MOTYWY

1. AFIRMACJE ŻYCIA czyli inaczej uwielbienie życia, powiązane zwykle ze zgodną na porządek i ład panujący w otaczającym nas świecie. Nurt uwidaczniał się w epokach literackich preferujących klasycyzm. Za pierwszego mistrza afirmacji życia należy uznać Horacego, a za jego wielkiego polskiego kontynuatora - Jana Kochanowskiego.

Do gór i lasów - J. Kochanowski
Jedną z moich ulubionych fraszek Kochanowskiego jest fraszka autobiograficzna "Do gór i lasów". Autor mitologizuje relacje ze swojego życia, zmieniając dowolnie swoją postać. W zakończeniu pojawia  się pytanie o nieznaną przyszłość i zbliżającą się starość. Podmiot liryczny uświadamia sobie niebłagalny upływ czasu. Jednak nie wyczuwa się u niego lęku.  Poeta kieruje się niezawodną epikurejską metodą "carpe diem".

Pieśni świętojańskiej o Sobótce - J. Kochanowski
W "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Kochanowski przedstawił życie wiejskie i miejskie. To pierwsze jest dobre a drugie złe - pełne zakłamania i obłudy. Szczęście daje bowiem nie bogactwo, lecz harmonia, życie zgodne z prawami boskimi i przyrodą oraz cnota.  Szlachetna praca rolnika zapewnia utrzymanie całemu narodowi. Przyroda szczodrze obdarza rolnika swoimi plonami. Po pracy czas jest na wspólny taniec i zabawę. Przedstawiony obraz wsi jest wyidealizowany (sielankowa kraina), gdyż widziany jest oczyma właściciela ziemskiego a nie chłopa. Pojawia się w nim motyw Arkadii. Prawdziwa XVI w. polska wieś nie miała nic wspólnego z pogodą ducha, szczęśliwością i beztroską. Optymizm i afirmacja życia jaka płynie z utworów Kochanowskiego jest niewspółmierna do rzeczywistości. Nie przeszkadza to jednak, by utwory były bardzo piękne i przyjemne. Gdy je czytamy towarzyszą nam jedynie radosne odczucia.

Pan Tadeusz - A. Mickiewicz
Kolejnym utworem, który przedstawia krainę szczęśliwości jest "Pan Tadeusz" autorstwa Adama Mickiewicza. W formie poematu przedstawił urodę ziemi ojczystej, krajobrazy zapamiętałe z dzieciństwa. Tęsknota za tym wszystkim sprawiła, że ukazał Litwę w sposób wyidealizowany. Soplicowo stało się "centrum polszczyzny" zatopionye w przepięknym krajobrazie. Wszystko toczyło się ustalonym trybem. Sędzia to doskonały gospodarz, szanuje chłopów, pilnuje by przestrzegano narodowych tradycji i szlacheckich obyczajów staropolskich. Autor ukazał zdumiewające piękno zwykłego życia i codzienności.

Lalka - B. Prus
W "Lalce" autorstwa Bolesława Prusa szczęście wykreowała kobieta wcielająca w życie postulaty pozytywistów. Posiadłość prezesowej Zasławskiej, to otoczone lasami, nie skażone cywilizacją miejsce. Wokulski jest tu szczęśliwy, toteż odradza prezesowej wybudowanie cukrowni, ponieważ jak twierdzi, to zniszczyłoby ten cudowny zakątek. Zasławek to efekt wysiłków tej skrzętnej gospodyni, osoby światłej i postępowej. Jak na tamte czasy była kobietą fenomenem. Rzadko zdarza się aby ktoś sam osiągnął tak wiele, a kobiecie w świecie zdominowanym przez mężczyzn zawsze było trudniej. To tylko jeden z licznych wątków "Lalki" ale napawa nas optymizmem i wiarą w ludzkie możliwości.

2. AGRESJA to problem, który wciąż się nasila. Mamy z nią do czynienia od najmłodszych lat w szkole, często nie możemy jej uniknąć w pracy, a nawet w domu. Jednak bardziej przerażają agresywne działania zapisane w historii wielu narodów - wojny czy prześladowania. Pokazują one, że agresja nie ma granic, a człowiek może się posunąć do wielu zbrodni. Przemoc jest prezentowana w mediach, co sprawia, że agresja powszednieje. Przyczyniają się do niej negatywne odczucia: frustracja, lęk, nuda, ból.

Biblia, Księga Rodzaju, Kain i Abel
Kain i Abel byli braćmi. Pierwszy z nich zajmował się uprawą roli i złożył Bogu w ofierze płody rolne. Drugi był pasterzem - podarował najlepsze zwierzęta ze swojej trzody. Bóg ucieszył się z ofiary Abla, a ofiarę Kaina odrzucił. Było to powodem wielkiego gniewu. Kain poprosił brata, żeby wyszedł z nim na pole i zabił go tam. Początkowo nie chciał się też przyznać do winy. Spotkała go za to kara - tułaczka. Jest to przykład agresji spowodowanej zazdrością: Kain był zły, że ofiara jego brata została zaakceptowana, natomiast jego - nie zyskała uznania. Ma to również głębszy sens. Kain od początku nie był tak naprawdę pobożny i pokorny. Zabijając brata, potwierdził, że grzech zapanował nad jego życiem.

Adam Mickiewicz Dziady cz. III

Poeta przedstawił losy prześladowanych więźniów. W dedykacji nazwał ich „męczennikami”, walczącymi w słusznej sprawie. Zbierają się oni w celi Konrada podczas Wigilii i rozmawiają o prześladowaniach. Żegota trafił do więzienia, mimo że nie spiskował. Tomasz wyjaśnia, że Nowosilcow aresztuje nawet niewinnych ludzi, bo zależy mu na dobrej opinii cara. Przed tą agresją nie można się obronić: śledztwo prowadzone jest w tajemnicy, ludzie wciąż są porywani, prawo jest łamane. Młodzież skarży się też na tortury i bicie. Jan Sobolewski opowiada o wywozie studentów na Sybir. Wszyscy mieli ogolone głowy i skute kajdanami nogi. Odczuwali ból, a ich ciała krwawiły. Stosowano wobec nich przemoc, nawet wtedy gdy nie mieli już siły. Wasilewski słaniał się, bo torturowano go podczas przesłuchań - jego cierpienia przyrównane zostały do męki Chrystusa. W Salonie warszawskim toczy się rozmowa na temat Cichowskiego. Kiedyś był on duszą towarzystwa. Przesłuchania i tortury wywarły negatywny wpływ na jego psychikę i wygląd. Scena VIII zawiera historię Rollisona - został pobity, a jego matka prosi senatora o litość. Mickiewicz ukazuje cierpienia polskiej młodzieży, ale też ich odwagę i pragnienie walki.

Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola, Aleksander Fredro Zemsta , Henryk Sienkiewicz Potop, Albert Camus Dżuma, Gustaw Herling-Grudziński Inny świat Opowiadania Borowskiego, Męka Jezusa Chrystusa wg Św. Jana

3. APOKALIPSA nieodłącznie kojarzy się z wizją końca świata i zarazem strasznymi nieszczęściami, które mają spaść na ziemię. Bywa, że używa się tego określenia w znaczeniu przenośnym w sytuacjach, gdy ktoś znajduje się w szczególnie niesprzyjających okolicznościach życiowych . Odniesienie do pola znaczeniowego tego wyrazu można znaleźć nie tylko w użyciu języka w wymiarze jednostkowym, ale również w sposobie uzewnętrzniania swego światopoglądu przez pokolenia żyjące w epokach schyłkowych. Takie apokaliptyczne spojrzenie na świat łączy się wtedy z poczuciem beznadziei przenoszeniem ludzkich oczekiwań na płaszczyznę eschatologiczną. Tak było na przykład wśród pierwszych chrześcijan, którzy oczekiwali rychłego końca świata, a zarazem powtórnego przyjścia Jezusa (paruzji), który całkowicie zapanuje nad rzeczywistością.

Apokalipsa wg Św. Jana

Motyw pojawia się tu expressis verbis, już w samym tytule. Uczeń Jezusa ujrzał nie tylko wydarzenia, które nastąpią na ziemi, ale również i to, jak będą wyglądać nowe niebo i nowa ziemia. Jezus, którego Jan widzi w objawieniu, podkreśla także, że zna serca ludzkie, a jednocześnie nakazuje swemu uczniowi przekazać wspólnotom wiernych ostatnie przestrogi i zachęty do nawrócenia przed sądnym dniem. Później zaś mieszkańcy świata zostaną osądzeni na podstawie czynów całego swojego życia i podzieleni na zbawionych i potępionych. Tekst biblijny nie poprzestaje jednak na opisie nieszczęść, jest w nim bowiem mnóstwo obrazów pogodnych, metaforycznych wizji niebieskiego Jeruzalem, wiecznej krainy szczęścia dla wybranych. Koniec świata więc jawi się tutaj jako coś strasznego dla złych, a zarazem niesamowicie pięknego i radosnego dla zbawionych.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III (widzenie ks. Piotra);

Widzenie księdza Piotra to jedna z najbardziej tajemniczych scen pojawiających się w trzeciej części „Dziadów”. Można doszukać się w tym fragmencie wpływów Apokalipsy świętego Jana. Ksiądz Piotr rozpoczyna swą rozmowę z Bogiem od pokornego wyznania swojej nicości w obliczu Boga. Po chwili dostępuje widzenia. Roztoczony zostaje przed nim obraz ojczyzny, którą oddano w ręce Heroda. Drogi krzyżowe prowadzą na północ, w głąb kraju nieprzyjaciela. Prowadzone są nimi dzieci narodu - wszystkie idą na spotkanie śmierci. Przerażająca wizja nieuchronnej zagłady ojczyzny zostaje przerwana tajemniczą postacią, której udało się uniknąć śmierci, która wkrótce przyniesie zmianę. Ksiądz Piotr nie mówi wiele na jej temat, objawia jedynie jej imię - czterdzieści i cztery. Duchowny prosi Boga, by przyśpieszył nadejście wybawiciela. W tej chwili dane jest mu oglądać sąd nad Narodem. Scena przypomina wydarzenia rozgrywające się w Jerozolimie - niewinny Naród sądzony jest przez Gala. Ten nie dostrzega w nim winy i obmywa ręce, lecz krzyki zgromadzonych dookoła wymuszają na nim zmianę decyzji. Naród, niczym Chrystus, zostaje więc wydany na śmierć. Dalsze wydarzenia także nawiązują do męki Jezusa. Bohater widzenia księdza Piotra pojony jest octem i żółcią, a okrutny Moskal przebija jego bok włócznią. Konający Naród wznosi jeszcze okrzyk: Panie, Panie, za coś mię opuścił! Ostatnią częścią widzenia księdza Piotra jest przybliżenie postaci tajemniczego mężczyzny. Fragment ten, przesączony mistycyzmem, roztacza niezwykle złożoną wizję. Owa postać, która, jak może się wydawać, dojrzała w niewoli (trzy stolice państw zaborczych), dokona ostatecznego przerwania krępujących ojczyznę łańcuchów. Jej zagadkowe atrybuty nawiązują do rozmaitych koncepcji mistycznych, a imię (czterdzieści i cztery) zdaje się sugerować kolejne wcielenie Chrystusa. Widzenie księdza Piotra kończy się zabraniem duchownego do nieba. Czynią to wysłani przez boga aniołowie, a więc prosty bernardyn był postacią szczególnie przez Stwórcę umiłowaną, co czyni jego wizję jeszcze ważniejszą. Piąta scena III części „Dziadów” stanowi swoiste zwieńczenie zawartej w dziele mesjanistycznej koncepcji dziejów. Rzeczpospolita - przyrównana do Chrystusa - cierpi, tracąc swe dzieci. Jednak ofiara ta nie będzie daremna, a na jej gruncie urodzą się nie tylko nowe idee, ale także wolność, która będzie dana wszystkim ludziom. Grzechy Europy zostaną więc zmyte, a poświęcenie Rzeczpospolitej wprowadzi świat na nowe tory.

Pamiętnk z Powstania Warszawskiego - Miron Białoszewski
Książka o zagładzie Warszawy - miasta, ludzi i kultury. Miasto rozsypuje się pod bombami, nieustannie się zmienia. Życie warszawiaków, zawsze ściśle związanie z ich miastem, także podlega destrukcji. Rodziny zostają rozdzielone, brak wiadomości o tym, co się dzieje w innych dzielnicach. Klęska Powstania łączy się z przymusem opuszczenia miasta przez ludność cywilną i powstańców. Apokalipsa się dokonała.

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat, Opowiadania Borowskiego, Albert Camus Dżuma

4. ARKADIA to historyczna kraina Grecji. Była ona wychwalana przez starożytnych poetów jako sielankowe miejsce, w którym pasterze wiodą spokojne życie. Stąd też się wzięło wyobrażenie renesansowych twórców, którzy opisywali to miejsce jako pełne szczęścia, beztroski, spokoju. W krainie tej nie pojawiały się problemy, panowała atmosfera sielanki. Było to wyobrażenie raju na ziemi.

Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce
Jest to cykl dwunastu pieśni, z których wyłania się sielankowy obraz wsi. Ludzie są szczęśliwi, zbierają obfite plony, ziemia daje im pożywienie. Mogą korzystać z życia i cieszyć się nim, bo właśnie natura zapewnia im byt. Krajobraz jest przyjemny dla oka: pasterze przygrywają, widać lasy, jest ciepło. Życie ziemianina jest spokojne i wesołe. Wieś kojarzy się ze szczęśliwą krainą, arkadią. Daje wiele możliwości: pracę, rozrywkę, niezmącony spokój i bezpieczeństwo. Ludzie są pobożni i uczciwi.

Utwór jest pogodny, wychwala życie na wsi, przedstawia wiele zalet takiego życia - mieszkańcy czerpią radość z pracy, plonów, kontaktu z naturą. Inne zawody nie dają takiego szczęścia.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Litwa to obszar arkadyjski, przepełniony spokojem, to raj na ziemi. Współtworzą go: dwór w Soplicowie, karczmy, sad, ruiny zamku Horeszków, zagajnik. Światem tym rządzi harmonia i porządek. Ziemia daje wiele plonów, rośliny są bujne, a mieszkańcy żyją w zgodzie z naturą. Dostosowują oni swoje prace i rozrywki do pór roku. Przyroda jest jakby wyznacznikiem ich trybu życia. Występuje też zależność między nią a odczuciami mieszkańców np. burza to sytuacja grozy. Centrum stanowi Soplicowo, jest to miejsce pełne uroku i ściśle związane z tradycją i polskością. Pomaga więc przeżyć każdą trudną chwilę, stanowi zupełne przeciwieństwo hałaśliwego Paryża. Soplicowo podsyca wiarę i zapewnia poczucie spokoju: każdy członek społeczności zna swoje miejsce, istnieją też ustalone sposoby zachowań. Świat ten jest wyidealizowany, zawiera elementy baśniowe. Jednak jest to realne życie ziemskie, a nie sakralna przestrzeń.

Jan Kochanowski Na dom w Czarnolesie (dom ostoją szczęścia);

Stefan Żeromski Przedwiośnie (sielankowy portret życia w polskim dworku; Nawłoć);

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe (dzieciństwo jako powrót do arkadii);

5. ARTYSTA to człowiek, który tworzy. Jego wyobraźnia buduje obrazy, a on zapisuje je przy pomocy różnych narzędzi: kartki papieru i długopisu, pędzla, farby i płótna, aparatu fotograficznego czy pięciolinii. Artystę charakteryzuje niezwykła wrażliwość, umiejętność dostrzegania spraw uznawanych przez innych ludzi za małoważne. Przeżywa wszystko silniej i jest zazwyczaj wielkim indywidualistą, często kontrowersyjnym, o rewolucyjnych poglądach. Niejednokrotnie towarzyszy mu poczucie niezrozumienia przez społeczeństwo. Nie wpisuje się w zastane schematy, co sprawia, że niektórzy obawiają się go albo lekceważą. Czasem jednak jego geniusz zaczyna być dostrzegany już za życia. Wtedy twórca staje się powszechnie znany, a ludzie interesują się jego dziełami. Zdarza się też tak, że artystę odkrywa się dopiero po jego śmierci, jednak dzięki prowadzeniu dyskusji na temat jego dzieł i odświeżaniu ich, gwarantuje mu się nieśmiertelność. A to właśnie jest zazwyczaj nadrzędnym celem artysty.

Horacy Exegi monumentum…

Oda greckiego poety, w której stwierdza on, że wybudował pomnik trwalszy od spiżu (swoją poezję), jednoznacznie określa kondycję artysty w dobie antyku. Horacego charakteryzuje chęć sławy, świadomość własnej wielkości, ponadczasowości i uniwersalności swoich dzieł. Pewność siebie oznacza, że poeta nie ma żadnych wątpliwości, że będzie rozpoznawany i czytywany przez potomnych.

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego

Wyspiański ukazuje Poetę jako bawidamka flirtującego z dwiema kobietami naraz (z Maryną i Rachelą). Staranny dobór słów w wypowiedziach świadczy o jego kunszcie literackim. Bohater ten stoi nieco z boku, nie tańczy, izoluje się od chłopów. Można powiedzieć, że się wywyższa, czuje się od nich lepszy. Jest negatywnie nastawiony do chłopomani, którą wykazują się Pan Młody i Gospodarz. Nie wie, czym się zachwycają w zwyczajnych dla niego chłopach. Wewnętrznie targa nim chęć robienia rzeczy wielkich (chciałby wziąć udział w czymś naprawdę wspaniałym), lecz czuje się przytłoczony pospolitością. To on wraz z Rachelą wpadają na pomysł zaproszenia fantastycznych gości na wesele. Poeta po spotkaniu z Rycerzem - Zawiszą Czarnym nabiera optymizmu i chęci walki o niepodległość ojczyzny, ale ulatnia się ona wraz z nadejściem poranka. Podobnie jak inni krakusi, nie cieszy się dobrą opinią u Czepca, z którym wchodzi w otwarty konflikt.

