12. Pytanie ogólne
Przegląd koncepcji kompetencji zawodowych nauczyciela
Wersja skrócona
Kompetencje zawodowe nauczyciela
Kompetencje przede wszystkim postrzegane są jako zbór wiedzy z zakresu psychologii społecznej dotyczącej kontaktów międzyludzkich, postaw wobec uczniów (zwłaszcza szacunku)
- umiejętność rozwiązywania konfliktów,
- nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktu,
-umiejętność wzbudzania i podtrzymywania motywacji,
- uczenie się współpracy w grupie.
Kompetencje - zakres pełnomocnictw i uprawnień
Kompetentny - to uprawniony do działania, decydowania, mający podstawę, kwalifikacje
Kompetencje w pedagogice - zdolność osobistej samorealizacji, jest podstawowym warunkiem wychowania oraz uważana jako rezultat uczenia się.
A. Gurycka
Kompetencje to obszar posiadanej wiedzy, wykształcone umiejętności i zdobyte doświadczenie.
Kompetencje zawodowe nauczycieli są ściśle związane zarówno z filozofią wychowania, przyrostem wiedzy i środków informacji oraz celami edukacji, jak i są konsekwencją zmian zachodzących w otoczeniu szkoły jako instytucji. Jest to zbiór zawodowych umiejętności i dyspozycji, w jakie powinien być pedagog wyposażony, aby mógł efektywnie wykonywać swoja pracę.
Nauczyciele powinni umieć:
1. wybierać metody sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów stosownie do decyzji dydaktycznych, jakie mają być podjęte.
2. tworzyć metody sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów stosownie do decyzji dydaktycznych, jakie mają być podjęte.
3. tworzyć metody sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów oraz punktować i interpretować wyniki stosowania tych metod.
4. wykorzystać wyniki sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów do podejmowania decyzji zarówno o pojedynczych uczniach, jak i programie kształcenia, doborze metod itd.
5. wykorzystać wyniki sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów do budowania trafnych procedur stawiania stopni szkolnych uczniom.
6. komunikować wyniki sprawdzania i oceniania zarówno uczniom, jak ich rodzicom, innym pedagogom.
7. rozpoznawać nieetyczne i niewłaściwe metody zdobywania i wykorzystywania informacji o osiągnięciach uczniów (B. Niemierko).
Dobry nauczyciel powinien być dobrze przygotowany w zakresie czterech kompetencji. Te kompetencje warunkują jego efektywność , są to:
1. Operatywna wiedza o uczeniu się i ludzkim zachowaniu.
2. Umiejętności interakcyjne wzmacniające proces uczenia się i współpracy między ludźmi.
3. Operatywna wiedza przedmiotowa, w zakresie nowoczesnych treści dotyczących tego przedmiotu, ale także dyscyplin pokrewnych.
4. Umiejętności techniczne nauczania wspomagające uczenie się uczniów, dostosowane do właściwości danego przedmiotu i do poziomu uczniów
Wersja dłuższa
"Nowy słownik pedagogiczny" W. Okonia podaje, iż w „(…) pedagogice jako zdolność do osobistej samorealizacji kompetencja jest podstawowym warunkiem wychowania; jako zdolność dookreślonych obszarów zadań kompetencja jest uważana za rezultat procesu uczenia się”.
Komitet Nauk Pedagogicznych PAN w dniu 13 listopada 1997 r. na posiedzeniu poświęconym wymaganiom w zakresie wykształcenia zawodowego nauczycieli przyjęto projekt zestawu standardów kompetencji zawodowych. Tworzą go standardy:
- prakseologiczne - wyrażają się skutecznością nauczyciela w planowaniu, organizowaniu, kontroli i oceny procesów edukacyjnych.
- komunikacyjne - kompetencje komunikacyjne nauczyciela wyrażają się skutecznością zachowań językowych w sytuacjach edukacyjnych.
- kompetencje współdziałania manifestują się skutecznością zachowań prospołecznych i sprawnością działań integracyjnych nauczyciela.
- nauczyciel, który legitymuje się kompetencjami kreatywnymi wyróżnia się innowacyjnością i niestandardowością działań.
