Fotografowanie ludzi(1)

Fotografie w paragrafie

Witam wszystkich. Przeglądając forum zauważyłem, że niektórzy z nas są zainteresowani prawnymi aspektami fotografowania. Zgodnie z podstawową zasadą ekonomii 0x01 graphic
(popyt rodzi podaż), postanowiłem wyjść naprzeciw Waszym oczekiwaniom i stworzyć mini-poradnik prawny. Opracowanie to nie aspiruje do miana naukowych. Ot, macie przed sobą wyłącznie krótkie omówienie tematu. Mam jednak nadzieję, że znajdziecie w nim odpowiedzi przynajmniej na część nurtujących Was pytań.

Prawo a fotografowanie ludzi

I. Wizerunek

Nasze rozważania powinniśmy zacząć od wyjaśnienia kluczowego w tej kwestii pojęcia, jakim jest „wizerunek”.

W orzecznictwie sądowym i doktrynie prawniczej przyjmuje się, że wizerunek to utrwalony wizualnie (np. w postaci fotografii, karykatury, rysunku) zespół cech fizycznych charakterystycznych dla danej osoby pozwalający na jej indywidualizację i rozpoznanie. Wizerunkiem będą zatem przedstawienia przede wszystkim rysów twarzy danej jednostki. O wizerunku możemy mówić także utrwalając znamiona sylwetki fotografowanego, względnie inne jego cechy fizyczne (np. w sposób charakterystyczny ścięte i ufarbowane włosy), oczywiście pod warunkiem, że umożliwiają one jego rozpoznanie.

W przypadku fotografii za wizerunek uznać należy portret wykonany w sposób umożliwiający rozpoznanie „modela”.

Rozpoznawalność (możliwość identyfikacji osoby fizycznej), jako cecha wizerunku, na opublikowanej w prasie (Internecie) fotografii nie musi mieć charakteru uniwersalnego (powszechnego) (inaczej: wyrok SN z dnia 27 lutego 2003 r., IV CKN 1819/2000, OSP 2004/6 poz. 75). „Wystarczające jest dla stwierdzenia naruszenia prawa do wizerunku, jeśli chociaż niektórzy (np. osoby z kręgu znajomych, współpracowników) mogą wizerunek zidentyfikować. Rozpoznawalność nie musi być też utożsamiana z podaniem dokładnych danych identyfikujących osobę; wystarczy kojarzenie z określoną osobą, nawet jeśli nie będziemy w stanie podać jej imienia i nazwiska” (J. Barta, R. Markiewicz, (w: ) J. Barta, R. Markiewicz, A. Maślak, Prawo mediów, Warszawa 2002-2004). Ponadto, źródłem takiego rozpoznania powinien być już sam sposób fotograficznego ujęcia, pozwalający na identyfikację (ustalenie tożsamości) osoby sfotografowanej. Innymi słowy, rozpoznanie osoby sfotografowanej musi być możliwe na podstawie samego wizerunku (fotografii). Personalna anonimowość opublikowanej w prasie fotografii osoby fizycznej, wyrażająca się w niemożności jej identyfikacji, oznacza zatem brak naruszenia dobra osobistego tejże osoby fizycznej w postaci jej wizerunku w rozumieniu przepisu art. 23 k.c. (wyrok SN z dnia 27 lutego 2003 r., IV CKN 1819/2000, OSP 2004/6 poz. 75).

II. Fotografowanie osób

Utrwalając na fotografii podobiznę danej osoby musimy pamiętać, że wizerunek człowieka jest zgodnie z art. 23 k.c. zaliczany do jego dóbr osobistych podlegających ochronie niezależnie od tego, czy wskutek posłużenia się nim w sposób bezprawny, a więc bez zgody zainteresowanego, przez osobę trzecią doszło do naruszenia innych dóbr osobistych powoda, jak cześć czy godność. Zakres ochrony wizerunku człowieka w sposób szczegółowy określa art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej u.p.a.p.p.).

Zgodnie z art. 81 ust. 1 u.p.a.p.p.:
Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.

W świetle ust. 1 cytowanego przepisu nie jest naruszeniem prawa do wizerunku samo sporządzenie zdjęcia. Nie oznacza to jednak, że wolno nam bez żadnych ograniczeń fotografować, kogo tylko chcemy. Przeciwnie, swoboda fotografowania nie jest pełna. W konkretnych okolicznościach może dojść do zagrożenia innego niż wizerunek dobra osobistego. Przykładowo, natrętne robienie zdjęć przez fotografa, nawet będącego dziennikarzem, może naruszać prawo do prywatności albo miru domowego (tak J. Barta, R. Markiewicz, (w: ) J. Barta, R. Markiewicz, A. Maślak, Prawo mediów, Warszawa 2002-2004).