„Tango” Sławomira Mrożka
W utworze artystą jest Stomil. Awangardysta poza swoimi eksperymentami nie widzi świata. Artyści są uważani przez Artura za tych, którzy „nadgryźli epokę”, potwierdzają to słowa jego ojca, który wspomina jak za młodu łamał konwenanse i normy moralne. Na przykładzie Stomila, autor ukazał, do czego prowadzi nieprzestrzeganie podstawowych zasad oraz niezwracanie uwagi na otaczającą nas codzienność. Jego fascynacja Edkiem ściągnęła na całą rodzinę rządy „plebsu”. W przypadku Stomila, sprawdza się stwierdzenie Artura, iż: „ artyści nie są mężczyznami”, ponieważ pan domu nie postępuje ani zgodnie z logiką, ani nie posiada poczucia godności, czy honoru. Widać to w momencie, gdy nie ma zamiaru przeciwstawić się romansowi Eleonory z Edkiem.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III (poeta świadomy swej wielkości i wagi misji, którą ma do spełnienia);

Adam Mickiewicz Koncert Jankiela w Panu Tadeuszu (artysta, który za pomocą swej twórczości zamyka świat w metaforach lub tworzy nowe światy);

6. BAL: Bale, huczne zabawy taneczne, organizowane są od najdawniejszych czasów i do dziś nie straciły nic ze swego uroczystego charakteru. W dawnych czasach organizatorami balów byli ludzie możni - książęta, królowie. Przy dźwiękach orkiestry bawiła się na nich ówczesna elita, ubodzy nie mieli nań wstępu. We współczesnym świecie największą popularnością cieszą się bale karnawałowe, a także bal przedmaturalny dla młodzieży, studniówka. Coraz częściej i wesela przyjmują formę wystawnego balu. Na tego typu zabawę taneczną obowiązują specjalne stroje - dla pań długie suknie, dla panów garnitur albo frak. Zabawa trwa całą noc i jest niezwykle chętnie uwieczniana na fotografiach, w malarstwie, a także w utworach literackich i filmowych.

William Szekspir Romeo i Julia

Podczas balu maskowego zorganizowanego w domu Kapuletów poznają się i zakochują w sobie: Julia Kapuleti i Romeo Monteki. Romeo wkradł się na bal potajemnie, gdyż skłócone ze sobą rodziny młodych nie utrzymywały żadnego kontaktu, a jeśli nawet przyszło do spotkania - wrogo się do siebie odnosiły. Bal w przypadku Romea i Julii był początkiem zakazanej miłości, która w rezultacie doprowadziła dwoje do tragicznej śmierci.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III

W scenie VIII dramatu, zatytułowanej Pan Senator, odbywa się bal. Organizatorem jest Senator Nowosilcow, a uczestnicy mają wrogie nastawienie do Polaków, co widać zarówno poprzez dialogi, jak i przez zaistniałe sytuacje. Na balu dominuje bogactwo i przepych.

Scena balu łączy w sobie kilka ważnych wydarzeń. Pierwszym z nich jest moment, w którym pani Rollinson przychodzi błagać Senatora o oszczędzenie jej syna, katowanego przez służby rosyjskie. Senator nie wyraża zgody na wypuszczenie chłopaka. Na balu pojawia się również ksiądz Piotr, który zlekceważony i spoliczkowany zostaje przez uczestników balu za swoje poglądy o Bogu. Trzecim istotnym momentem jest śmierć doktora, który ginie (w czasie trwania balu) w swoim łóżku rażony piorunem.

Stanisław Wyspiański Wesele

Bal weselny Lucjana Rydla z chłopką, który miał miejsce w Bronowicach, stał się inspiracją do napisania tego dramatu. Podczas trwania wesela dochodzi do wydarzeń na poły realistycznych, na poły fantastycznych. Wszystkie one prowadzą do negatywnej oceny narodu polskiego, zniechęconego do walki o ojczyznę po klęskach kolejnych powstań.

7. BEZDOMNOŚĆ to pojęcie bardzo szerokie. Można je rozumieć dosłownie - jako brak domu, własnego miejsca do mieszkania lub przenośnie - tu można dostrzec wielość znaczeń. Wyróżnia się bezdomność religijną, społeczną, tożsamościową, ideową itd. Najczęściej łączy się ona z wyobcowaniem, brakiem zrozumienia, pewności co do dalszej przyszłości. Rzadko jest świadomym wyborem, sposobem na przeprowadzenie zmian w życiu, przygodą. To literatura przedstawia postać artysty-włóczęgi. Najczęściej bezdomność jest spowodowana okrutnym zrządzeniem losu czy też brakiem umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach.

Biblia, Księga Rodzaju

Domem Adama i Ewy był Eden. Wolno im było korzystać z prawie wszystkich dobrodziejstw ogrodu, zakazane były jedynie owoce z drzewa poznania dobra i zła. Ludzie jednak nie zastosowali się do decyzji Boga. Zerwali owoc z drzewa i zostali ukarani wygnaniem z raju. Stracili bezpieczne schronienie. Bezdomność to skutek popełnienia grzechu. Od tej pory ludzie musieli sami się starać o kryjówkę.

Legenda o św. Aleksym
Aleksy to wzór ascety. W domu niczego mu nie brakowało, był otoczony opieką rodziców. Po poślubieniu Famijany zdecydował, że opuści dom. Wypłynął w świat, zabrał ze sobą kosztowności, które później rozdał potrzebującym. Spał pod kościołami, żebrał. Cierpiał z głodu, a jego ciało musiało wiele znieść, m.in. mróz. Nie chciał rozgłosu, odszedł więc z miejsca, w którym okrzyknięto go świętym. Znalazł miejsce pod domem rodziców, gdzie nie szczędzono mu upokorzeń i poniżania. Tam zmarł.

Bezdomność była jego wyborem - chciał być bliżej Boga, zjednać sobie jego łaskę. Ascetyczny sposób życia sprawił, że osiągnął swój cel, a jego śmierci towarzyszyły cuda.

Adam Mickiewicz Sonety krymskie (pielgrzym - bezdomność w sensie dosłownym i duchowym), Mały książę - A. de Saint-Exupery,

8. BIEDA: Jak historia pokazuje podziały społeczne istniały od starożytności. Obok bogactwa zawsze były skupiska biedy. Warstwy najbogatsze rosły w siłę na skutek wyzysku warstw najniższych. Skrajne ubóstwo pracowników fabryk w XIX w. doprowadziło do powstania takich ruchów jak socjalizm, prowadzący w konsekwencji do rewolucji, ale podział na biednych i bogatych zostanie zachowany.

„Kamizelka” Bolesław Prus

Bohaterowie noweli żyli w trudnych warunkach materialnych, dzięki czemu Prus zwrócił uwagę czytelnika na niski poziom życia polskiej mieszczańskiej rodziny w drugiej połowie XIX wieku. Małżeństwo urzędnika najemnego i nauczycielki radziło sobie dobrze do momentu, gdy stan zdrowia mężczyzny nie pogorszył się na tyle, iż uniemożliwił mu wykonywanie zawodu. Wtedy też musieli zrezygnować z usług służki, a aby opłacić lekarza kobieta musiała nie tylko wziąć na siebie dodatkowe obowiązki w udzielaniu lekcji, ale podjąć również pracę krawcowej. Bohaterka pracowała niemal bez przerwy, by zarobić na opiekę medyczną dla nieuleczalnie chorego ukochanego.

Karol Dickens, Opowieść wigilijna

Motyw biedy pojawia się kilkakrotnie w tej powieści. Ebenezer Scrooge jest człowiekiem o zatwardziałym sercu. Nie zna litości. Już na początku książki odmawia datku na biednych. Potem okazuje się jednak, że dzieciństwo skąpca nie było kolorowe. Jako młody chłopiec spędzał samotne wieczory w ponurej, nie dogrzewanej izbie szkoły. Być może to sprawiło, że stał się nieczuły na niedolę innych. Jego zachowanie powoduje, że nie nawiązuje żadnych kontaktów międzyludzkich. Nie wie nawet, że syn jego wspólnika jest ciężko chory. Bob mieszka na przedmieściach miasta wraz z rodziną. Scrooge obserwuje ich podczas Wigilii. Są biedni, ale są szczęśliwi i kochają się nawzajem. Przesłanie zdaje się mówić, że nie pieniądze są najważniejsze, lecz uczucia i związki międzyludzkie.

Bolesław Prus, Lalka
Motyw biedy pojawia się we wspomnieniach młodości Wokulskiego, gdy jako subiekt w winiarni Hopfera za dnia posługiwał gościom, a w nocy uczył się. Te lata biedy połączonej z marzeniami o lepszym losie, sprawiły, że w dorosłym życiu stara się pomagać innym, np. pomoc udzielona

Wysockiemu, który nie miałby za co wyżywić rodziny. Ta realistyczna

powieść, ukazująca życie Warszawy, nie może obyć się bez opisów

biedniejszych warstw miasta. Nędza jest przedstawiona w obrazie Powiśla. Z ubóstwem spotykamy się też w domu pani Heleny Stawskiej, która dużo pracuje, aby utrzymać siebie i swoją córkę.

9. BITWA to zbrojne stracie przeciwników prowadzących między sobą wojnę. Następuje w określonym miejscu i czasie, jednak walki mogą być prowadzone na różnych terytoriach. Powinien je jednak łączyć wspólny cel. Jest to działanie, które najczęściej ma decydujący wpływ na dalszy bieg historii. Od bitwy zazwyczaj zależny jest wynik operacji wojennej lub kampanii. Dzięki bitwom rozstrzygnęło się również wiele wojen.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

W księdze IX następuje opis bitwy. Szlachta zostaje związana przez Moskali. W dworze jest obecny oddział Rosjan dowodzony przez zrusyfikowanego Polaka - majora Płuta. Na miejscu pojawia się ksiądz Robak wraz ze szlachtą przebraną za chłopów - ona uwalnia więźniów. Zadanie jest ułatwione, bo wcześniej rozkazano podać alkohol żołnierzom pilnującym więźniów. Rozpoczyna się bitwa. Tadeusz i ksiądz Robak biorą w niej aktywny udział. Polacy zwyciężają.

Henryk Sienkiewicz Krzyżacy

Autor opisuje bitwę pod Grunwaldem. Biorą w niej udział również Zbyszko i Maćko. Celem jest wygrana z Krzyżakami. W walkach ginie wielu Niemców, śmierć ponosi sam Mistrz, w wyniku czego wojska polsko-litewskie zwyciężają.

William Szekspir Makbet (bitwa między szkockim a norweskim wojskiem), Homer Iliada, bitwy z czasów wojny i okupacji

10. BÓG: W kulturze antyku wierzono w wielu bogów, którym przypisywano często cechy ludzkie. Natomiast w kulturze chrześcijańskiej wyznaje się jednego Boga, ale i jego natura jest niejednoznaczna. W Starym Testamencie znajdujemy obraz wszechmocnego Stworzyciela świata, czuwającego nad jego porządkiem. Jest surowym Ojcem, który nie ma litości, nie waha się wystawiać na próbę ludzi (np. Abraham, Hiob), ale też opiekuje się narodem wybranym (np. rola Mojżesza). Bóg nie zsyła na człowieka więcej cierpień niż jest w stanie znieść. W Nowym Testamencie czytamy, że Bóg posyła na ziemię swego Syna, który za najważniejsze przykazanie uważa przykazanie miłości. W Nowym Testamencie Bóg jest dobry i miłosierny, wychodzi na przeciw ludzkim słabościom, a prawdziwa wiara może zbawić każdego.

Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie

W pieśni sławione jest dobro Boga, Stworzyciela świata, w którym człowiek może żyć w zgodzie z naturą. Człowiek nie ma nic do ofiarowania Bogu ponad ludzką miłość, bo wszystko na świecie pochodzi od Boga, a więc wszystko do Niego należy. Człowiek jedynie dzięki łasce Bożej może korzystać z jego dóbr i powinien Mu za to być wdzięczny. Utwór jest hymnem pochwalnym na cześć Boga i idealnego świata, jaki On stworzył. Boskie dzieło jest idealne, panuje doskonały ład i harmonia. Bóg to artysta, który stworzył świat z niczego, dbając o każdy szczegół (Deus artifex i Deus faber).

Adam Mickiewicz, Dziady, cz. III
W utworze istnieje rozdźwięk w postrzeganiu Boga - z jednej strony surowy, karzący ludzi i nieczuły na ich los, a z drugiej zaś miłosierny i dobry. W utworze tym bohater buntuje się przeciw Bogu. Domaga się od Boga „rządu dusz”, aby uratować naród. Konrad obwinia Boga, że nie jest miłością, lecz mądrością, a w panowaniu nad światem kieruje się rozumem. Wzywa Boga, ale Ten milczy, pozostawia go samemu. To sprawia, że Konrad wątpi w Jego istnienie, w Jego nieomylność i miłość do ludzi. Chce nazwać Boga carem, ale w tym uprzedza go diabeł. Natomiast dla księdza Piotra jest On miłosierny, dzięki pokorze i wierze w Niego może dojrzeć przyszłe wydarzenia.

„Antygona” Sofokles

Antygona, w obronie praw boskich, decyduje się godnie pochować brata. Pragnie, by jego dusza zaznała pośmiertnego odpoczynku w krainie Hadesu i nie błąkała się po świecie. Bardziej lęka się konsekwencji wynikających z niespełnienia powinności wobec bogów niż złamania zasady ustanowionej przez człowieka. Wie, że łamiąc rozkaz, naraża się na śmierć, ale godzi się ze swoim tragicznym losem. Honoruje prawa boskie i postrzega je jako nadrzędne. Uznaje wyższość bogów, nie człowieka.

„Bogurodzica”

W „Bogurodzicy", średniowiecznej pieśni, ukazana jest rola Boga do, którego w modlitwach zwracają się wierni. Między Stwórcą a ludźmi istnieją pośrednicy . Najważniejszym z nich jest Jezus, będący człowiekiem i jednocześnie Bogiem. Później w tej hierarchii znajduje się Maryja, Jego Matka, do której kierowana jest pierwsza apostrofa pieśni. Podmiot liryczny czuje szacunek do Boga, dlatego prosi Maryję o jej wstawiennictwo u Niego oraz Jego Syna, Jezusa Chrystusa. Bóg jest postacią „niedostępną“ dla zwykłych ludzi dlatego zwracają się oni do Niego za pośrednictwem innych świętych, gdyż ludzie średniowiecza byli przeświadczeni o swojej małości i nie śmiali się zwracać do Boga bezpośrednio. Wierzą, że dostaną od miłosiernego Boga to, o co proszą w swoich modlitwach właśnie za pośrednictwem Matki Bożej i Jego Syna.

11. BOGACTWO: Mając na myśli bogactwo, przeciętny człowiek wyobraża sobie wielki majątek - fortunę, posiadłość lub inne dobra materialne. I
właśnie marzenie o posiadaniu tego, co cenne, przysłania prawdziwe
wartości i poniekąd zmusza do niemoralnych zachowań. Już Judasz
dopuścił się takiego czynu - wydał Jezusa za 30 srebrników. Marzenie o lepszym życiu i żądza posiadania kierują artystami, złodziejami,
biznesmenami itd. Jednak niektórzy wyzbywają się chęci życia w luksusie, preferują bogactwo w drugim znaczeniu słowa. Może ono być różnie
rozumiane: jako duża ilość czegoś np. bogactwo duchowe czy bogactwo przeżyć.

Biblia, Ewangelia wg Św. Łukasza, przypowieść o Synu marnotrawnym

Pewien człowiek miał dwóch synów. Jeden z nich poprosił o część przynależnego mu majątku i wyruszył w drogę. Żył bardzo rozrzutnie - wszystkie bogactwa i kosztowności, które dostał, roztrwonił. Podjął pracę u bogatego człowieka, jednak szybko zrezygnował i wrócił do ojca. Ten, bardzo się ucieszył, gdy go zobaczył. Wydał ucztę na jego cześć. Ta łaskawość wywołała oburzenie w drugim synu. Przypowieść ma charakter alegoryczny - nie opowiada jedynie o utracie majątku. Ta historia jest tłem: synowie reprezentują dwie różne postawy życiowe, a ojca można utożsamiać z Bogiem. To pozwala odkryć głębszy sens przypowieści: ważna jest świadomość własnych pomyłek, chęć poprawy.

Bolesław Prus Lalka

Autor prezentuje polskie społeczeństwo - również arystokrację (Tomasz Łęcki, Izabela Łęcka, baron Dalski, baron Krzeszowski, Wąsowska, Starski). Nie prezentuje tej grupy w najlepszym świetle. Ci ludzie gardzą osobami niższego pochodzenia. Przykładem może być Izabela, która nie wyobraża sobie, żeby Wokulski, zwykły kupiec, został jej mężem. Ten za to zdobywa dla niej majątek. Celem autora było pokazanie zachowań różnych grup społecznych.