- kompetencje informatyczne wyrażają się sprawnym korzystaniem z nowoczesnych źródeł informacji.
- o nauczycielu mówimy, że nie są mu obce kompetencje moralne wówczas, gdy: posiada zdolność do pogłębionej refleksji moralnej przy ocenie dowolnego czynu etycznego;
W skład wyróżnionej przez R. Ossowskiego struktury kompetencji zawodowych nauczyciela wchodzą kompetencje:
- przedmiotowe;
- metodyczne;
- wychowawcze
Zdaniem W. Strykowskiego kompetencje nauczycielskie można podzielić na trzy grupy:
- merytoryczne - dotyczące treści nauczanego przedmiotu
- dydaktyczno-metodyczne - koncentrujące się na warsztacie pracy nauczyciela i ucznia
- wychowawcze - dotyczące różnych sposobów oddziaływania na uczniów
A to dla chcących pogłębić wiedzę na w/w temat
Rola nauczyciela we współczesnej szkole jest wieloaspektowa. Dotyczy ona realizacji trzech podstawowych funkcji szkoły: funkcji kształcącej, funkcji wychowawczej i funkcji opiekuńczej. Niemałe znaczenie mają kwalifikacje nauczycielskie.
W. Okoń definiuje kwalifikacje zawodowe jako zakres i jakość przygotowania niezbędnego do wykonywania jakiegoś zawodu. Na kwalifikacje zawodowe składają się następujące czynniki: poziom wykształcenia ogólnego, wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe, a zwłaszcza stopień wprawy oraz umiejętność organizowana i usprawnienia pracy, uzdolnienia i zainteresowania.[1]Pojęcie kwalifikacji łączy się zawsze z profesjonalnością człowieka, z wyuczonym i wykonywanym zawodem ,,jest to zasób wiedzy, umiejętności do wykonywania jakiegoś zawodu lub zajmowania jakiegoś stanowiska.”[2]
Kwalifikacje zawodowe łączy się również z analizą grup czynności i zadań wykonywanych w toku pracy. Często są one kojarzone z kształceniem formalnym i umiejętnościami wtedy też na plan pierwszy wysuwa się pojęcie kompetencji. Pojęcia te są bliskoznaczne wzajemnie warunkują się uzupełniają, lecz ich zawartość treściowa zależy od jakości kształcenia, bywa różnie rozumowana.
Życie zawodowe nauczycieli wiąże się zawsze z obowiązkiem doskonalenia swego mistrzostwa i z ciągłym ustawicznym kształceniem się. ,,Każdy nauczyciel pozostaje w tym działaniu sam w obliczu własnej odpowiedzialności za rozwój ucznia, za prowadzenie go ku dorosłości, ku stawaniu się indywidualnością osobową.”[3] Obowiązki zawodowe wymagają od nauczyciela takich zalet, jak autorytet, empatia, skromność, cierpliwość oraz różnorodne kompetencje pedagogiczne.