III. Rozpowszechnianie fotografii - konieczna jest zgoda portretowanego

Rozpowszechnianie (np. publiczne wystawienie: w galerii, na plakacie; opublikowanie w prasie, Internecie) wizerunku osoby fizycznej wymaga uzyskania zezwolenia tej osoby. Brak tej zgody oznacza, że opublikowana fotografia wykonana w sposób umożliwiający identyfikację sfotografowanej osoby stanowi naruszenie prawa do wizerunku osoby fizycznej (wyrok SN z dnia 27 lutego 2003 r., IV CKN 1819/2000, OSP 2004/6 poz. 75).

W świetle cytowanego art. 81 ust. 1 u.p.a.p.p. tylko od woli fotografowanego zależy dopuszczalność rozpowszechniania zdjęcia. Przyczyna odmowy udzielenia zgody nie jest istotna, tym bardziej nie musi być racjonalna.

W praktyce nie spotyka się ogólnych zezwoleń na rozpowszechnianie wizerunku, uprawniających do całkowicie dowolnego jego wykorzystywania. Zgodę portretowanego należy zatem zawsze wiązać z konkretnymi warunkami rozpowszechniania wizerunku ustalonymi przez fotografa i „modela”. Chodzi tu o ustalenie takich elementów jak wskazanie osoby rozpowszechniającej, czasu i miejsca publikacji, towarzyszącego komentarza, zestawienia z innymi wizerunkami itp. (wyrok s. apel. w Warszawie z dnia 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1455/99). Skoro to od woli osoby przedstawionej na zdjęciu fotograficznym (lub innym materialnym nośniku jej wizerunku) zależy dopuszczalność jego rozpowszechniania, może ona dowolnie określić te elementy, ograniczając tym samym zakres zezwolenia. Fotografowany może zatem zezwolić na publikację wizerunku tylko w oznaczonym czasopiśmie (na określonej stronie WWW), tylko w związku z oznaczonymi okolicznościami (np. w związku z określonym tekstem artykułu prasowego). Możliwe jest także ustalenie przez osobę sfotografowaną granic czasowych eksploatacji wizerunku i zakresu terytorialnego publikacji. Wprowadzanie takich ograniczeń stało się już zwyczajem powszechnie przyjętym w szczególności przy zawieraniu umów dotyczących reklam (por. wyrok s. apel. w Warszawie z dnia 24 lutego 2005 r., VI ACa 721/2004).

Wobec powyższego w razie wątpliwości zezwolenie nie rozciąga się na czynności wykraczające ponad bezpośredni cel zrobienia zdjęcia (J. Barta, R. Markiewicz, (w: ) J. Barta, R. Markiewicz, A. Maślak, Prawo mediów, Warszawa 2002-2004). Przykładowo: wyrażenie zgody na opublikowanie zdjęcia w celach informacyjnych (reporterskich), nie oznacza zgody na jego publikację w celach reklamowych. Zezwolenie na opublikowanie wizerunku w internetowej galerii fotografa nie oznacza równocześnie zgody na dalsze jego zamieszczanie w innych publikatorach. Innymi słowy, fakt, że rozpowszechnienie wizerunku nastąpiło za zgodą portretowanego, nie zwalnia osób trzecich, które zamierzają dalej rozpowszechniać taki wizerunek, od uzyskania jego zgody na dalszą publikację. Odnieść to należy również do sytuacji, gdy na podstawie legalnie rozpowszechnionego wizerunku, fotograf sporządza utwory, w których wykorzystuje - nawet znacznie "przetworzony" - wizerunek określonej osoby (J.Barta, (w: ) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC, 2001, wyd. II).

Wskazane zezwolenie może być udzielone w formie dowolnej, byleby tylko było jednoznaczne (wyraźne i niewątpliwe). Dowolność formy oznacza, że może być ono wyrażone przez każde zachowanie się fotografowanego. Dopuszczalne jest zatem jego udzielenie zarówno w formie ustnej, pisemnej, jak i w sposób dorozumiany przez czynności konkludentne. Powinno ono być wyrażone przez osobę fotografowaną, a w przypadku małoletniego, który nie posiada wystarczającego rozeznania, przez jego rodziców. Istnienia zgody uprawnionego ani jej zakresu nie domniemywa się.