Pieniądze odgrywają istotną rolę w „Lalce” Bolesława Prusa. Stoją one bardzo wysoko w hierarchii wartości głównego bohatera - Stanisława Wokulskiego. Trzeba jednak przyznać, że nie znajdują się na samym jej szczycie. Mamona jest dla Stanisława środkiem do osiągnięcia celu, a nie celem samym w sobie. Majątek ma pomóc Wokulskiemu w zdobyciu serca upragnionej Izabeli Łęckiej. Dzięki niemu Stanisław może obracać się w towarzystwie, w jakim przebywa ukochana. Jest świadomy, że pokaźna fortuna stanowi dużą pomoc w zdobyciu względów arystokratki. Mając to na uwadze, Wokulski za wszelką chce się wzbogacić. W tym celu skutecznie rozwija swoje przedsiębiorstwo, a także prowadzi zagraniczne interesy. Wokulski porównuje swoją fortunę do tego, co mają najbiedniejsi, przez co odczuwa wyrzuty sumienia i czuje się zobowiązany do podwyższana poziomu życia współobywateli. Pieniądze są bowiem przepustką do świata wyższych, arystokratycznych sfer, w których obraca się Łęcka. Wiedząc, że nawet z ogromnym majątkiem, jakiego dorobił się Wokulski, nie udaje mu się zdobyć serca Izabeli, można stwierdzić, że nie dał mu on szczęścia. Można zatem stwierdzić, że pośrednio to pieniądze doprowadziły Wokulskiego do wielkiego zawodu miłosnego i okazały się przyczyną, dla której chciał popełnić samobójstwo. W jego przypadku potwierdziła się życiowa prawda mówiąca, że miłości nie da się kupić.

12. BUNT: Bohaterowie najczęściej reprezentują bunt indywidualny, który wyraża brak zgody na zastaną rzeczywistość. Bunt zbiorowy zazwyczaj powiązany jest z historią danego narodu, określonej zbiorowości. Literatura i sztuka często poruszają temat rewolucji czy powstań narodowych. Buntownicy sprzeciwiają się zarówno sprawom poważnym, jak i błahym. Zwyciężają lub przegrywają. Występują w słusznej sprawie lub dokonują zbrodni. Można wyróżnić różne rodzaje buntu: przeciw Bogu; przeciw wojnie, totalitaryzmowi, władzy; przeciw złu: zagrożeniu własnego rozwoju, życia; przeciw schematom, monotonii; przeciw konwencji; przeciw anarchii i buntowi. Buntownicy nigdy nie byli lubiani, stanowią zagrożenie dla władzy i spokoju, dążą do przemian.

Sofokles Antygona

Król Kreon rozkazuje pogrzebać jednego z braci Antygony zgodnie z honorami, a drugiego rzucić sępom na pożarcie. Tytułowa bohaterka buntuje się przeciw tej decyzji. Kreon postępuje zgodnie z prawem i obyczajami - zdrajca nie zasługuje na pogrzeb. Jednak Antygona nie może się z tym pogodzić, bo zbyt mocno kocha swojego brata. Sama chowa Polinejkesa i płaci za to życiem. W wyniku swojego buntu odrzuca nawet pomoc Ismeny. Samotnie walczy o swoje racje, a w końcu popełnia samobójstwo, nie czekając na spełnienie wyroku.

Jan Kochanowski Treny

Autor nie może się pogodzić ze śmiercią swej ukochanej córki - Urszulki. Przeżywa moment zwątpienia w Boga, następuje zachwianie jego wiary. Jest to spowodowane brakiem zgody z wyrokiem Boskim - buntuje się przeciw niemu. W końcu odnajduje równowagę duchową.

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat

Autor ukazuje próby buntowania się przeciw totalitaryzmowi. Potępia prawa panujące w łagrach, a także zniewolenie jednostki. Jednym z buntowników jest Kostylew, który swój sprzeciw wyraża poprzez samookaleczenie. Bohater opala sobie rękę na znak buntu - nie chce pracować dla systemu. Później odbiera sobie życie, ponieważ wolność jest dla niego najważniejsza. Jego bunt staje się symbolem dumy człowieka .W Innym świecie pojawia się też wątek buntu Polaków sprzeciwiających się obozowej władzy. Prowadzą oni głodówkę, która przyczynia się do ich uwolnienia.

Sławomir Mrożek Tango

Stomil i Eleonora buntują się przeciw tradycji i konwenansom swoich rodziców. Popierają niedbałe stroje, młodzieńcze ideały, a także wolną miłość. Tym samym tworzą następną konwencję, przeciw której buntuje się Artur, ich syn. Nowoczesność rodziców i manifestacja wolności męczą go. Chce powrotu do powszechnie przyjętych, tradycyjnych norm i dawnych obyczajów. Pragnie ożenić się z Alą, nosi garnitur. Utwór dowodzi, że bunt towarzyszy życiu każdego człowieka, tkwi w jego naturze - zmieniają się tylko jego przyczyny i formy.

„Dziady cz. III” Adama Mickiewicza

Konrad, wygłaszając Wielką Improwizację, buntuje się przeciwko niesprawiedliwościom i cierpieniu ojczyzny. Uważa, że gdyby miał władzę nad ludźmi, potrafiłby stworzyć szczęśliwy naród. Jego wystąpienie przeradza się w bunt przeciwko Bogu. Bohater obwinia Stwórcę, że, rządząc światem, kieruje się rozumem, a nie uczuciem. Bunt Konrada kończy się jego klęską. Zostaje on opętany przez złego ducha.

Biblia, Ks. Rodzaju, Adam i Ewa, mit o Dedalu i Ikarze, bunt Prometeusza,

13. CHOROBA: Obok radosnych chwil w życiu człowieka są także i chwile smutne, do jakich należy z pewnością choroba, która dotyka kogoś z bliskich członków rodziny. Świadomość, że ktoś cierpi, że w każdej chwili może umrzeć zawsze w człowieku wywołuje refleksje na temat kruchości ludzkiego życia. Człowiek różnie do niej podchodzi, jedni buntują się przeciw Bogu, który zsyła na ludzi cierpienie, inni próbują się pogodzić z chorobą i właśnie z pełną rezygnacją zwracają się ku Stwórcy, upatrując w jego działaniach jakiegoś niezrozumiałego dla ludzi celu. W Biblii pojawia się przekonanie, że osoby chorujące na trąd musiały popełnić w życiu jakiś ciężki grzech i za to zostały ukarane tą chorobą. W średniowieczu, kiedy nie dbano o higienę, często wybuchały epidemie i zarazy, doprowadzając do znacznego wyludnienia Europy.

Bolesław Prus, Kamizelka

To krótkie opowiadanie jest smutnym obrazem życia dwojga młodych małżonków. Żyją w biedzie, choć obydwoje dużo pracują. W końcu mąż zaczyna zapadać na zdrowiu, a lekarze nie są w stanie go wyleczyć. Z każdym dniem czuje się coraz gorzej, ale jego żona zwęża mu pasek kamizelki, aby mąż sądził, że przybywa mu na wadze i nie widział, że jest ona z każdym dniem luźniejsza. Żona, choć sama wie, że dni męża są policzone, próbuje podarować mu resztki nadziei, że uda mu się wyzdrowieć.

Albert Camus, Dżuma

Choroba, przedstawiona w powieści niezwykle szczegółowo wraz ze wszystkimi objawami, sprawia, że ludzie zaczynają w sobie odkrywać drugą naturę. W każdym człowieku budzą się instynkty samozachowawcze, każdy myśli jak uchronić się przed chorobą. Są jednak i tacy, którzy nie zapominają o swoim człowieczeństwie i starają się pomóc innym tak, jak robi to dr Rieux. Motyw choroby staje się przyczynkiem do rozważań nad ludzkimi zachowaniami i ludzką naturą. Choroba ma tutaj wymiar symboliczny. Człowiek w obliczu każdej tragedii może obudzić w sobie najgorsze instynkty, musi nauczyć się dokonywać trudnych wyborów.

Lot nad kukułczym gniazdem

Do zakładu psychiatrycznego trafia Randle Patrick McMurphy, który wstrząśnie całym szpitalem. Nie chce się podporządkować wszechwładnej Oddziałowej. W powieści zarysowane są przeróżne choroby psychiczne, ale też różne sposoby leczenia. Niektórzy pacjenci być może szybciej by wyzdrowieli, gdyby nie byli ciągle faszerowani tabletkami. Ciekawy jest przykład Wodza, który uważany za chronika, udaje najpierw głuchoniemego, aby uniknąć jakichkolwiek problemów. W wyniku wypadków, jakie zachodzą w szpitalu pod wpływem McMurphy' ego, Wódz zbuntuje się przeciw Oddziałowej i ucieknie ze szpitala, aby rozpocząć normalne życie.

Jan Kochanowski, Na zdrowie (najwyższą wartością jest zdrowie), Biblia (Hiob - chory na trąd)

14. CIERPIENIE to pojęcie niezwykle niejednoznaczne. Ogólnie rzecz ujmując, jest to stan złego samopoczucia, czy to psychicznego, czy fizycznego. Towarzyszą mu wszelkie negatywne objawy: ból, smutek, niemoc, często też bierne poddanie się niekorzystnej sytuacji. Każdy człowiek cierpi w inny sposób, na każdego oddziaływają inne bodźce. Źródeł cierpienia jest wiele. Psychiczne powody cierpienia to wszelkiego rodzaju rozczarowania. To też różnego typu manipulacje i szantaże. Tego typu „ciosy” można zadać jednym słowem, jednym gestem. Skutki cierpienia bardzo często działają na człowieka negatywnie - trwające dłużej prowadzą często do depresji, rzadziej do śmierci. Często jednak zdarza się, że cierpienie hartuje, że działa na człowieka mobilizująco, pozwalając uodpornić się na wiele rzeczy i je przezwyciężyć.

Mit o Prometeuszu

Prometeusz to dobroczyńca ludzkości. Jako pierwszy grecki bóg zszedł z Olimpu na ziemię i tam nauczył ludzi używania ognia (który skradł bogom z Olimpu). Za ten czyn został skazany na cierpienie: codziennie do przywiązanego do gór Kaukazu Prometeusza przylatywał orzeł (sęp), wydziobując mu odrastającą każdego dnia wątrobę. Cierpienie Prometeusza to nie tylko rezultat miłości do człowieka. To przede wszystkim wynik buntu, nieposłuszeństwa w stosunku do innych bogów.

Jan Kochanowski Treny

W dziewiętnastu trenach ojciec-poeta opłakuje swoją zmarłą córkę - Urszulkę. Cierpienie Kochanowskiego przyjmuje w cyklu różne fazy: najpierw poeta płacze, lamentuje, potem zaczyna zadawać pytania o sens nie tylko śmierci, ale i cierpienia, następnie zaczyna szukać ukojenia, by ostatecznie zdać się na pozytywne działanie upływającego czasu, który jako jedyny może złagodzić tęsknotę po córce. Cierpienia poety to przede wszystkim stan duszy i umysłu, to niemożność pogodzenia się z zaistniałą sytuacją. Śmierć najbliższej osoby zadaje najwięcej ran i uczy pokory wobec życia.

Lament świętokrzyski

Utwór jest monologiem Matki Boskiej stojącej pod krzyżem Chrystusa. Matka wspomina wesołe chwile (zwiastowanie), przeżywa mękę syna, prosi o współcierpienie, pragnie, żeby Chrystus do niej przemówił. Kobieta nie jest przedstawiona jako święta, a jako matka - osoba, której najbardziej zależy na własnym dziecku, która rozpacza, gdy je traci. Utwór sprawia, że czytelnik poniekąd utożsamia się z Matką Boską, współuczestniczy w przeżywaniu cierpienia Chrystusa.

„Antygona” Sofokles

W „Antygonie” cierpienie towarzyszy bohaterom od samego początku. Jego przyczyną jest dwóch mężczyzn poległych w bratobójczej walce, ale w rozterki duchowe najbardziej wprawia „uczestników” dramatu rozkaz wydany przez władcę. Werdykt Kreona staje się przyczyną nieszczęścia całej rodziny królewskiej. Samotna w działaniach i w bólu po stracie braci, z których jednemu odmówiono pochówku jest tytułowa postać - Antygona. Siostra (Ismena) nie chce jej pomóc, bo lęka się reakcji władcy, wobec czego dziewczyna musi indywidualnie przyjąć na siebie wszystkie konsekwencje planowanego czynu. Gdy zostaje skazana na śmierć, wznosi pełen żałości lament, który ukazuje jej cierpienie. Ismena cierpi również, boi się złamać rozkaz króla, lecz gdy dowiaduje się o działaniach Antygony, gotowa jest przyjąć część winy na siebie. Nie zgadza się na to jej starsza siostra. W rozpaczy pogrążają się Hajmon i Eurydyka - każde po stracie ukochanej osoby, ale niewątpliwie i Kreon, który ostatecznie oskarża siebie za całokształt nieszczęśliwego splotu wydarzeń. W przypadku Hajmona i Eurydyki cierpienie wydaje się być tak ogromne, że tylko śmierć może od niego wyzwolić.

„Król Edyp” Sofokles

Jednym z najbardziej wybitnych dzieł, podejmujących tę tematykę - jest tragedia starożytnego geniusza Sofoklesa. W Królu Edypie przedstawił dramat jednostki, losem której kieruje nieodwracalne przeznaczenie - fatum. Tytułowy bohater pada ofiarą klątwy, mimo iż dokłada wszelkich sił, by oszukać fatum. Cierpienie jednak nie jest skąpe. Spotkało również Jokastę, małżonkę i matkę króla. Historia przeklętego, kazirodczego związku dwójki nieświadomych tego osób odsłoniła jeszcze jeden wymiar cierpienia - niesprawiedliwość. Edyp cierpiał, ponieważ odsłaniająca swe karty przeszłość w końcu przekonała go, iż to, czego obawiał się najbardziej, już się dokonało. Zabił swego ojca, ożenił się z matką, z którą miał czworo dzieci. Sprowadził tym samym przekleństwo na swój ród i na ziemie. Wolał odejść na zawsze, niż być ciężarem dla córek i synów i wstydem dla poddanych. Jokasta wolała powiesić się w swej komnacie na chuście, a jej małżonek (i syn jednocześnie) - wyłupić sobie oczy, niż spojrzeć w oczy dzieciom z kazirodczego, grzesznego łoża oraz poddanym, na których przez ten czyn spadła zaraz i cierpienia.

15. CUD to zjawisko niecodzienne, nadprzyrodzone, niedające się wyjaśnić za pomocą racjonalnych sposobów. Pojęcie to jest stosowane w szerokim zakresie. Nie zawsze odnosi się do Boga, często nie ma w ogóle związku z religijnością, chociażby wtedy, gdy mianem cudu nazywa się zjawisko paranormalne. Istnieje także cud w potocznym rozumieniu tego słowa - tak określa się wszystko, co nas zachwyca, zdumiewa czy też nad istotą czego się zastanawiamy. Cudem może być zatem zachód słońca, narodziny dziecka, przyroda rozwijająca się wiosną i, tak naprawdę, wszystko inne.

Biblia, Ewangelie

Biblia jest jedynym w swoim rodzaju zbiorem cudów. Ewangelie, w których opisane zostało życie Jezusa, opowiadają o niezwykłych wydarzeniach, w których On uczestniczył. Jest kilka najbardziej znanych cudów, których dokonał Jezus. Najbardziej znane cuda to: przemiana wody w wino w Kanie Galilejskiej, rozmnożenie chleba, wskrzeszenie Łazarza, córki Jaira. Najważniejszy cud dla religii chrześcijańskiej to zmartwychwstanie Jezusa, które dokonało się w trzecim dniu po jego ukrzyżowaniu. Biblijne cuda mają na celu pokazanie wszechmocy Boga, ale przede wszystkim służą jako znak, że Jezus pochodzi od Boga.

Henryk Sienkiewicz Potop
Autor opisuje oblężenie przez Szwedów klasztoru jasnogórskiego. Pisze, jak pewnego dnia żołnierze szwedzcy odkrywają, że klasztor pojawia się i znika (mżył drobny deszcz, unosiła się zimna mgła). Zdziwieni stwierdzają także, że - kiedy celować działem w Jasną Górę - ta jakby unosi się i opada, co uniemożliwia trafienie. Innym razem żołnierze zauważają jak świątynia wzniosła się ponad mgły. Przyprawia ich to o strach. Koniec końców, Szwedzi wycofują się - klasztor jest uratowany.

Pieśń o Rolandzie (na miejsce śmierci Rolanda przyleciały anioły, by zabrać jego duszę do nieba);

16. DOM: Wyraz dom posiada w kulturze wiele znaczeń, zarówno dosłownych, jak i przenośnych. Dom to tyle, co budynek, miejsce zamieszkania, ale również i cała rodzinna atmosfera, którą tworzą jego mieszkańcy, owo ciepło rodzinne, do jakiego człowiek - świadomie lub nie - zwykł wracać przez całe swe życie. Dom dla młodego człowieka jest jego pierwszym kosmosem, czymś, co znajduje się w centrum świata, w który wkracza nowo narodzone dziecko. Jest bazą wypadową dla wypraw w coraz odleglejsze zakątki najpierw podwórka, a później miasta czy kraju lub zgoła całego kontynentu. Dom uczy, wychowuje, przygarnia i staje się bezpiecznym schronieniem. Kto nie ma domu - istniejącego realnie lub choćby już tylko w pamięci - nie ma swojego miejsca w świecie ani korzeni, nie wie, skąd wyszedł, nie ma więc też i dokąd wracać, choćby tylko mentalnie czy emocjonalnie. Człowiek do domu wraca zawsze - albo odwołując się do wyniesionych stamtąd wartości, albo kwestionując to, czego nie akceptuje w postępowaniu swoich rodziców, dom jest więc czymś, co określa nas, na całe życie.