Istnieje wiele definicji kompetencji i zależnie od potrzeb akcentowane są poszczególne jego komponenty składowe są to: zdolności, cechy osobowości, wiedza i doświadczenie. Na przykład definicje, w których akcentuje się działanie ,,jest to zdolność i gotowość do wykonywania zadań, na określonym poziomie lub wyuczona umiejętność robienia rzeczy dobrze, rozwinięte sprawności niezbędne do radzenia sobie z problemami.”[4] Inna definicja akcentuje interakcje komunikacyjne ,,to zdolność do zachowań językowych w sytuacjach koniecznych różnego typu adekwatne do warunków, wymogów oraz oczekiwań uczestników tych sytuacji.”[5] Można stwierdzić, że gdy człowiek może wykonać jakieś zadanie oznacza to, że posiada sprawność. Gdy to zadanie może wykonać w konkretnych warunkach (czas, liczba czynności, tempo, miejsce, sytuacja itp.) i gdy jest tego świadom, wtedy posiada określoną kompetencję. Priorytetowe kompetencje nauczyciela to otwartość na zmianę. Oznacza to otwartość na podmiotowość, twórczy rozwój dziecka, na nowości i innowacje, radzenie sobie ze stresem, zdolność i gotowość rozstrzygania napięć i konfliktów w grupie szkolnej. Otwartość na zmianę to również tolerancja. Kompetencje nauczyciela łączy się również z ,,poczuciem wartości zawodowych, z poczuciem bycia ekspertem w podejmowaniu decyzji i odpowiedzialność za rozwój ucznia.”[6] Kompetentny nauczyciel to taki, który posiada rozległą wiedzę, umiejętności pedagogiczne, jest refleksyjny, rzeczowy, zna się na sprawach wychowania i kształcenia, charakteryzuje się fachowością, nauczyciel musi wiedzieć-umieć-chcieć.”[7] Poziom kompetencji wśród nauczycieli jest różny. Młody nauczyciel zdobywający kwalifikacje w toku studiów, posiada kompetencje wyjściowe. Należą do nich ogólno kulturowe i ogólno humanistyczne kwalifikacje i kompetencje oraz psychologiczne i pedagogiczne związane z umiejętnościami metodologicznymi i dydaktycznymi. Stanowią one podstawę kwalifikacji nauczycielskich. Wraz z upływem lat w toku praktyki pedagogicznej kształtują się dojrzałe kompetencje, które uwidaczniają się w samodzielnym doborze treści kształcenia, tworzeniu programów autorskich, innowacyjnej i twórczej ich realizacji, krytycyzmem ocen, refleksyjności w czasie ewaluacji procesów edukacyjnych. Jednak esencję zawodu nauczycielskiego stanowią kompetencje komunikacyjno-interpretacyjne oraz kompetencje społeczne związane z umiejętnościami wychowawczymi. Nauczyciel posiadający takie kompetencje w sposób umiejętny potrafi współpracować z innymi, skutecznie rozwiązuje konflikty. Umiejętności uznawane są jako jedne z najważniejszych zalet współczesnego nauczyciela. Kwalifikacje zdobyte w toku kształcenia formalnego nie wystarczają na całe życie. Należy aktualizować wiedzę i umiejętności, zachować równowagę między kompetencjami przedmiotowymi i kompetencjami pedagogicznymi. Szkoła staje się miejscem powstawania społeczeństwa wychowującego i uczącego się. Zmiany w systemie oświaty w naszym kraju stawiają nowe wyzwania nauczycielom, jeśli chodzi o ich kwalifikacje zawodowe. Nauczyciel poza przygotowaniem merytorycznym i pedagogicznym, powinien umieć podtrzymywać w miarę potrzeby kontakty interpersonalne oraz uczyć tego swoich uczniów. Umiejętności te, choć uwarunkowane są czynnikami osobowościowymi oraz kulturowymi można rozwijać i kształcić. Nauczyciel współczesnej szkoły powinien posiadać umiejętności komunikacyjne. Komunikacja interpersonalna definiowana przez encyklopedię multimedialną PWN(1997) jako proces, dzięki któremu jednostka w bezpośrednim kontakcie z inną osobą przekazuje i otrzymuje informacje oprócz zachowań werbalnych(przekaz słowny) w komunikacji tej ważną rolę odgrywa komunikacja niewerbalna, na którą składa się mimika, pozycja ciała, gesty, przestrzenne stosunki między komunikującymi się osobami.”[8]
[1] W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984, s. 155.
[2] M. Ochmański, Edukacja w perspektywie integracji Europy, TWP Warszawa 2001, s. 305, za Słownik współczesny języka polskiego, t. I, Warszawa 1998, s. 447.
[3] Tamże, s.242.
[4] Tamże, s. 248.
[5] I. Kurcz, Język a psychologia, WSiP, Warszawa 1992, s. 89.
[6] M. Ochmański, Edukacja w perspektywie integracji Europy, TWP Warszawa 2001, s. 246.
[7] T. Tomaszewski, Z pogranicza psychologii i pedagogiki, PZWS Warszawa 1970, s. 183.
[8] M. Ochmański, Edukacja w perspektywie integracji Europy, TWP Warszawa 2001, s. 305.
H. Siwek, Kształcenie zintegrowane na etapie wczesnoszkolnym, s. 18.