchaj - majaczył na pół senny. - W takie kryształowe noce, gdy cisza znienacka opada, słychać czasem… Nie widać, tego nigdy nie widać! Głosu po nocy nigdy nie wydadzą… Ale z góry, spod gwiazd, łopotanie skrzydeł czasami ucho pochwyci… Żurawie ciągną… Wiosna!
( W. Berent, Próchno)
Percepcja impresjonistyczna obejmuje tu zarówno narrację, jak i bezpośrednią wypowiedź bohatera. Motyw pajęczyny łączy niedawną halucynację Borowskiego (pająk z sufitu)
z przejściem do jawy - złota pajęczyna włosów żony. Jego słowa, jeszcze na granicy snu
i czuwania, opisują przelot żurawi - zwiastunów wiosny, w sposób impresjonistyczny: najpierw wskazując na dźwięk, potem objaśniając jego źródło.
Poezja. Stylistyka impresjonistyczna opiera się na epitecie (często nadużywanym), synestezji i oksymoronie. Impresjonista stosuje chwyty uwydatniające brzmieniową stronę wypowiedzi, w przemyślany sposób kształtuje jej rytm, używa rzadkich rymów, budując „muzyczną” frazę zdania czy wersu. Odrealniony nastrój znanych impresjonistycznych wierszy powstaje dzięki osiągniętej przez to melodyjności (onomatopeje), symbolom
i neologizmom (np. Anioł Pański Tetmajera, Deszcz jesienny Staffa). Impresjonistyczny „pejzaż duszy” przesycony jest intymnymi emocjami podmiotu.
Krajobraz jest ulubionym tematem poetów - impresjonistów - kontemplowany za dnia i nocy, rozwiewający się wśród gry świateł i cieni, przenikany tajemniczymi odgłosami. Przykładem „wizualnej” odmiany impresjonizmu poetyckiego jest wiersz Tetmajera
W Kościeliskach w nocy:
Jakie dziwne niewidny księżyc światło zlewa -
Jaki dziwny, posępny, wielki cień tam stoi -
Zda się, widmo u groty głębokich podwoi -
Jak dziwnych głosów echo skądś wśród gór pobrzmiewa…
Przykładem „akustycznej” odmiany liryku impresjonistycznego jest utwór Tetmajera Anioł Pański z leitmotivem - refrenem, oddającym bicie dzwonów.
Proza. Impresjonizm podważa klasyczną konstrukcję bohatera powieściowego, który posiada stabilny, „przewidywalny” charakter. W tzw. „lirycznej” powieści młodopolskiej jest on zwykle bohaterem prowadzącym. W owym modelu powieści mowa pozornie zależna łączy punkt widzenia narratora z perspektywą bohatera prowadzącego. (W tradycyjnej powieści realistycznej abstrakcyjny, „wszechwiedzący” narrator przekazywał obiektywne dane
o świecie przedstawionym i bohaterze). Dzięki podwojonej perspektywie (narratora
i bohatera) w powieści lirycznej powstaje sprawozdanie z wrażeń subiektywnego obserwatora. Dowiadujemy się, jakie refleksy rzuca rzeczywistość na jego przeczulona jaźń. Proza impresjonistyczna interesuje się osobowością ludzką jako taką; skupia się na prywatnych dylematach człowieka, targanego niepokojem egzystencjalnym i filozoficznym. Nowy tym bohatera (i percepcji świata) wywołuje powrót do paradokumentalnych form pisarskich (dziennik, pamiętnik, powieść w listach). Bohater to neurotyk; bierny podmiot percepcji impresjonistycznej, ulegle lub gwałtownie reagujący na impulsy z zewnątrz. Nie posiada spójnego charakteru bohatera realistycznego; jest potokiem następujących w czasie, często krańcowo odmiennych, stanów psychicznych. Każdy taki stan może stać się
i przyczyną sprawczą quasi - dramatycznej sceny (nieraz powieściowego rozdziału). Powieść rozwija się jako następstwo scen, jako szereg epizodów. Akcja jest fragmentaryczna, pełna luk i elips. Otwarta kompozycja pozbawia utwór jednoznacznego finału, a co za tym idzie - wyrazistego przesłania, typowego dla powieści realistycznej. Jej wieloznaczność potęguje dwu - lub wielogłosowa struktura tekstu. Przykładem powieści dwugłosowej są Ludzie bezdomni Żeromskiego - fikcjonalna historia doktora Judyma, zazębiająca się z quasi - dokumentem (pamiętnikiem Joasi). Żeromski wykorzystał tu kompozycyjne pomysły z Lalki Prusa. Nawiązując do teorii Michaiła Bachtina, nazywa się Próchno powieścią wielogłosową (polifoniczną), zbudowaną z dialogów i dysput bohaterów, których wypowiedzi narrator nie potwierdza swym autorytetem. Jest to utwór wieloznaczny, który tylko sugeruje sensy, licząc na intelektualną współpracę czytelnika.
Dramat impresjonistyczny charakteryzuje się także rozluźnieniem kompozycyjnej spójności, zmniejszeniem znaczenia akcji, dążeniem z jednej strony do liryzacji, z drugiej do epizacji utworu (liryczne wiersze w Wyzwoleniu Wyspiańskiego - np. fragment „Już sam na wielkiej pustej scenie…”; didaskalia w dramatach Kisielewskiego wygłaszane przez „autora” tekstu). Dowodem inwazji epickości są „powieści dramatyczne” Adolfa Nowaczyńskiego, czy porównywalne do nowelistycznych partie Róży Żeromskiego.
We wszystkich rodzajach literackich wpływy impresjonizmu powodują zacieranie się
i niwelowanie specyficznych cech rodzajowych. Następuje liryzacja prozy ( inwazja środków stylistycznych poezji w narracji, wiersze inkrustujące powieści - Brzozowski, Miciński). Prozaizacja liryki wyraża się najlepiej w karierze poematu prozą. Faktem staje się scharakteryzowana już liryzacja i epizacja dramatu. Płynność granic rodzajowych jest dla dorobku okresu tak charakterystyczna, że właśnie impresjonizm pretendował dawniej do rangi nazwy epoki, konkurując z ostatecznie zwyciężającym terminem - Młodą Polską.
Opracowała: Esterka
Miłej nauki
2