Jan Kochanowski Na dom w Czarnolesie
Renesansowy wieszcz we fraszce przywołuje Boga jako stróża i opiekuna domowego ogniska, Tego, który daje błogosławieństwo oraz zapewnia bezpieczny i spokojny żywot. Podmiot liryczny nie przywiązuje wagi do materialnego dostatku, większą wartość stanowi dla niego to, by miejsce, w którym mieszka, pełne było ciepła i przechowywane w nim były rodowe tradycje, a mieszkańcy cieszyli się dobrym zdrowiem i szacunkiem sąsiadów. Dom u Kochanowskiego jawi się jako ostoja spokoju i istotnych dla człowieka wartości. Nie bez znaczenia pozostaje tu tytuł utworu - mowa jest bowiem nie o domu jakimkolwiek, lecz własnym - czarnoleskim, ukochanym, gdzie poeta chroni się przed światem.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
W epopei przedstawiony został więcej niż jeden dom, mamy bowiem tu zarówno obraz dworku w Soplicowie, jak i zamku Horeszków. Te dwa wizerunki różnią się od siebie w sposób znaczący. Dwór szlachecki jest zadbany, widać tam rękę pracowitego i zaangażowanego gospodarza, który opiekuje się obejściem podczas nieobecności właściciela. Już na pierwszy rzut oka można się domyślać niezwykłej przysłowiowej gościnności mieszkańców. Wnętrze domu urządzone jest również bardzo schludnie, a przy tym mnóstwo tam rodzinnych pamiątek i obrazów przedstawiających polskich bohaterów narodowych czasów zaborów. Kultywuje się tu również tradycję wspólnych biesiad przy stole. Tu obowiązują i rzeczywiście przestrzegane są zasady pierwszeństwa i grzeczności.

17. DUCHY I ZJAWY, nawet jeśli założyć, że realnie nie istnieją, w kulturze obecne są właściwie od zawsze. Od dawien dawna bowiem człowiek w swej dociekliwej naturze nie ograniczał postrzegania świata tylko do tego, co widzi. Szukał poza światem przyczyn zjawisk, których zrozumieć nie mógł. Warto tu zwrócić uwagę na wieloznaczność słowa „duch”. Po pierwsze, w wierzeniach ludowych oznacza istotę ze świata pozamaterialnego. Ludzie wierzyli zarówno w duchy dobre, pomagające człowiekowi, jak i złe, które miały mu życie uprzykrzać. Z kolei w religii oraz filozofii mówi się o duchu (czy duszy), który po śmierci fizycznej człowieka trafia do „innego świata”. Natomiast Duch - w religii chrześcijańskiej - to trzecia Osoba Boska.

Biblia

W tej Księdze pojęcie duch używane jest trojako - w znaczeniu Istoty Najwyższej - Boga Ojca oraz Ducha Bożego, jako określenie niższych istot duchowych, a także w odniesieniu do wnętrza ludzkiego, potocznie utożsamianego z duszą. Już w Starym Testamencie czytamy, że przy stworzeniu świata „Duch Boży unosił się nad wodami”. Był on tym samym siłą sprawczą o charakterze osobowym. To Boskie tchnienie spowodowało, że i człowiek ma ducha, który Bogiem nie jest, ale pozwala się do Stwórcy odnosić. W Apokalipsie św. Jana z kolei pojawia się fragment mówiący o tym, że przy końcu świata Chrystusowi będą składać hołd wszelkie istoty ziemskie, podziemne i niebieskie, a więc także i duchowe.

Adam Mickiewicz Romantyczność

Polski wieszcz w tej balladzie wprowadza postać zmarłego chłopca, który ukazuje się oczom zakochanej dziewczyny. Widzowie obserwujący to wydarzenie dzielą się na dwie grupy - takich, którzy wierzą w możliwość pojawienia się ducha, i tych, co nie dadzą wiary niczemu, czego wpierw nie będą w stanie zbadać i dotknąć. Mickiewicz tu wykorzystuje motyw ducha do zakwestionowania wyższości „szkiełka i oka” nad poznaniem intuicyjnym.

Stanisław Wyspiański Wesele

Dramat z elementami wizyjno-symbolicznymi, w którym pojawiające się duchy stają się personifikacją przekonań, marzeń i obaw realnych postaci. I tak Chochoł objawia weselnikom ich własne osobiste demony - lęki, przed którymi chcą uciec. Zjawia się Widmo, będące upiorem zmarłego ukochanego Marysi. Stańczyk z kolei to personifikacja wyrzutów sumienia Dziennikarza, sam zaś posiada zdrowy dystans do polityki i wszelkich spraw państwowych. Wcielenie historycznego błazna demaskuje słabość charakteru bohatera, który, choć pełni odpowiedzialną społeczną funkcję, ma problemy z własną tożsamością. Kolejnym widmowym wcieleniem historycznej postaci - Franciszka Branickiego - jest Hetman. Pojawia się jako reprezentacja poglądów polskiej szlachty na mezalians poety. Kolejna personifikacja w postaci ducha to Rycerz Czarny (Zawisza). Reprezentuje on cechy wchodzące w skład rycerskiego etosu, a jednocześnie ukazuje Poecie, jak dawne polskie mity odlegle są od rzeczywistości i jak jego poezja Poety nie odpowiada na wyzwania czasów, w których żyje. Z kolei Upiór domaga się sprawiedliwości w relacjach chłopi - szlachta. Legendarny Wernyhora zaś próbuje wzbudzić ducha narodowego i zorganizować powstanie, nie wszyscy jednak rozumieją jego słowa.

Dziady cz. II - A. Mickiewicz

W II części Dziadów pojawiają się duchy osób, które nie zasłużyły na razie na łaskę nieba. Obserwujemy duchy dzieci: Józia i Rózi, którzy byli zbyt szczęśliwi na ziemi, złego pana i Zosi. Ostatnim gościem jest tajemnicze widmo młodzieńca, który milcząc podąża za obecną na obrzędzie Pasterką, nie reagując na zaklęcia Guślarza.

Charles Dickens Opowieść wigilijna

W samotną wigilijną noc skąpiec Ebenezer Scrooge widzi ducha swego zmarłego wspólnika, który pragnie go przestrzec przed sknerstwem krzywdzącym drugiego człowieka. Ebenezer nie chce dać wiary słowom zjawy, do zmiany sposobu postrzegania tej sytuacji zmusza go dopiero obecność trzech duchów, z których każdy jest duchem innych świąt Bożego Narodzenia - przeszłych, obecnych i przyszłych. W końcu Ebenezer tak jest przerażony sugestywną wizją samotnej śmierci, zaprezentowaną przez duchy, że rezygnuje ze skąpstwa i największą wartością w swoim życiu czyni drugiego człowieka.

18. DWOREK SZLACHECKI jest ściśle związany z warstwą szlachecką. Na przestrzeni wieków zmienia się obraz szlachty w literaturze, ale zmienia się również obraz dworku szlacheckiego. Z czasem w kulturze polskiej uformował się pewien model dworku, od którego jednak były też odstępstwa, zależnie od zamożności i obowiązującej w danym czasie mody. Przeciętna szlachta pozostawała przy domu, odmalowanym w Panu Tadeuszu, który pojawia się najczęściej w literaturze i sztuce, a więc parterowym budynku ze strychem, pobielanymi ścianami i gankiem. Z dworkiem związany jest pewien etos, jakoby dom szlachecki był ostoją polskich obyczajów i tradycji, a także gościnności, którą tak się szczycono.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Dwór szlachecki, usytuowany na wzgórzu, pośród brzozowego gaju, był z drzewa, z pobielanymi ścianami i gankiem. We dworze jako ostoi polskości nie zabrakło obrazów przedstawiających osoby ważne dla historii Polski - Rejtana, Kościuszkę czy Jasińskiego. Melodia, którą słychać z zegara kurantowego, to Mazurek Dąbrowskiego. Tuż przy dworku jest mały ogródek z niedużym, drewnianym płotem, w którym rośnie „trawa angielska i mięta”. Przy dworze jest też sad, są stajnie, jest folwark dla służby. W pokoju Zosi stoi fortepian, na nim nuty i książki, a na oknach donice z kwiatami. Dworek to nie tylko ściany, ale przede wszystkim mieszkańcy. Ważna jest gościnność, istotne są też obyczaje, których się tam strzeże.

Bolesław Prus Lalka

Dworek szlachecki pojawia się w Zasławiu, jest ostoją gospodarności i stateczności. W utworze dworek nazywany rezydencją lub pałacem znajduje się na wzgórzu, jest piętrowy z dwoma skrzydłami. Za dworem znajduje się park pełen starych drzew, a przed nim łąka, są posągi, altana, klomby. Po obu stronach dworu stały zabudowania gospodarskie. Dom był jasnożółty, z białymi kolumnami. We dworze znajdowała się obszerna jadalnia, której „ściany do połowy były przysłonięte taflami z ciemnego drzewa”. W pałacu jest też strych, w którym Ochocki chce urządzić obserwatorium meteorologiczne - widać tu już ducha nowych czasów. U stóp wzgórza jest sadzawka, w pobliżu pałacu stoją budynki folwarczne. Podobnie jak w Panu Tadeuszu, i tu przestrzega się pewnych obyczajów, są to przejażdżki konne, spacery po parku, wspólne posiłki.

Ferdydurke - W. Gombrowicz

Wiejski dworek ciotki w Bolimowie, do którego wyjeżdża Józio wraz z Miętusem, jest dziwacznym miejscem, gdzie wuj opowiada głupawe historyjki, ciotka nieustannie wspomina dzieciństwo głównego bohatera. Zosia okazuje się być mdłą i nudną, głupią panienką a Zygmunt, choć jak przystało na panicza, odbywa erotyczne wyprawy do wsi, jednak ugania się nie za młodymi, ale za starszymi kobietami. Dworek ciotki jest jakimś absurdalnym muzeum pseudo-szlachetczyzny.

19. DZIECKO to bardzo częsty temat w literaturze i sztuce. Motyw ten jest opisywany w różnych kontekstach i formach. Teksty kultury prezentują m.in.: stereotyp wiecznie szczęśliwego dziecka lub jego krzywdę, małego bohatera idealnego lub wręcz przeciwnie - okrutnego człowieka. Dzieci są przedstawiane jako członkowie rodziny lub jako samodzielne, muszące sobie w życiu radzić, istoty. Dzieciństwo jest bardzo ważnym etapem w życiu człowieka. Często szczęśliwe lub przykre chwile z lat wczesnej młodości zostają zapamiętane na całe życie. Niekiedy mają one nawet wpływ na dalsze losy człowieka, a także jego późniejszej rodziny. Bardzo często zdarzają się więc powroty osób dorosłych do dziecięcych lat. Są to podróże w rodzinne strony lub też zwykłe przywoływanie wspomnień - powracanie myślami do dawnych przeżyć.

„Dziady” Adama Mickiewicza
Dusze dzieci pojawiają się w II części Dziadów. W niebie nie mogą zaznać szczęścia, ponieważ za życia nie zaznały goryczy. Swoiste udziecinnienie więźniów pokazane jest w Dziadach cz. III. Są to uczniowie ze Żmudzi, którzy w wyniku prześladowań zostają zesłani na Sybir. Jedno dziecko, dziesięcioletni chłopiec, nie jest w stanie dźwigać łańcuchów, które są dla niego za ciężkie. Dzieckiem jest również Jan Rollison, uczeń gimnazjum, który bity, załamuje się podczas przesłuchań i chce popełnić samobójstwo.

Antoine de Saint-Exupery Mały książę (chłopiec pochodzący z innej planety); Jan Kochanowski Treny (śmierć malutkiej córki poety);

Henryk Sienkiewicz W pustyni i w puszczy,

20. ELITA/ INTELIGENCJA: Elita to wyróżniona w społeczeństwie grupa, posiadająca przywileje w danym środowisku. Znalezienie się w niej najczęściej zależy od posiadania jakichś cech lub dóbr. Najczęściej wyróżnia się elity rządzące, które mają wpływ na politykę. Istnieją też elity intelektualne, menadżerskie, kulturalne. Inteligencję stanowią ludzie wykształceni, utrzymujący się z pracy umysłowej. Najczęściej literatura i sztuka przedstawiają te środowiska w negatywnym świetle, jako ludzi biernych, szkodzących społeczeństwu lub karierowiczów.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W Salonie warszawskim pokazane zostały dwie różne postawy, które reprezentują przeciwne sobie „obozy”: towarzystwo stolikowe i towarzystwo przy drzwiach. Ci pierwsi to elity: urzędnicy carscy, arystokracja, literaci, damy. Ci ludzie rozmawiają o sprawach mało istotnych, nie interesuje ich sytuacja polityczna Polski, unikają mówienia o prześladowaniach młodzieży. Nie chcą poruszać aktualnych spraw dotyczących ojczyzny, są kosmopolitami posługującymi się językiem francuskim. Nie dostrzegają dramatycznej sytuacji, godzą się na wszystko, również na niewolę. Są ulegli i podporządkowują się zaborcy. Są przedstawieni jako przeciwieństwo patriotów, którzy interesują się losami Polski i popierają walkę w imię ojczyzny.

Bolesław Prus Lalka
W powieści pojawiają się inteligenci, studenci (Maleski, Patkiewicz), naukowcy (Geist, Ochocki). Wykształcenie i umiejętności mogą im zapewnić pracę, jednak bohaterowie często nie zarabiają na swoje utrzymanie. Stawska nie może zapewnić bytu córce i matce. Studenci żyją w nędzy. Geist jest zgorzkniałym wynalazcą, który chciałby stworzyć inną, lepszą ludzkość. Gardzi innymi, jest pesymistą. Ochocki jest uważany za dziwaka, żyje z odziedziczonego majątku. Ich wykształcenie nie ułatwia im życia, nie zapewnia szacunku, ani nie stawia ich wysoko w hierarchii społecznej.

Stanisław Wyspiański Wesele
Przedstawiciele inteligencji (Radczyni, Dziennikarz, Pan Młody, Gospodarz, Poeta) przede wszystkim reprezentują w Weselu chłopomanię. Sama zabawa dotyczy małżeństwa inteligenta i chłopki. Każdy z nich ma swój własny pogląd na temat wsi. Dziennikarz postrzega ją jako arkadyjską, pełną spokoju krainę, w której nie ma żadnych sporów. Nie rozumie chłopów i ich zainteresowania polityką. Radczyni nie zna prawdziwego wiejskiego życia. Pan Młody zachwyca się folklorem, podobają mu się obyczaje, krajobrazy, sam sposób bycia chłopów. Inteligenci nie są świadomi prawdziwego życia na wsi, ich wiedza jest bardzo powierzchowna, a zachwyty często nieuzasadnione. Inteligencja mitologizuje wieś lub fascynuje się nią, w ten sposób znajduje ucieczkę od apatii i dekadentyzmu.

21. FATUM/ PRZEZNACENIE: fatum - tajemnicza siła, która determinuje całe ludzkie życie. W Mitologii czytamy, że Mojra - Przeznaczenie ciążyło nie tylko nad ludźmi, ale nawet nad bogami. Wraz z przyjściem człowieka na świat, zaczynała się rozwijać nić jego życia, uwaga - nić już istniejąca. To było jak odwijanie wełny z kłębka, albo odczytywanie dawno już zapisanej księgi. Od przeznaczenia nie było odwołania - musiało się wypełnić, a ucieczki od niego na nic się nie zdawały.

Antygona Sofokles

Człowiek ukazany w dziele Sofoklesa to jednostka tragiczna. Jego losem sterują bogowie, a ich plan musi się wypełnić. Dowodzi tego wspomniany mit o Labdakidach. Wyrocznia delficka orzeka o tym, co się wydarzy i Edyp, mimo że próbuje uniknąć przeznaczenia, paradoksalnie je realizuje. Nad rodem królewskim ciąży fatum. Podobnie jest w Antygonie. Wróżbita Tyrezjasz zna przyszłość, ale pojawia się on dopiero na końcu dramatu, gdy wszystko jest już przesądzone. Teoretycznie to człowiek podejmuje decyzje, dokonuje wyborów, ale gdy godzą i przeczą one boskim planom, jednostka zostaje ukarana i sprowadzona na właściwe tory przeznaczenia. To, co zaplanowali bogowie musi się wydarzyć. I w owej niemożności działania, przeciwstawienia się losowi tkwi cały tragizm człowieka.

Król Edyp Sofokles

Gdy Edyp dowiedział się w młodości od wyroczni delfickiej, że zabije swego ojca i podzieli łoże z matką, postanowił opuścić rodziców i ruszyć w świat, by nie dopuścić do wypełnienia przepowiedni. Na nic to się jednak zdało, ponieważ ciążyło na nim fatum, czyli nieodwracalne przeznaczenie. Dramat doskonale ukazuje, że przed losem nie można uciec, ponieważ człowiek jest jedynie bezwolną marionetką, zbyt bezsilną, by zmienić bieg przeznaczenia. Dramat Sofoklesa jest opowieścią o ogromnej - o ile nie nadrzędnej w stosunku do wszystkiego - sile i roli przeznaczenia. Owo fatum, kierujące ludzkim losem, jest czymś niezmiennym i nieodwracalnym, niezależnym od człowieka. Dowodem na to może być Edyp, który starał się odmienić przepowiednię. Choć opuścił ludzi, których uważał za rodziców i wyjechał z Koryntu, to jednak tymi poczynaniami kierowało przeznaczenie. To ono doprowadziło go na brzeg królestwa Teb, za jego interwencją zabił przypadkowego mężczyznę, którym okazał się jego rodzony ojciec - Lajos. W wyniku niezmiennego przeznaczenia w końcu podzielił łoże z matką i spłodził z nią czworo przeklętych dzieci.