Zasadniczo zgoda może zostać cofnięta. Dla bezpieczeństwa obu stron warto zatem uzgodnić przypadki, w jakich zgoda może być cofnięta, jak i konsekwencje jej cofnięcia. Przy braku takich ustaleń fotografowany, który wycofał zgodę, powinien liczyć się z odpowiedzialnością za wyrządzoną szkodę, jeśli takowa by powstała (np. w razie realizacji zlecenia sporządzenia plakatu reklamowego). Z drugiej strony, publikacja zdjęcia już po cofnięciu zezwolenia na dokonanie tej czynności może rodzić odpowiedzialność (również odszkodowawczą) fotografa za naruszenie prawa do wizerunku.

Należy też zaznaczyć, że zgoda uprawnionego na rozpowszechnianie wizerunku nie wyklucza naruszenia innego dobra osobistego. Powiązanie z taką fotografią tekstu, tytułu o wyraźnie pejoratywnym charakterze (np. sugerujące określone działanie przestępcze „modela”), może prowadzić do naruszenia jego dobra osobistego w postaci czci (dobrego imienia) w rozumieniu art. 23 k.c.

Na koniec, trzeba również wskazać, że w procesie o ochronę dóbr osobistych to pozwany (fotograf) ma obowiązek wykazać, że jego działanie nie było bezprawne, czyli że uzyskał zgodę uprawnionego na rozpowszechnianie jego wizerunku w oznaczonych warunkach. Ponieważ, jak wskazano wyżej, istnienia zgody nie domniemywa się, najlepiej uzyskać od fotografowanego pisemne zezwolenie na publikację wizerunku. Może mieć ono np. takie brzmienie:

Wyrażam zgodę na (nieodpłatne) rozpowszechnianie mojego wizerunku poprzez publikację załączonego zdjęcia/zdjęć wykonanych przez ………(imię nazwisko fotografa) na łamach ……(nazwa publikatora)/ na stronie WWW (adres). Niniejsza zgoda dotyczy wyłącznie publikacji w celach niekomercyjnych.

…………podpis…………

IV. Rozpowszechnianie wizerunku bez zezwolenia portretowanego

W myśl art. 81 ust. 2. u.p.a.p.p. zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:
1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych,
2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

1. Publikowanie zdjęć osób powszechnie znanych.

Za „osobę powszechnie znaną” należy uznać osobę, która z uwagi na prowadzoną przez siebie działalność (polityczną, społeczną, zawodową itp.), jest znana ogółowi, czyli większości mieszkańców danego kraju, okręgu, miasta, czy też większości członków danej grupy społecznej, zawodowej itp. Do kręgu tych podmiotów zalicza się zatem osobę, która spełnia łącznie dwa warunki:jest powszechnie znana i pełni funkcję publiczną (tak: J. Sieńczyło-Chlabicz, Rozpowszechnianie wizerunku osób powszechnie znanych, PPH 2003 r., nr 9, s. 41).

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2001 r., (V CKN 440/2000, OSNC 2002/5/68 ) przyjęto, że krąg osób powszechnie znanych zależał będzie od takich okoliczności, jak sprawowanie - na różnych szczeblach - funkcji politycznych, społecznych, zawodowych, popularności poza własnym środowiskiem ze względu na działalność np. zawodową, sportową, amatorską. W związku z tym do kręgu osób powszechnie znanych zalicza się znanych w skali całego kraju polityków, artystów, sportowców, a także - w zależności od okoliczności konkretnego przypadku - osoby aktywne publicznie w zakresie wykonywanej działalności (zawodowej, społecznej itp) w skali lokalnej np. sędziów, prokuratorów, biznesmenów, lekarzy, profesorów, którzy znani są powszechnie swoim studentom (M. Kowalski, Glosa do ww. orz. SN, OSP 2002/12/634). W tym ostatnim wypadku chodzi o ocenę realizacji przesłanki "powszechnego znania" pod kątem kręgu adresatów publikowanego wizerunku (czytelników lokalnej prasy, dla których osobą powszechnie znaną może być np. gminny urzędnik nie znany poza jej terenem).