22. HEROIZM to umiejętność dokonywania wielkich czynów, walki w obronie swoich ideałów. Bywa utożsamiany jest z męstwem, bohaterstwem. Literatura od dawna prezentuje bohaterów heroicznych, często są oni postaciami rzeczywistymi lub zaczerpniętymi z mitologii. Celem utworów podejmujących problem heroizmu jest wysławienie bohatera, upamiętnienie jego chwały, męczeństwa.

Homer Iliada

Achilles jest pełen heroizmu, ale ma też wady. Cechują go okrucieństwo i żądza zemsty (zemsta z powodu uśmiercenia przyjaciela: zabicie Hektora i zbezczeszczenie zwłok). Jednak w swoich działaniach wykazuje się odwagą i męstwem. Gdy wraca do walki, zabija najdzielniejszych Trojan. Jego przeciwieństwem jest Hektor - bardziej opanowany obrońca ojczyzny, kochający mąż i ojciec. Żegna się z żoną i synem, tak jakby miał ich widzieć po raz ostatni, dzielnie walczy - zabija Patroklesa, jednak potrafi się też przyznać do strachu - ucieka przed Achillesem. Obaj bohaterowie odznaczyli się męstwem, ale są to postaci tragiczne.

Pieśń o Rolandzie

Roland jest jednym z najdzielniejszych rycerzy Karola Wielkiego. Walczy w obronie Francji i nie lęka się niczego. Za wszelką cenę stara się poszerzać swoją sławę i staczać boje z kolejnymi przeciwnikami, jest dumny i nie wzywa pomocy, gdy jej potrzebuje. Woli umrzeć niż się zhańbić na polu walki, dlatego dzielnie zabija Saracenów. Jego śmierci towarzyszą symbole heroizacji: umiera samotnie na wzgórzu, przybywają do niego aniołowie z archaniołem Gabrielem, zostaje wzięty do nieba. Jego śmierć dowodzi, że oddał się królowi, ojczyźnie i wierze.

Sofokles Antygona (heroizm Antygony), Adam Mickiewicz Dziady, cz. III (heroiczna postawa prześladowanej młodzieży)

23. HOLOKAUST - polityka hitlerowców w czasie II wojny światowej, inaczej zwana Zagładą, mająca za cel zlikwidowanie narodu żydowskiego. Jej podwalin można doszukiwać się w czasach przedwojennych. Żydzi zaczęli być tępieni i izolowani, za sprawą wprowadzonych ustaw o antysemityzmie. Mord dokonywał się w stopniowy i zaplanowany przez nazistów sposób. Całe rodziny ginęły w obozach koncentracyjnych, a liczbę żydowskich ofiar szacuje się na około 6 milionów.

Tadeusz Borowski Proszę państwa do gazu

Obraz Holokaustu sprowadza się tu do najbardziej charakterystycznego przejawu Zagłady - do mordowania Żydów w obozach koncentracyjnych. Transport Żydów z getta w Będzinie i Sosnowcu, o którym mowa w opowiadaniu, jest jednym z wielu, bez przerwy przybywających do obozu. Do Holokaust wszyscy się przyzwyczaili. Bierność i pogodzenie się z żydowskim losem, a przede wszystkim bogacenie się przez innych na tym, co Żydzi ze sobą przywieźli - oto obraz ukazany w opowiadaniu.

Czesław Miłosz Campo di Fiori
W wierszu plac warszawski, sąsiadujący z gettem, porównany zostaje do rzymskiego Campo di Fiori, na którym spalony został Giordano Bruno. Panuje na nim podobna atmosfera. Nastroju ludzi nie maci tragedia dziejąca się obok nich - w getcie trwa nieustanna walka. Żydzi są mordowani przez oprawców, a mieszkańcy nie zwracają uwagi na to, co dzieje się za murem. Panuje znieczulica i zobojętnienie. Widoczny jest brak empatii czy jakiegokolwiek współczucia. Holokaust w wierszu Miłosza ukazany został jako sprawa dla ogółu ludzi nieistotna. Żydzi pozostawieni zostają na pastwę losu i nikt (poza poetą) się nimi nie interesuje.

24. INNOŚĆ to pojęcie bardzo szerokie, dotykające rozmaitych aspektów życia. Może ono dotyczyć jednostki lub grupy społecznej, które w jakiś sposób różnią się od ogółu czy przyjętych kanonów. Inność może być motywowana w rozmaity sposób, różne mogą więc być jej pobudki. Najdosłowniej może ona zostać powiązana z nietolerancją. Wygląd, poglądy, zachowania określonej osoby - nieakceptowane przez pozostałych - decydują zarazem o odrębności, inności. Często postawa taka bywa atakowana i szykanowana, inność jawić się może bowiem jako zagrożenie istniejącego porządku. Pojęcie to, to również osobny sposób odczuwania świata, odmienny poziom wrażliwości. Także zagubienie się w świecie, w którym każdy ma swoje miejsce i wie, do czego dążyć, a także swoistą samotność, brak zrozumienia - możemy określić tym mianem. Inność może być wreszcie świadoma - jako przejaw indywidualizmu, przekonania o własnej wyższości, wygórowanej ambicji. Inność może być także wyrazem buntu światopoglądowego, przeciwstawienia się utartym schematom i konwenansom.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III

Konrad uważa się za jednostkę wybitną, ponadprzeciętną, mogącą niemal równać się z Bogiem. Jego wygórowana ambicja, skrajny indywidualizm, przekonanie o nadludzkiej sile i możliwościach (tytanizm) decydują o tym, że on sam stawia się wyżej od pozostałych ludzi. Jednocześnie inność Konrada wynika też z tego, że jest poetą, a odbiorcy nie rozumieją jego twórczości.

Adam Mickiewicz Romantyczność

W balladzie tej poeta przedstawia czytelnikowi postać młodej dziewczyny Karusi, rozmawiającej ze swym zmarłym ukochanym. Fakt, że dziewczyna obcuje z rzeczywistością z granicy życia i śmierci oraz zdrowia psychicznego i szaleństwa powoduje uznanie jej za obłąkaną. Inność bliska jest tu zatem szaleństwu. Pozaracjonalny ogląd świata konfrontowany jest tu z postawą starca i sceptyków.

A. de Saint-Exupery Mały Książę (Mały Książę spotyka podczas swych wędrówek różnych ludzi, są mu oni jednak zupełnie obcy, Sofokles Antygona (inność prawd moralnych i postępowania bohaterki wobec przyjętych kanonów), Lot nad kukułczym gniazdem (inność wykazana w postaciach bohaterów przebywających w szpital psychiatrycznym)

25. KARA: Problem kary towarzyszy człowiekowi od zawsze, występuje już w Biblii. Związany jest z naturą człowieka, jego skłonnością do czynienia zła, popełniania zbrodni czy drobnych przewinień. Kara jest zazwyczaj wymierzana adekwatnie do dokonanej winy. Jednak zdarzają się przypadki, że jest ona niesprawiedliwa lub wręcz absurdalna. Kara może być zgodna z prawem - wymierzona przez sąd, odpowiednie instytucje lub też jest osobistą zemstą czy zbiorowym linczem.

Biblia, Księga Rodzaju, Wieża Babel

Wszyscy ludzie mówili jednym językiem. Dzięki temu mogli się swobodnie porozumiewać. Ustalili, że wybudują wieżę sięgającą aż do nieba. Boga rozzłościła ta zuchwałość, nie było to zgodne z Jego wolą - pomieszał więc języki, w wyniku czego ludzie już nie mogli się porozumieć i dokończyć budowli. Rozproszyli się po całej ziemi. Ponieśli karę, bo chcieli przekroczyć wyznaczoną im granicę wolności, odznaczyli się pychą.

Juliusz Słowacki Balladyna

Gdy Balladyna w końcu dochodzi do władzy, musi osądzić zbrodniarzy. Przedstawione zostają jej trzy sprawy: otrucie Kostryna, zabójstwo Aliny, wypędzenie matki. Królowa jest zmuszona wydać wyrok śmierci na sprawców, a więc musi skazać samą siebie, gdyż jest winna wszystkich trzech czynów. Ponosi więc karę za wszystkie swoje przewinienia. Dziewczyna ginie w wyniku uderzenia pioruna. To oznaka sprawiedliwości, dowód na to, że za każdy występek ponosi się karę.

Lot nad kukułczym gniazdem
Historia mężczyzny skazanego na karę ciężkiego więzienia. Aby uniknąć tej najwyższej kary, udaje chorego umysłowo i w związku z tym trafia do zakładu psychiatrycznego. Tam poznaje prawdziwe życie chorych psychicznie ludzi, co wzbudza w bohaterze inne spojrzenie na tę inną rzeczywistość. Motyw kary w tym filmie można rozumieć dwojako. Po pierwsze - dosłownie, czyli historia skazanego na karę za nieuczciwe życie, po drugie, w przenośni, kiedy myślimy o ludziach upośledzonych psychicznie, co najważniejsze niewinnych, ale także skazanych na swoistą karę - na zamknięcie w ośrodku dla chorych i we własnej chorobie. Tutaj motyw kary kontrastuje z poprzednim.

Biblia, Księga Rodzaju (wygnanie z Raju - kara wymierzona pierwszym ludziom za złamanie zakazu), Mitologia, Dedal i Ikar (śmierć karą za brak roztropności ), Syzyf (kara za zdradzenie tajemnic - wtaczanie głazu), Prometeusz (kara za kradzież ognia - sęp wyjadający wątrobę), William Szekspir Makbet (kara za popełnienie zbrodni), Adam Mickiewicz Dziady, cz. II (kary za grzechy lekkie, ciężkie i średnie)

26. KOBIETA: Motyw kobiety jest jednym z najczęściej występujących w tekstach kultury. Związane jest to przede wszystkim z rolami, jakie pełni kobieta w życiu i w społeczeństwie: matki, żony, pracownicy, kochanki, kobiety świętej, itp. Oczywiste jest, że każda epoka inaczej postrzegała kobietę, przypisując jej inną rolę i zwracając uwagę na inne cechy charakteru czy osobowości. W opracowaniu motywu kobiety zwrócono uwagę przede wszystkim na ową różnorodność.

Biblia - Maryja

Maria, Najświętsza Maryja Panna, matka Jezusa, jest jedną z naczelnych postaci Nowego Testamentu. Religia i kultura chrześcijańska dostrzega niepokalane poczęcie (dogmat wiary) oraz tworzy model człowieka idealnego, ponieważ Maryja nigdy nie popełniła grzechu. Matka Boża, zgodnie z wiarą, została wniebowzięta, czyli nie umarła, a jedynie została zabrana do Domu Ojca. W czasie życia towarzyszy ona Synowi w Jego wychowaniu, dorastaniu, a także cierpi, gdy Jezus umiera. Kult Maryi jest niezwykle popularny nie tylko w kościele rzymskokatolickim, ale również w prawosławnym

„Makbet” Williama Szekspira
Ucieleśnieniem kobiety fatalnej (femme fatale) jest Lady Makbet. To ona najbardziej namawia męża do popełnienia zbrodni, działając na jego ambicje. Kobieta przypomina biblijną Ewę, która nakłoniła Adama do zjedzenie zakazanego owocu. Podobnie jak Ewa, Lady Makbet działa z inspiracji zła. Z wypowiedzi bohaterów dramatu można wywnioskować, że małżonka Makbeta jest kobietą piękną. Z uznaniem wyraża się o niej Dunkan oraz dostojnicy szkoccy. To w głównej mierze Lady doprowadziła do upadku Makbeta. W odróżnieniu jednak od innych kobiet fatalnych, wpada w obłęd i popełnia samobójstwo.

„Balladyna” Juliusza Słowackiego

Balladyna to postać tragiczna uwikłana w konflikt własnej osobowości i nie odkrytej tożsamości - konflikt między namiętnościami, żądzą władzy, a wewnętrzną moralnością i sumieniem. Poruszając się po drodze pragnień, zapomina o rozsądku. Nierozważnie szuka granic osobistej wolności. Udowadnia, jak niewiele potrzeba, by stanąć w kolizji z prawem i samym sobą. Wystarczy mała iskra - chwilowe rozbudzenie uśpionej fantazji, szaleńczej ambicji, by zapłonęło ognisko zła i spopielały wszelkie zasady. Jakże czujnym trzeba być strażnikiem świętej „etycznej” korony, by nie zapomnieć o „królewskich” - odgórnych prawach i nie uśmiercić się rażeniem „pioruńskich” (niszczących) pragnień.

„Tango” Sławomira Mrożka

Ala to piękna dziewczyna będąca obiektem uwielbienia Artura, który jest równocześnie jej kuzynem. Bohaterka to postać niezwykle próżna, której zależy jedynie na powodzeniu u mężczyzn. Robi wszystko, co może, gdy zauważa, iż Artur nie zwraca uwagi na jej wdzięki. Ala jest sprawczynią upadku swojego narzeczonego. Zdrada, której się dopuściła doprowadziła go ostatecznie do śmierci.

Sofokles Antygona (kobieta trzymająca się swoich zasad moralnych)

Bolesław Prus Lalka (Izabela jest kobietą żyjącą w krainie marzeń, nie potrafi docenić miłości, która ją spotyka)

Sławomir Mrożek Tango (Eleonora jest przykładem kobiety wyzwolonej)

27. KONFLIKT POKOLEŃ towarzyszy nam od zarania dziejów. Już według Biblii Adam i Ewa weszli w konflikt z Bogiem Ojcem. Nieposłuszeństwo, którego się dopuścili, zmusiło Boga do wypędzenia ich z raju. Od tego czasu konflikty pokoleniowe nie ustają. Konflikt rodzi się w momencie, gdy każda strona ma własne ideały czy przekonania i nie chce ani ustąpić stronie drugiej, ani dojść z nią do kompromisu. Młodzi buntują się przeciwko poglądom im narzucanym, często konserwatywnym i skostniałym. Chcą żyć po swojemu - inaczej i nowocześniej. Wpływ na pojawianie się konfliktów ma też zmieniająca się obyczajowość, aktualna moda, postawy kreowane przez ogół społeczeństwa czy sytuacja polityczna kraju.

Adam Mickiewicz Romantyczność

Utwór pokazuje konflikt romantyków z klasykami. Klasykiem, którego wiedza opiera się na nauce, jest tu starzec. Nie przyjmuje on do wiadomości faktu, iż może istnieć coś takiego, jak metafizyka. Z góry zakłada, że Karusia postradała zmysły po śmierci ukochanego, a nie widzi jego ducha. Romantycy, których przedstawicielem jest poeta, wypierają poglądy klasyków i opowiadają się za racją serca. Konflikt ten jest jednym z najbardziej znanych i charakterystycznych sporów pokoleniowych, ścierającym ze sobą dwa całkowicie odmienne światopoglądy.

Stanisław Mrożek Tango

`W Tangu najbardziej konserwatywny jest przedstawiciel najmłodszego pokolenia - Artur, uporządkowany intelektualista. Jego rodzice natomiast dążą do nowoczesności, do rewolucyjnej przemiany obyczajów. W ich sporze zwycięża przedstawiciel najstarszego pokolenia, Edek, który siłą, a nie rozumem, wprowadza władzę totalitarną. Konflikt jest tutaj utrzymany w konwencji groteski i stawia diagnozę czasom, które nadeszły: upadek wartości wysokich, a triumf prymitywizmu i materializmu.

Bolesław Prus Lalka (konflikt pokolenia romantyzmu i pozytywizmu),

28. KONFLIKT:

„Romeo i Julia” Williama Szekspira
W dramacie mamy przedstawione dwa zwaśnione i nienawidzące się wzajemnie arystokratyczne rody Werony. Z jednej strony czytamy o wyrozumiałej, pełnej godności i spokoju rodzinie Montekich, darzącej syna Romea ogromną miłością oraz zaufaniem, tolerancyjną wobec jego skłonności do samotności, nieingerującą w jego sprawy, a z drugiej poznajemy ród Kapuletów. Są to ludzie zapalczywi, brutalni i często agresywni, mający bardzo wygórowane wyobrażenie o pozycji swej rodziny w społeczeństwie. Najbardziej jednak boli w Kapuletach ich despotyzm wobec Julii, którą ojciec bezwzględnie i kategorycznie zmusza do małżeństwa z niekochanym przez nią, acz zamożnym Parysem, a matka nie chce nawet wysłuchać jej argumentów. Konflikt miedzy rodami jest tłem, a zarazem czynnikiem sprawczym historii. Choć nie wiadomo nawet, jaki początek ma waśń, to najważniejsze jest - by pielęgnować w sobie nienawiść, czego dowodem są liczne bójki na placach Werony. Dopiero w momencie tragedii, rodziny widzą niedorzeczność swego postępowania, zdeformowanie pojmowania pojęcia honor.

„Dziady” Adama Mickiewicza

Różnice światopoglądowe są przyczyną konfliktu i polemiki Gustawa i Księdza z II części Dziadów. Gustaw reprezentuje swoją postawą typowo romantyczne poglądy - wierzy w siłę miłości, w istnienie świata pozazmysłowego i duchy. Ksiądz jest człowiekiem, kierującym się zdrowym rozsądkiem. Nie rozumie cierpienia Gustawa, ponieważ uważa, że należy pogodzić się z wyrokami Boga.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza

Konflikt między dwoma szlacheckimi rodami jest jednym z głównych wątków Pana Tadeusza. Zaczyna się przed laty w momencie, w którym Jacek Soplica w przypływie gniewu zabija Stolnika, który nie zgodził się na jego związek z jedyną córką. Przez lata stary służący Horeszki mści się na krewnych Jacka. Spór rodzinny przenosi się na brata Soplicy, Sędziego i dalekiego krewnego Stolnika, Hrabiego, którzy zaczynają procesować się o stary zamek Horeszków. W utworze mamy do czynienia również z konfliktem, ukazanym w sposób humorystyczny. Jest to spór między Rejentem a Asesorem o charty.

„Zemsta” Aleksander Fredro

Konflikt dotyczy sporu o mur i wzajemnych, nieprzyjaznych relacji między Cześnikiem a Rejentem. W starym zamku zamieszkuje dwóch nienawidzących się sąsiadów: Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek. Jedna połowa budynku prawnie należy do Klary - bratanicy Cześnika, druga do Rejenta. Rozdziela je mur, który miejscami jest wyszczerbiony. Przez wyłom odbywa się „nielegalna” komunikacja bohaterów. Rejent, jako właściciel nie tylko połowy zamku, ale i części muru, postanawia go naprawić i wtedy sąsiedzki spór zostaje spotęgowany. Murarze wynajęci przez Rejenta wykonują prace naprawcze, co nie podoba się Cześnikowi, który podobnie jak Rejent całą sytuację obserwuje z okna. Posyła swoich pachołków celem przerwania prac i dochodzi do bójki, a właściciele - jako pośredni obserwatorzy - kłócą się, wymieniając wrogie opinie - każdy ze swojego stanowiska w oknie. W końcu zdenerwowany Cześnik życzy sobie, by mu podać strzelbę i chce celować do Rejenta. Po incydencie, który nie zakończył waśni, Rejent spisuje fałszywe zeznania robotników i najpewniej ma w planach pozwać Cześnika do sądu. Przeczuwając to, Raptusiewicz decyduje się na ostateczne rozstrzygnięcie w postaci pojedynku. Posyła z zawiadomieniem Papkina i, gdy faktycznie nadchodzi czas zemsty, inicjator nie pojawia się w umówionym miejscu. Zdziwiony Milczek przekracza progi sąsiedzkich komnat i dostrzega nieprzewidzianą zmianę „scenariusza”. Zgoda, która musi nastąpić, zaskakuje każdego z bohaterów.

„Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza

Konflikt między Zakonem a Królestwem Polskim trwa od lat. Krzyżacy nie dotrzymują warunków pokoju, napadają na polskie dwory, oskarżają Jagiełłę o fałszywy chrzest, gnębią poddanych. Przez wiele lat stosunki między obu państwami łagodzone były dzięki przezorności Konrada von Jungingena, mającego świadomość, że potęga Zakonu może ugiąć się pod mieczem polskiego króla. Konflikt zaostrza się po objęciu urzędu wielkiego mistrza przez Ulryka von Jungingena. Ulryk dąży do wojny z Jagiełłą. Początkowo Krzyżacy odnoszą zwycięstwa i zajmują Ziemię Dobrzyńską. Ostateczna walka rozgrywa się na polach Grunwaldu i Zakon ponosi klęskę.

29. KRÓL w dzisiejszych tekstach kultury pojawia się rzadko. Wiąże się to z faktem, iż dziś mamy do czynienia nie z monarchią, a z demokracją. Funkcje króla zastąpiły takie instytucje, jak prezydent, rząd, sejm, senat. Niegdyś król był przedstawiany jako: dobry lub okrutny władca, wielki bohater, postać tragiczna, zbrodniarz. Temat często wiązał się z ludzką naturą, skłonną do popełniania złych czynów, by tylko objąć władzę.

Sofokles Król Edyp

Lud jest nękany przez nieszczęścia. Król Edyp - dbający o swoich podwładnych - chce go z nich wybawić. Dowiaduje się od wyroczni, że jest to spowodowane zbrodnią dokonaną na królu Lajosie. Próbuje więc odkryć prawdę co do tajemniczej śmierci. Gdy odkrywa, że jest ojcobójcą i był w związku kazirodczym z matką, rozpacza nad swoim losem i opuszcza miasto dla dobra jego mieszkańców.

Ignacy Krasicki Do króla

Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do króla („najjaśniejszy panie!”). Kieruje wobec niego zarzuty. Jedną z wad jest szlacheckie pochodzenie.

Król jest Polakiem, a lepiej było za czasów „złotej wolności”, „kiedy cudzy rządził”. Młody wiek króla też nie jest zaletą. Starsi władcy są mądrzy i bardziej doświadczeni. Zarzutami są: rozsądek, łagodność, dobroć, a także: wykształcenie, wspieranie działalności kulturalnej i artystów. Utwór jest satyrą. Autor nie wytyka królowi wad, chce skrytykować przeciwników króla i jego reform. Jest to więc potępienie konserwatyzmu i poglądów szlachty. Zarzuty postawione w wierszu są ironiczne, w rzeczywistości to zalety.

Juliusz Słowacki Balladyna

Popiel III był królem, ale został wygnany z pałacu przez swojego brata. Mieszka więc w lesie jako pustelnik i udziela dobrych rad. Kirkor chce mu pomóc w odzyskaniu władzy, bo wie, że był dobrym władcą. Od kiedy rządy objął jego brat, w królestwie zaczęło się źle dziać. To Popiel III jest prawowitym władcą, ukrył prawdziwą koronę w lesie. Znajduje ją Goplana i wkłada na głowę Grabcowi. Gdy Kirkor pokonuje Popiela IV, mówi, że władzę powinien objąć ten, który posiada koronę. A ma ją już Grabiec. Balladyna zabija go, żeby zostać królową. Następnie wraz z Kostrynem napada na Pustelnika, by objąć władzę. Jednak przeszkadza jej nawet wspólnik - podaje mu truciznę, by móc rządzić samodzielnie.

Zgodnie z prawem musi osądzić zbrodniarzy, w wyniku czego sama wydaje wyrok na siebie. Balladyna obnaża ludzką naturę, zło, rządzę władzy.

„Pieśń o Rolandzie”

Kolejnym popularnym średniowiecznym wzorem parenetycznym jest ideał władcy. W Pieśni o Rolandzie przykładem jego realizacji jest król Franków - Karol Wielki. Idealny władca musiał posiadać nie tylko cechy doskonałego rycerza (między innymi „szlachetne urodzenie”, dobre wychowanie, honor, męstwo, wiara w Boga, gotowość oddanie życia w walce o ojczyznę, szacunek dla dam, majestatyczność i dostojność wyglądu), lecz także interesować się losem poddanych, bronić państwa, być jego doskonałą wizytówkę. Jakby tego było mało, władca stał jeszcze na czele wojska, przez co był odpowiedzialny na ludzi, którzy mu zaufali i gotowi byli spełnić każde jego polecenie. Był więc nie tylko dobrym panem, troskliwym opiekunem, gospodarzem swych ziem, mądrym sędzią, lecz również silnym wodzem, prowadzącym swe oddziały do zwycięstwa. Wśród swych poddanych cieszył się sympatią i poparciem. Nikt nigdy nie śmiał zarzucić mu czegokolwiek, ponieważ każdy traktował go jak ideał.

Makbet Williama Szekspira

W dramacie o Dunkanie zawsze mówi się „król”, podczas gdy Makbet nazywany jest często „tyranem”. Różnica pomiędzy dwoma władcami jest wyjaśniona w scenie, w której Makduf spotyka Malkolma. Syn Dunkana za idealnego króla uznaje kogoś, kogo cechuje: sprawiedliwość, prawość, łaskawość, wspaniałość,

uprzejmość, pobożność, cierpliwość, męstwo. Są to cechy, które rzekomo posiadał ojciec Malkolma. O tyranie - Makbecie, prawowity następca tronu Szkocji mówi że jest on jest krwawy, gwałtowny, złośliwy, fałszywy, chytry, drapieżny, pełen wszelkiego rodzaju ohydy. Wzorowy król zapewnia swojemu królestwu pokój, porządek i sprawiedliwość - tak było za czasów Dunkana. Czyny były wtedy wynagradzane adekwatnie do ich znaczenia, czego przykładem było nadanie tytułu tana Kawdoru Makbetowi, po pokonaniu przez niego wodza armii Norwegów. Najważniejsze jest to, by król, nie bacząc na własne interesy, był lojalny wobec Szkocji.

„Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza

Władysław Jagiełło został w powieści Sienkiewicza ukazany jako władca mądry, sprawiedliwy, pobożny i mężny. Przez wiele lat dąży do pokojowego załagodzenia konfliktu z Zakonem. Dzięki jego zdolnościom strategicznym wojska polsko - litewskie odnoszą ogromne zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem i pokonują potęgę Zakonu krzyżackiego. Jest również niezwykle pobożnym królem, który nie chciał dopuścić do przelania chrześcijańskiej krwi, lecz kiedy nie dało się uniknąć wojny, mężnie poprowadził swoje oddziały do walki.

30. KRZYWDA to pojęcie, które można rozumieć na wiele sposobów. Zawsze jednak ma charakter negatywny. Wyrządzanie krzywdy jest działaniem na niekorzyść drugiej osoby. Nie zawsze jest zabiegiem celowym, często nieodpowiednim komentarzem czy zachowaniem zdarza się skrzywdzić kogoś przypadkowo. Skrzywdzić można fizycznie, zadając ranę, ale też i psychicznie - wpływając na czyjeś uczucia, mówiąc nieprzyjemne rzeczy lub poniżając. Często mówi się o ludziach pokrzywdzonych przez los: wojny, kataklizmy, choroby - one również są źródłem krzywdy. Pamiętać należy, że każdy człowiek ma inną wrażliwość, inną hierarchię wartości i odporność na niekorzystne czynniki, dlatego też krzywda niejednokrotnie ma bardzo indywidualny charakter.

Sofokles Król Edyp

Dramat pokazuje, jak wielką krzywdę może wyrządzić Fatum, przed którym uciec się nie da. Choć zarówno ojciec Edypa, gdy dziecko się urodziło, jak i sam Edyp, gdy poznał przepowiednię, próbowali odmienić słowa wyroczni, nie udało im się to. Edyp zabił ojca i poślubił matkę. Skrzywdzonych zostaje troje ludzi. Krzywda ma tutaj charakter totalny i świadczy o tym, że nie ma możliwości ucieczki przed losem.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. II

W Zaduszki spotyka się w kaplicy Guślarz z ludnością wiejską, by dokonać obrzędu dziadów. Kolejno pojawiają się dusze zmarłych, które nie zostały zbawione. Wśród nich znajduje się zakuty w łańcuchy, niemogący zaznać spokoju, duch złego pana, który za życia krzywdził swoich poddanych, nie dając im godziwych wynagrodzeń za pracę, pozwalając im na życie w nędzy i bijąc okrutnie, gdy sprzeciwiali się jego rozkazom. Domaga się łaski, jednak jego poddani, po śmierci przeistoczeni w ptaki, nie potrafią mu wybaczyć złych czynów. Krzywda zostaje tu pomszczona. Jednostka, która wpływała na losy zbiorowości musi ponieść odpowiedzialność za swoje czyny. Dobro wygrywa ze złem, dusza pana nie zostaje zbawiona. Moralność ludowa uczy także, że krzywda i cierpienie jest integralnym elementem życia ludzkiego i bez niego nie można oczekiwać nagrody niebieskiej.

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat

Utwór opowiada o masowej krzywdzie, która dokonywała się w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Autor pokazuje warunki życia w sowieckich łagrach, w których takie pojęcia, jak humanitaryzm, godność ludzka czy empatia nie istniały. Ludzie aresztowani byli z błahych powodów, a potem zmuszani do wycieńczającej pracy, której skutkiem były najczęściej choroby i śmierć. Krzywdzono celowo, w sposób bezwzględny i przemyślany. Nad uciskaniem tłumów pracowała cała totalitarna machina, której nie sposób było się przeciwstawić.

Bolesław Prus Lalka (odrzucona miłość Wokulskiego do Izabeli Łęckiej)

31. KUSZENIE, a więc mamienie człowieka, próba sprowadzenia go na złą drogę jest motywem literackim i kulturowym o wielowiekowej tradycji. Wystawianie człowieka na próbę, chęć zwiedzenia go pojawia się bowiem w najwcześniejszych dziełach kultury. Pierwsze obrazy podsuwanych pokus znajdują się już w Biblii czy Odysei Homera. Kuszenie jest też głęboko zakorzenione w sferze religii, obecne jest silnie także w chrześcijaństwie. Oznaczać może ono jednak nie tylko chęć odwrócenia człowieka od Boga, ale także złamania jego silnej woli czy prawd moralnych. Udana próba kuszenia oznacza zwykle wykorzystanie słabości człowieka i prowadzi do jego upadku.

Homer Odyseja

Odyseusz kuszony jest przez przyciągające żeglarzy pięknym śpiewem syreny. Poleca przywiązać się do masztu, a reszcie załogi zatkać uszy. Tym samym słyszy śpiew syren i ulega jego czarowi, ale dzieje się to bez szkody dla niego i jego towarzyszy. Pokusa została tutaj okiełznana, zaś nieudane kuszenie pozwoliło uniknąć rozbicia statku o skały. Motyw kuszenia dowieść ma tutaj przebiegłości Odyseusza i wykazać jego męstwo, ale też wygórowaną ambicję. Kuszenie dowodzi tutaj także tego, jak zwodnicze jest piękno czy młodość.

Biblia, Księga Rodzaju

Pierwsi ludzie zostali wystawieni na pokusę przez szatana, który przybrał postać węża. Kusi on Ewę, by spróbowała owocu z zakazanego drzewa. Wąż sugeruje zatem, że nieposłuszeństwo wobec Boga pozwoli posiąść wielką wiedzę. Kusił Ewę dowodząc, że zjedzenie owocu postawi ją niemal na równi ze Stwórcą. Kuszenie było tu działaniem skutecznym. Ewa skosztowała owocu i poczęstowała nim także Adama. Karą za ów czyn była utrata raju i nieśmiertelności. Kuszenie w Księdze Rodzaju ma dowieść złowieszczych intencji Szatana i uzasadnić utratę przez ludzi szczęśliwości, a pogrążenie się w świecie pełnym cierpienia i zła.

Biblia, Nowy Testament, Ewangelia wg Św. Mateusza

Chrystus udaje się na pustynię, gdzie jest kuszony przez szatana. Ten domaga się najpierw, by Chrystus dowiódł swojej boskości, działając cuda. Potem proponuje mu, by rzucił się w dół ze szczytu świątyni, jako że Bóg i tak go uratuje. Chrystus odpowiada jednak, że nie należy wystawiać Stwórcy na próbę. Diabeł oferuje mu wreszcie wszelkie bogactwa świata, mądrość i władzę za jeden pokłon, ale Bóg-człowiek pozostaje niewzruszony i nie daje się zwieść. Odtrąca szatana i otaczają go aniołowie. Kuszenie Chrystusa jest tutaj zuchwałą próbą, jakiej poddaje Boga diabeł. Takiej samej próbie poddawany jest codziennie człowiek, więc opowieść ta ma cechy paraboli.

Biblia Księga Hioba (Hiob wystawiony na próbę, kuszony przez diabła do złorzeczenia Bogu), A. Mickiewicz Dziady, cz. III (diabły próbujące nakłonić Konrada do bluźnierstwa)

32. MAŁA OJCZYZNA to miejsce szczególne istotne, z którym wiążą się najważniejsze życiowe wspomnienia. Może być to kraina lat dziecinnych, kiedy to następowały pierwsze wtajemniczenia, kiedy następowało zdobywanie wiedzy i dojrzałości. Mała ojczyzna to niewielka przestrzeń, posiadająca jednak niezwykle doniosłe znaczenie dla dalszych ludzkich losów, głęboko zapadająca w pamięć. Termin ten nie zakłada ściśle pojętych granic, może oznaczać kilka domów (lub nawet jeden) albo rozciągać się na niemal bezkresne przestrzenie. Tworzą ją bowiem nie tylko miejsca, ale i ludzie ze swoją kulturą, historią, tradycjami, wierzeniami. Mała ojczyzna sprzyja powstawaniu silnych lokalnych więzi, jakie łączą daną mikrospołeczność. Owe miejsca (lub miejsce) bliskie sercu człowieka pełnią także funkcję mitotwórczą, sprzyjają idealizacji wspomnień i budzą nostalgię. Stanowią także wspaniałą inspirację dla twórców kultury i sztuki. Są na koniec pewnym punktem oderwania się od zmiennej i niepewnej codzienności, sprzyjają poszukiwaniu dawnego szczęścia, prostoty, moralności i tożsamości - narodowej, etnicznej, regionalnej, obywatelskiej…

brak

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Małą ojczyzną była dla Mickiewicza ukochana Wileńszczyzna. Zmuszony do emigracji wieszcz odwzorował ją w swej pamięci i przelał na papier, tworząc największe dzieło swego życia. Poeta przedstawił galerię wyrazistych postaci stanowiących przekrój litewskiego społeczeństwa. Obraz ten jest wyidealizowany, poeta traktuje Soplicowo jako arkadię, w której nie ma trosk, zaś życie biegnie spokojnie uporządkowanym rytmem. Ukazanie bliskich sercu miejsc wyzwala tu najwspanialsze uczucia i powoduje, że stają się one niezapomniane.