Rozpowszechnianie bez zgody wizerunku osoby powszechnie znanej jest uzależnione od spełnienia kilku warunków. Przede wszystkim wizerunek powinien być wykonany w związku z pełnieniem funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych. Innymi słowy, publikacja bez zgody portretowanego dotyczyć może tylko zdjęć przedstawiających osoby powszechnie znane w czasie pełnienia przez nie funkcji publicznych lub wykonywania czynności wiążących się z ich działalnością. Nie można zatem bez uzyskania stosownego zezwolenia publikować fotografii, które ukazują te osoby w sytuacjach niezwiązanych z pełnieniem funkcji publicznej (np. w czasie rodzinnych zakupów w hipermarkecie, w czasie opalania się na plaży). Wskazanego warunku nie można jednak interpretować zbyt wąsko. Stąd też judykatura zezwala na rozpowszechnianie zdjęć osoby powszechnie znanej, które przedstawiają ją w sytuacji niezwiązanej z pełnioną funkcją, mogącej mieć jednak znaczenie dla jej wykonywania (np. sfotografowanie prokuratora spędzającego Sylwestra w towarzystwie osób, wobec których prowadzone jest postępowanie karne). Ponadto, wykorzystanie takiego wizerunku powinno być związane z przedstawianiem (relacjonowaniem) wykonywania przez portretowanego funkcji zawodowych, społecznych lub politycznych. Jego rozpowszechnianie może zatem być dokonywane wyłącznie w celach informacyjnych (reporterskich), ewentualnie związanych z nauczaniem, wyjaśnianiem lub analizą krytyczną (A. Maślak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, KPP 2004/2/317). Nieuprawnione jest natomiast wykorzystywanie bez zgody portretowanego jego wizerunku np. na pocztówkach, w kalendarzach czy w działalności reklamowej.

W przypadku osoby powszechnie znanej bez znaczenia jest zgłoszenie przez nią sprzeciwu co do rozpowszechniania wizerunku.

2. Publikowanie zdjęć osoby stanowiącej jedynie szczegół całości

Zgodnie z art. 81 ust. 2 pkt 2 u.pa.p.p. nie wymaga zezwolenia rozpowszechnianie zdjęć osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Przepis ten ma na celu umożliwienie prowadzenia działalności dokumentacyjnej, sprawozdawczej czy informacyjnej. Tylko w tym celu może być zatem publikowany omawiany rodzaj zdjęć.

W tym przypadku chodzi o zdjęcia, w których wizerunek osoby fizycznej stanowi jedynie element akcydentalny lub akcesoryjny przedstawionej całości, tzn. w razie usunięcia wizerunku nie zmieniłby się przedmiot i charakter przedstawienia (wyrok s. apel. w Krakowie z 19.12.2001 r., I ACa 957/01, TPP 2002/3/107).

3. Model/ka

Zezwolenia nie wymaga również rozpowszechnianie zdjęć osoby, która otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie, chyba że w umowie wyraźnie zastrzeżono co innego (art. 81 ust. 1 zd. 2 u.p.a.p.p.). W tym przypadku ustawa przyjmuje domniemanie zezwolenia na rozpowszechnianie. Domniemanie to chroni osobę rozpowszechniającą zdjęcie tylko wtedy, gdy portretowany powoła się na naruszenie jego prawa do wizerunku. Jeżeli jednak zarzuci on naruszenie np. prawa do czci lub prywatności, domniemanie nie będzie działało. Osoba publikująca zdjęcie będzie musiała wówczas wykazać, że dysponuje odpowiednim zezwoleniem (wyrok s.apel. w Warszawie z 20.06.2002 r., I ACa 1358/01, Wokanda 2003/10/41).

V. Skutki naruszenia prawa do wizerunku

Stosownie do art. 83 u.p.a.p.p. w zw. z art. 78 ust.1 u.p.a.p.p. w przypadku rozpowszechniania wizerunku osoby bez wymaganego zezwolenia, sfotografowany może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie (np. przeprosiny na łamach prasy). Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać osobie sfotografowanej odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub - na jej żądanie - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez siebie cel społeczny.

Ponadto, zgodnie z art. 24 § 2 k.c. jeżeli wskutek bezprawnego i zawinionego rozpowszechnienia wizerunku portretowanego została wyrządzona mu szkoda majątkowa, może on żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. Oznacza to, że - oprócz żądania usunięcia niemajątkowych skutków naruszenia oraz zasądzenia zadośćuczynienia - przysługiwać mu będzie dodatkowe roszczenie o zapłatę odszkodowania.