33. MARYJA: (również: Matka Boża, Matka Boska, Najświętsza Maryja Panna), według Biblii, doświadczyła zwiastowania, niepokalanego poczęcia, wniebowzięcia. Wydarzenia te często były poruszane przez literaturę i sztukę, w wyniku czego utrwalił się wizerunek Marii jako powierniczki i pocieszycielki. Została ona objęta kultem.

Bogurodzica
Pierwsza zwrotka to prośba do Matki Boskiej o wstawiennictwo - pomoc w osiągnięciu przychylności Boga. Wierni (ogół modlących się) zwracają się bezpośrednio do „Bogurodzicy, dziewicy” - matki Chrystusa. Określona zostaje jako wielbiona i wychwalana przez Boga („Bogiem sławiena”), wybrana („zwolena”). Widoczne jest nawiązanie do niepokalanego poczęcia.

Bogurodzica nawiązuje treścią do motywu deesis, ludzie modlą się m.in. za pośrednictwem Matki Boskiej do Jezusa Chrystusa i do Boga. Utwór jest związany z kultem Matki Boskiej - wierni dostrzegają jej dobroć i łaskawość. Wierzą, że prośby do niej skierowane zostaną wysłuchane, że uzyskają pomoc w zyskaniu i zesłaniu łask.

Stabat Mater Dolorosa

Utwór przedstawia Marię jako cierpiącą matkę stojącą pod krzyżem. Kobieta patrzy na umierającego syna i płacze. Wielokrotnie zostaje podkreślony jej smutek. Podmiot liryczny stwierdza, że tak przejmująca scena musi w każdym człowieku wywołać ból i współczucie. Tym bardziej, że matka musiała patrzeć na wiele przykrych scen: biczowanie, niesienie krzyża, a w końcu śmierć. Maria myśli czule o swoim dziecku, jednak widzi „słodkie swe Rodzone” w tak bolesnych sytuacjach. Podmiot liryczny chce ulżyć „Pannie z Panien Najjaśniejszej” w cierpieniu, jest gotów sam płakać i odczuwać ból. Utwór jest związany z kultem Matki Bożej, poezją dolorystyczną. Miał duży wpływ na rozpowszechnienie się motywu matki opłakującej syna pod krzyżem.

Maryja, Matka Jezusa, reż. Kevin Connor

Historia Jezusa, ale opowiedziana z perspektywy Maryi. Bardzo ważnym elementem filmu jest przedstawienie sceny zwiastowania, tego, jak młoda dziewczyna całkowicie oddaje się posłudze Bogu, przyjmuje na siebie błogosławieństwo. Motyw Maryi przewija się w każdym filmie opowiadającym o Jezusie, natomiast w tej opowieści są ukazane pewne fakty, z perspektywy kobiety, świętej Matki, bogobojnej i cierpiącej.

Lament świętokrzyski (matka cierpiąca po stracie syna)

34. MASKA: Motyw maski może mieć kilka realizacji. Pierwszy z nich jest najbardziej oczywisty - maska to zasłona na twarz z otworem na oczy, najczęściej zakładana przez aktorów lub też przez uczestników balów maskowych. Drugie rozumienie słowa to zachowanie zmierzające do ukrycia prawdziwych zamiarów. Poza tym maską można nazwać zabieg autora, kostium literacki. Pozwala to na przedstawienie pewnej tematyki w sposób przenośny, niedosłowny. W każdym wypadku maska pomaga w ukryciu czegoś - prawdziwego oblicza, tożsamości, zamiarów itd.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Ksiądz Robak jest bohaterem, który uciekł w maskę. O jego losach czytelnik dowiaduje się z przedśmiertnej spowiedzi. Jacek Soplica to awanturnik, warchoł, porywczy szlachcic. Cieszy się popularnością wśród szlachty i oddaje rozrywkom. Jednak jego miłość do Ewy wywołuje w nim cierpienie - Stolnik nie zgadza się na ślub. Jacek wpada w rozpacz, żeni się z inną kobietą, zaczyna pić. Podczas oblężenia zamku Horeszków zabija Stolnika i wyjeżdża za granicę. Wszystkie te zdarzenia mają wpływ na to, że zostaje zakonnikiem. Od tego czasu to pokorny i bohaterski patriota - udaje mu się odkupić swoje winy. To postać, której nie można jednoznacznie ocenić, gdyż zmienia tożsamość - nakłada maskę.

Witold Gombrowicz Ferdydurke

Autor używa trzech słów-kluczy: „gęba”, „łydka”, „pupa”. Pierwsze z nich jest najszersze i dotyczy wszelkich przyjmowanych przez ludzi postaw - masek. Każdy kontakt z drugim człowiekiem zmusza do przyjęcia jakiejś „gęby”, nie można przed nią uciec. Można za to przybrać kolejną „gębę”. Szkoła upupia, doświadcza tego Józio. „Łydka” zaś to symbol energii życiowej, aktywności, swobody obyczajowej - wyraża się to w postawie Zuty. W rzeczywistości są to kolejne „gęby”, które narzucone są przez innych ludzi. Maski te tworzą formę, która w każdej chwili może się rozbić. Są one chwytem pisarza, sposobem na ukazanie mitów, zachowań człowieka. Pozwalają też dostarczyć dużej dawki absurdu.

Ignacy Krasicki Kruk i lis, Ptaszki w klatce (kostium literacki),

Maska Zorro, reż. Martin Campbell (bohater walcząc ze złem kryje swoją twarz pod maską)

35. MARZENIA dają nam możliwość ucieczki przed szara nieraz codziennością i monotonią. Marząc, możemy stać się kimkolwiek chcemy i znaleźć się gdziekolwiek pragniemy. Jednak marzenia to nie tylko „bujanie w niebieskich obłokach”. Jeśli z determinacją i przekonaniem realizujemy z pozoru nierealne plany udaje je się często zrealizować. Czasem, gdyby nie marzenia, świat nie posunąłby się naprzód. marzył o odkrywaniu nowych lądów i potrafił do swych wizji przekonać innych, którzy pomogli mu spełnić pragnienia. Gdyby nie jego upór świat dziś wyglądałby na pewno inaczej.

Mit o Dedalu i Ikarze
Pierwowzorem marzyciela w mitologii był Ikar, który wbrew woli ojca wzniósł się na ulepionych z wosku i piór skrzydłach za blisko słońca. Swą lekkomyślność przypłacił życiem. Ikar pragnął wznieść się do chmur, przełamać ograniczenia, poznać, co nieznane. Zapomniał jednak, że podczas realizacji marzeń obowiązują ziemskie prawa, między innymi prawo grawitacji. Do dziś symbolizuje młodzieńcze marzenia o nieograniczonej wolności i wzbiciu się ponad przeciętność, ale też lekkomyślność, ryzykanctwo oraz nieodpowiedzialność.

Biblia, Ks. Rodzaju, Eden

Pierwsi ludzie - Adam i Ewa są symbolem marzeń człowieka o pełnej niezależności, wolności, nieśmiertelności oraz decydowaniu o tym, co dobre, a co złe. Mimo iż mieli w Edenie wszystko, czego pragnęli, ograniczał ich zakaz zrywania owoców z drzewa poznania dobrego i złego. Złamali go, za co zostali skazani na trudy ziemskiej egzystencji. Ludzie od tamtej pory marzą o powrocie do „bożego ogrodu”, szczęśliwym życiu bez trosk, chorób i śmierci.

Biblia, Ks. Wyjścia

Jahwe pomógł również Mojżeszowi wyprowadzić lud Izraelski z egipskiej niewoli. Mojżesz był tym, który realizował wielkie marzenie swego ludu o upragnionej Ziemi Obiecanej. Mimo zwątpień prowadził Izraelitów do krainy „mlekiem i miodem płynącej” - ziemi Kanaan. Choć nie dane mu było wprowadzić do niej współplemieńców, ponieważ zgrzeszył, Bóg pozwolił mu ujrzeć przed śmiercią z góry Nebo Ziemię Obiecana.

William Szekspir Romeo i Julia
Szekspir opisuje historię najsławniejszych kochanków w dziejach literatury. Mimo iż rodziny młodej pary od pokoleń żyli w konflikcie wygrywa ich miłość. Romeo i Julia biorą potajemnie ślub. Nie dane im jednak było wspólne życie. Romeo odnalazłszy śpiącą Julię wziął ja za zmarłą i popełnił samobójstwo. Julia przebudziwszy się na widok zmarłego kochanka również odebrała sobie życie. Rodzice młodych dopiero po tragicznych wydarzeniach zaakceptowali ich małżeństwo i pogodzili się.

Mały Książę Antoin de Saint-Exupéry
Autor ukazuje międzyplanetarną wędrówkę małego mieszkańca planety B-612. Podróżowanie dostarcza Małemu Księciu powodów do zdziwienia i niezadowolenia. Dzięki niej poznaje, czym jest miłość, przyjaźń i śmierć. Wartości, jakim hołdują dorośli rozczarowują bohatera, który uosabia marzenia i poszukiwanie dziecka.

36. MATKA: Motyw matki jest obecny we wszystkich rodzajach tekstów kultury. Pojawia się często, bo dotyczy każdego człowieka. Postać matki jest jednak przedstawiana różnie: kobieta kochająca dziecko, despotyczna osoba, cierpiący rodzic… Często spotykamy się z określeniem „wyrodna matka”, które określa matkę wyjątkowo źle wypełniającą swoje rodzicielskie zadania. Niezależnie od tego, jaka ona jest, zawsze ma wpływ na życie swojego dziecka i spełnia bardzo ważną rolę.

Lament świętokrzyski

Utwór przedstawia cierpienie Matki Boskiej. Stoi ona pod krzyżem Chrystusa i ubolewa nad jego śmiercią. Swoją rozpacz wyraża na różne sposoby: płacze, przeżywa mękę syna, pragnie, żeby Chrystus do niej przemówił, namawia inne matki do współodczuwania. Mimo że jest to nawiązanie do wydarzeń biblijnych, to Matka Boska jest przedstawiona jako zwykła kobieta, nie jako święta. Odczuwa wielki ból spowodowany stratą najukochańszego dziecka.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III

W scenie VIII pojawia się matka Rollisona - torturowanego chłopca. Jest to niewidoma kobieta bardzo kochająca swojego syna. Płacze i prosi Senatora o litość dla swojego dziecka. Mówi, że słyszała jego głos, gdy go bito. Jest ufna, w jej słowach pojawia się nadzieja na uwolnienie syna. Chciałaby go chociaż zobaczyć lub wyprosić pozwolenie na wizytę księdza u niego. W następnej scenie pani Rollison wbiega na bal. Oskarża Senatora o zabicie jej syna. Jest zrozpaczona, bo jej syn wypadł przez okno. Ta kobieta jest przykładem matki troszczącej się o swoje dziecko.

„Tango” Sławomira Mrożka

Eleonora jest niejako zaprzeczeniem zarówno typowej matki, jak i żony. Kobieta nie potrafi nawet dokładnie określić daty narodzin swojego jedynego syna. Nie podoba się jej także pomysł, by Artur został lekarzem. Przez cały czas była przekonana, że bohater zostanie artystą. Gdyby znała go bliżej, wiedziałaby, iż gardził artystami, takimi jak jego ojciec. Śmierć Artura na krótko przykuwa uwagę matki, bardziej przejęta jest tym, że pod władzą Edka, jej mąż będzie mógł przestrzegać diety.

37. MĄDROŚĆ to jedna z najbardziej wartościowych i szanowanych cnót. Najczęściej przypisywana jest osobom starszym, jako że one w ciągu życia zebrały najwięcej doświadczeń. Mądrość rozumiana jest często na różne sposoby: jako umiejętność radzenia sobie w życiu, gospodarowania nim w praktyczny, ale i uczciwy sposób, a także jako wiedza naukowa, którą ktoś posiada. Mądrość idzie w parze z wrażliwością i umiejętnością patrzenia wnikliwiej na ludzi i ich problemy. Ta, która pojmowana jest natomiast jedynie jako wiedza, łączy się niejednokrotnie z pychą i zarozumialstwem.

Biblia, Księga Królewska
Król Salomon jest przykładem władcy, który wyprosił u Boga łaskę mądrości. Jego sądy dzięki temu odznaczały się sprawiedliwością. Najbardziej znanym pokazem mądrości Salomona jest wydarzenie, w którym uczestniczyły dwie kobiety walczące o niemowlę. Król w rozsądny sposób doszedł do tego, która z nich jest matką dziecka, każąc im rozciąć niemowlę. Prawdziwa matka oburzyła się na ten pomysł. Mądrość tutaj to umiejętność odróżnienia dobra od zła, uczciwego osądzenia ludzi i zachowania bezstronności i obiektywizmu w najbardziej nawet drażliwych kwestiach.

Ignacy Krasicki Mądry i głupi

Autor konfrontuje w bajce postawę człowieka mądrego i głupiego. Dla mądrego oczywistością jest, po co ludziom rozum, sam go bowiem posiada. Ironicznie zatem komentuje dociekania głupiego. Mądrość według Krasickiego charakteryzuje określona postawa: świadomości siły swojego rozumu, pokory wobec innych, umiaru. To też bystrość wyrażająca się poprzez umiejętność celnego komentowania rzeczywistości.

Karol. Człowiek, który został Papieżem, reż. Giacomo Battiato

Film opowiada historię, drogę młodego Karola Wojtyły do Watykanu. Ukazuje jego młodzieńcze przyjaźnie, pasje, wędrówki, czas okupacji. W tym okrutnym czasie postanawia walczyć ze złem, ale nie przy pomocy siły, lecz miłości, mądrości. Po wojnie Karol, już jako biskup, stara się poświęcać najwięcej czasu ludziom i służyć im swoją mądrością. Motyw mądrości ukazany na przykładzie historii niewątpliwego autorytetu, jednego z najmądrzejszych życiowo ludzi XXI wieku.

38. MĄŻ w literaturze pojawia się w różnych charakterach. Może być on wierny, czuły, opiekuńczy albo tęskniący z powodu rozstania z żoną. Może także zdradzać, odznaczać się brutalnością lub krzywdzić ją w inny sposób. Z drugiej strony - w niektórych utworach to mąż jest zdradzany czy krzywdzony przez żonę. Jeszcze innym sposobem przedstawienia męża jest pokazanie go jako uległego i zupełnie podporządkowanego woli żony (lub odwrotnie - całkowicie ją sobie podporządkowującego).

Mit o rodzie Labdakidów
Edypowi wyrocznia przepowiada, że w przyszłości między innymi poślubi własną matkę. Chcąc temu zapobiec, wyrusza on z miasta, w którym spędził młodość (Korynt) i udaje się w podróż. Zatrzymuje się w Tebach, gdzie pozbywa się dręczącego mieszkańców stwora, Sfinksa. W dowód uznania otrzymuje rękę królowej Jokasty. Zostaje jej mężem nieświadomy tego, że w ten sposób spełnia się przepowiednia. Okazuje się bowiem, że Edyp jest synem Jokasty i jej poprzedniego męża, Lajosa. W dzieciństwie został przez nich porzucony i dlatego dorastał w innym mieście. Motyw Edypa (męża-syna) był wielokrotnie w czasach późniejszych wykorzystywany w sztuce, wiąże się także ze współczesną psychologią.

Wiliam Szekspir Makbet

Makbet, w zbrodniczym dążeniu do zdobycia władzy posłuszny jest swojej żonie, Lady Makbet. Za jej namową zabija króla Duncana. Podszepty ze strony żony sprawiają, że staje się człowiekiem z gruntu złym. Obojętna staje się mu żona i jej choroba (kiedy ta umiera, mówi jedynie, że wybrała sobie złą na to porę). Staje się także mordercą i tyranem.

Sofokles Król Edyp (Edyp jest mężem Jokasty), Biblia (małżeństwami są między innymi Adam i Ewa oraz Józef i Maryja), Ignacy Krasicki Żona modna (Piotr poślubia tytułową żoną modną), Bolesław Prus Lalka (Stanisław Wokulski był mężem Minclowej), Stanisław Wyspiański Wesele (Pan Młody zostaje mężem Panny Młodej)

39. MIASTO, często podawane w opozycji do wsi, to obszar, na którym mieszka wielu ludzi. Charakteryzuje się gęstą zabudową, silnie rozwiniętą siecią komunikacji miejskiej, a także ośrodkami typowymi dla miejskiej przestrzeni. Znajdują się w niej: uniwersytety, szpitale, urzędy, instytucje kulturalne, a także i miejsca pracy, takie jak fabryki, banki i inne duże przedsiębiorstwa. To przestrzeń głośna i niespokojna, w której człowiek gubi się jako jednostka, prowadząc jednocześnie specyficzny dla miasta, tryb życia w ciągłym biegu. Miasta były kolebką kultury, centrami przemysłu i zamieszkiwała je inteligencja.

Bolesław Prus Lalka

W książce w realistyczny sposób pokazana została Warszawa drugiej połowy XIX wieku. Autor uwiecznił nie tylko jej topografię, ale zrobił też doskonały przekrój przez warstwy społeczne ją zamieszkujące. Jak we wszystkich wielkich miastach i Warszawa dzieli się tu na centrum - zadbane, z parkami, trotuarami, miejscami spotkań elity intelektualnej i na Powiśle - obrzeża, które zamieszkuje biedota, ludzie chorzy i bezdomni. Przykładem proletariatu mogą być bohaterzy, którym Wokulski pomógł wyrwać się z tego środowiska: Maria, Węgiełek czy Wysocki. Miasto w utworze Prusa to miejsce kontrastów, przenikania się wartości dobrych ze złymi, a jednocześnie znieczulicy (niewielu z wrażliwością spoglądało na życie biedoty).

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe

Miasto bez nazwy. Najbardziej szczegółowo opisana jest zaś dzielnica, w której znajdowała się Ulica Krokodyli. Opis rozciąga się na cały rozdział, co charakterystyczne w prozie Schulza. Dzielnica negatywnie wykorzystała możliwość, przed jaką stanęła. Rozwój cywilizacyjny spowodował demoralizację społeczeństwa, wszechobecnie zapanowała korupcja i zepsucie. Nowoczesność jest tylko pozorna. Kręte uliczki, tandetne reklamy, wystawy sklepowe - są one przykrywką dla grzechu i wyuzdania. Miasto ukazane zostaje negatywnie, jako źródło zła i wstydu „porządnej” części jego mieszkańców.

„Quo vadis” Henryk Sienkiewicz

W powieści Quo Vadis Rzym ukazany został w momencie upadku starego świata i narodzin wiary chrześcijańskiej. Rzym jest miastem przepychu i rozpusty, rządzonym przez szalonego Nerona. To miejsce, w którym zderzają się dwa światy: pogańskich Rzymian oraz cichych i pokornych chrześcijan. Dzięki Apostołowi Piotrowi staje się również miejscem, z którego na świat wypłynie wiara, trwająca aż do dziś.

40. MIŁOŚĆ NIESZCZĘŚLIWA pojawiała się w każdej epoce, jednak najwięcej miłosnych rozczarowań dostarczył romantyzm (bohater werteryczny, bohater bajroniczny). Romantyczni bohaterowie dowiedli, że miłość może być bardzo głęboka, jest zdolna doprowadzić do zemsty lub samobójstwa. Miłość zmuszała bohaterów do trudnych wyborów, a często do rezygnacji z uczucia, dlatego tak wiele tekstów kultury zawiera motyw miłości tragicznej, nieszczęśliwej, niespełnionej.

Bolesław Prus Lalka

Stanisław Wokulski jest nieszczęśliwie zakochany w Izabeli Łęckiej. Kobietę cechują obojętność i chłód, nie potrafi docenić miłości. Instytucję małżeństwa wiąże jedynie z pieniędzmi. Umie się co najwyżej zachwycić posągiem Apollina, a Wokulskiego ignoruje. Gdy między bohaterami dochodzi do zaręczyn, postępowanie kobiety nadal rani, np. flirtuje ze Starskim. Wokulski jest natomiast idealistą miłości, nie może przestać kochać Izabeli i nie potrafi poradzić sobie z tym uczuciem. Próbuje nawet popełnić samobójstwo. Jest to po części miłość romantyczna - bardzo silne nieszczęśliwe uczucie popychające w stronę samobójstwa.

Antygona Sofokles

Miłość ukazaną w „Antygonie” można rozpatrywać dwojako: jako wszechpotężne uczucie będące motorem działań bohaterów, ale jednocześnie prowadzące do ich zguby. Zarówno Antygona, jak i Hajmon kochali tak silnie, że postanowili ponieść ofiarę ze swojego życia, choć każde w innym rozumieniu. Hajmon nie wyobrażał sobie dalszego życia bez ukochanej i tak jak ona popełnił samobójstwo. Antygona kierowała się sercem (miłością do brata) i nie mogła postąpić wbrew temu, co czuła. Godziłoby to w jej system wartości i przeczyło sumieniu.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza

Taka miłość rodzi się pomiędzy Jackiem Soplicą i Ewą Horeszkówną. Główną przeszkodą jest różnica majątkowa - ubogi szlachcic, jakim jest Jacek nie jest godzien, według ojca dziewczyny, jej ręki. Chociaż młodzi bardzo się kochają, ukrywają swoje uczucia. Podanie czarnej polewki definitywnie przekreśla nadzieje Jacka. Ostatecznie oboje nie znajdują szczęścia u boku innych partnerów - Jacek żeni się z dziewczyną, której nie jest w stanie pokochać, a Ewa zostaje żoną mężczyzny wybranego przez rodziców. Ogrom miłości odciska piętno na życiu Soplicy. Przez cały czas, po kres swych dni, rozpamiętuje swoje młodzieńcze uczucia i nawet na łożu śmierci, mówi o ukochanej.

William Szekspir Romeo i Julia (miłość zakończona śmiercią kochanków), Adam Mickiewicz Romantyczność (ból po stracie miłości), Adam Mickiewicz Dziady, cz. IV (miłość romantyczna), Juliusz Słowacki Balladyna (niefortunne zakochanie się Goplany w Grabcu, niemożliwa do spełnienia miłość Filona do martwej Aliny)

41. MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA jest jednym z najważniejszych tematów literatury romantycznej. Jednak słowo „romantyczna” nie powinno kojarzyć się z blaskiem księżyca i głębokim patrzeniem sobie w oczy. Romantyzm, podobnie jak Platon, twierdził, że miłość jest związkiem dusz, nie ciał. Dlatego oddzielili pojęcie miłości od tradycyjnego szukania szczęścia i erotyzmu. Na dodatek bohater romantyczny był zawsze bohaterem nieszczęśliwym, ponieważ jego dusza nie mogła spotkać się z duszą ukochanej. Dzieliło je zawsze jakieś dramatyczne rozstanie, przeciwności losu, zawieruchy historii. Miłość romantyczna była miłością kataraktyczną, bohater cierpiał, przeżywał ostry ból istnienia, własną samotność. Potem, szukając celu i sensu istnienia, z kochanka kobiety stawał się często kochankiem ojczyzny.

Adam Mickiewicz Romantyczność
To historia nieszczęśliwej Karusi, która po śmierci ukochanego Jasia zachowuje się jak obłąkana. Wydaje jej się, że obcuje z tym człowiekiem, mówi do niego, widzi go. Jest to oczywiście przykład miłości wszechogarniającej, takiej, która przekracza granice życia i śmierci. Romantyczny irracjonalizm nie tylko dopuszcza, ale i popiera takie spojrzenie na miłość, ponieważ potwierdza ono jedynie pogląd, że świat poznaje się przez pryzmat uczuć i odczuć, a nie przez racjonalizm i empiryzm.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. IV

Często łączy się ten dramat z nieszczęśliwą miłością samego Mickiewicza do Maryli Wereszczakówny. Głównym bohaterem dramatu jest Gustaw, a w zasadzie jego duch, który przybywa do domu księdza i spędza tam trzy godziny: miłości, rozpaczy i przestrogi. Opowiada historię swojej miłości do kobiety, która opuściła go, wybierając innego i wychodząc za mąż. Gustaw jest najlepszym przykładem romantycznego kochanka, który uwielbia kobietę, podziwia ją, potem szaleje z rozpaczy, bólu, cierpi i posuwa się do samobójstwa.

42. MIŁOŚĆ SZCZĘŚLIWA to uczucie, bez którego ludzie nie mogliby normalnie funkcjonować. Oddanie drugiej osobie, wsparcie i ciepło - tego potrzebuje każdy. Dlatego tak istotne jest by uczucie, które lokujemy w drugiej osobie, było odwzajemnione. Tylko wtedy, kiedy oboje traktują miłość jako źródło radości i szczęścia, możliwe jest poczucie spełnienia. Szczęśliwa miłość wymaga wiele wysiłku, poświęcenia, umiejętności pójścia na kompromis i wyzbycia się egoizmu. Nie każdego stać na wyrzeczenia, dlatego osiągnięcie i utrzymanie szczęścia w miłości jest wartością tym bardziej cenną.

Henryk Sienkiewicz Potop

Oleńka Billewiczówna i Andrzej Kmicic to główni bohaterzy drugiej części trylogii. On o niezwykle żywiołowym charakterze, ona spokojna i opanowana - pokochali się. Jednak zanim związali się ze sobą, ich uczucie wystawione zostało na próbę. Kmicic okrzyknięty zdrajcą królewskim, by zrehabilitować swoje winy, przyjął imię Babinicz i odegrał decydującą rolę w zwycięstwie nad Szwedami w czasie potopu. Dzięki temu uzyskał przychylność Oleńki. Ich miłość to uczucie gorące, uszlachetnione poprzez heroiczne czyny Andrzeja oraz wierność i cierpliwość Oleńki.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza

Najważniejsza miłość w dziele to rodzące się uczucie między potomkami Ewy i Jacka, Zosią i Tadeuszem, mające tym szczęśliwy finał i kończące spór między rodzinami. W Panu Tadeuszu mamy miłość szczęśliwą, która jest swoistym dopełnieniem burzliwej i nieszczęśliwej miłości Jacka i Ewy. Po wielu latach ich dzieci zakochują się w sobie i doprowadzają tym samym do pogodzenia zwaśnionych rodów, niczym szekspirowska para Romeo i Julia. Jednak w tym przypadku nie ma samobójczej śmierci kochanków. Para staje na ślubnym kobiercu. Miłość Tadeusza i Zosi zaskakuje szczerością i prawdziwością uczuć, oboje nawzajem się uzupełniają i rozumieją. Jako para mogą stanowić wzorzec miłości spełnionej.

Bolesław Prus Kamizelka

Motyw miłości ukazany w noweli Kamizelka jest jednym z piękniejszych w polskiej literaturze. Owo uczucie jest tu przedstawione jako coś niezwykłego, ponieważ w imię tego uczucia małżonkowie posunęli się do kłamstwa i oszustwa, aby przynieść ulgę i spokój ukochanej osobie. Z racji tego, że kierowali się szczytną intencją, nie można nazwać ich czynu inaczej niż dowodem bezwarunkowej miłości.

Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza

W powieści Sienkiewicza szczęśliwie kończy się historia miłości Jagienki i Zbyszka. Uczucie, które rozkwitło w sercu dziewczyny od pierwszego wejrzenia, początkowo zostaje odrzucone przez młodzieńca, który pozostaje wierny swojej narzeczonej. Zychówna, cierpiąca z powodu nieodwzajemnionego uczucia, po tym, jak się dowiaduje, że ukochany utracił żonę, wyrusza do Spychowa, aby być blisko rycerza. Po odnalezieniu Jurandówny wyjeżdża upokorzona i zawstydzona zaistniałą sytuacją. Pomimo że kocha młodzieńca, modli się o jego szczęścia i jego dobro stawia ponad własnym. Po śmierci Danusi stara się ukoić rozpacz ukochanego, troskliwie się nim opiekuje i osiąga cel- z czasem Zbyszko odwzajemnia jej uczucia. Pobierają się, tworząc zgodne i szczęśliwe małżeństwo.

Biblia - miłość Oblubienicy i Oblubieńca (miłość idealna), Bolesław Prus Kamizelka (miłość i oddanie w nieszczęściu aż po śmierć), Wisława Szymborska Nic dwa razy (niepowtarzalność każdej chwili, w tym uczucia)

43. MUZYKA w tekstach kultury pojawia się często w kreacji nowych bohaterów, ale również jako nawiązanie do istniejących wytworów kultury - może być dowodem intertekstualności.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Motyw muzyczny pojawia się w XII księdze, przy okazji koncertu Jankiela. Zostaje on poproszony o zagranie na cymbałach. Odznacza się niesłychanym talentem. Nikt mu w grze nie może dorównać, jednak początkowo odmawia, bo wstydzi się. W końcu ulega namowom Zosi i rozbrzmiewają pierwsze dźwięki. Wydobywają się one z coraz większą intensywnością. Mistrz zachwyca wszystkich słuchaczy swoim wykonaniem Poloneza Trzeciego Maja. Muzyka wywołuje w zgromadzonych wiele. W pewnym momencie wszystkich zaskakuje fałsz, który brzmi jak „syk węża”, jednak Jankiel, artysta, nie może się mylić. Jest to celowy zabieg, podobnie jak pojawiające się co jakiś czas hałasy, urywanie tekstu, brzęczenia. Wszystko to ma być nawiązaniem do historii Polski, jej muzycznym zobrazowaniem. Jankiel to nie tylko utalentowany człowiek, lecz także patriota. Jego koncert miał zachwycić stroną muzyczną, jednak najważniejsze było przesłanie - wskrzeszenie uczuć patriotycznych, pokrzepienie serc, przypomnienie istotnych dla Polski wydarzeń (m.in. Konstytucja 3 maja, Konfederacja Targowicka). Jankiel nawiązywał również do znanych pieśni, np. Mazurka Dąbrowskiego, w ten sposób powracał do przeszłości, poruszał tematy tradycji i walki za ojczyznę.

44. NARÓD definiowany jest różnie. Jako związek terytorialny, językowy, polityczny, jako przynależność do tej samej tradycji kulturowej i historycznej. Przede wszystkim jednak jest to wspólnota, której członkowie czują się jej członkami, utożsamiają się z nią. Nie zależy ona od pozycji zajmowanej w hierarchii społecznej czy od warunków bytowych - najistotniejsze jest poczucie więzi, przynależności. I dlatego właśnie naród może istnieć bez określonego terytorium państwowego. Ludzie stanowiący naród charakteryzują się cechami, które sprzyjają pogłębianiu ich więzi: w umiłowaniu i dbaniu o dobro narodu, a także w zapisywaniu wydarzeń i kultywowaniu przekazywanych z pokolenia na pokolenie tradycji.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III

W Improwizacji Konrad, mając poczucie niezwykle ważniej misji do spełnienia. Bierze tym samym odpowiedzialność za dzieje swojego narodu. Krytykuje Boga za to, że nie stworzył On ludzi tak, by kierowali się wyłącznie sercem i sam, jako poeta, domaga się rządu dusz. Wizja narodu tutaj zawarta pokazuje go jako zbiór jednostek, połączonych ze sobą tą samą tragedią - brakiem suwerenności, zdeterminowanych przez siłę wyższą i wedle niej postępujących. Naród potrzebuje przywódcy, który umiałby nim odpowiednio pokierować, ważne jednak, żeby przywódca był wrażliwy i nie kierował się chłodną kalkulacją, a uczuciami -miłością do narodu.

Biblia - wędrówka narodu Izraela do ziemi obiecanej (wyzwolenie Żydów spod niewoli egipskiej), Stanisław Wyspiański Wesele (negatywna diagnoza kondycji narodu)

45. NAUCZYCIEL to osoba posiadająca wiedzę i umiejętności, które przekazuje innym. Jego zadaniem jest nie tylko nauczanie, ale także wychowywanie młodych pokoleń - wpojenie im wartości moralnych, pomoc w pokierowaniu na właściwą ścieżkę życiową oraz bycie dla nich punktem oparcia. Dobrego nauczyciela charakteryzować poza wiedzą powinno także odpowiednie, indywidualne podejście do każdego ucznia, sprawiedliwość w jego ocenie i umiejętność dialogu z nim. W dawnych czasach pojęcie nauczyciel odpowiadało ściśle pojęciu mistrz. Dzisiaj mistrz to postać, która jest niekwestionowanym autorytetem w danej dziedzinie, odznaczającym się przy tym nieskazitelną postawą i dobrym charakterem.

Witold Gombrowicz Ferdydurke
Postać nauczyciela w utworze Gombrowicza jest przedstawiona w groteskowy sposób. Belfer Bladaczka, uczący języka polskiego, nie potrafi zapanować nad swoimi uczniami. Na zajęciach panuje chaos, lekcja prowadzona jest w nudny dla chłopców sposób. Badaczka mówi schematami, nie ma własnego zdania, podpisuje się pod tym, co uważa większość. Z uporem powtarza: „Słowacki wielkim poetą był!”. Nie przyjmuje do wiadomości tego, że nie wszyscy podzielają jego zdanie. Kiedy Gałkiewicz przeciwstawia się opinii Bladaczki, ten nie umie wyjść poza powtarzane zdanie o wielkości Słowackiego. Jest bezradny, brakuje mu argumentów. Bladaczka to przykład zakompleksionego nauczyciela bez powołania i chęci nauczenia chłopców czegokolwiek. Nie umie odnaleźć się w najprostszej sytuacji, boi się publicznego wystąpienia przed klasą. Można o nim mówić jak o anty-nauczycielu.

Biblia - postać Jezusa

Zawarte w czterech Ewangeliach dzieje Jezusa przedstawiają Jego narodziny, życie wypełnione nauczaniem i męczeńską śmierć. Jezus chodził i głosił wśród ludzi Dobrą Nowinę. Wskazówki, które dawał, były wyznacznikami, według których człowiek powinien żyć. Na pierwszym miejscu stawiał Jezus uczucie miłości i chciał, by ludzie budowali swoje życie w oparciu o nie. Jezus był propagatorem pokoju. Wierzył w dominację dobra nad złem w świecie. To nauczyciel, który nie przekazywał konkretnej wiedzy na temat rzeczy materialnych, a uświadamiał, jakie uczucia są dla człowieka najważniejsze, odnosząc się przy tym do metafizyki.

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe (mistrzem ojciec bohatera)

46. NIENAWIŚĆ to uczucie negatywne. Wyraża się silną niechęcią w stosunku do drugiej osoby, często jest też życzeniem, by obiekt nienawiści spotkało coś złego; w wielu przypadkach uczucie to przyjmuje obsesyjne natężenie. Nienawiść wpływa destrukcyjnie na psychikę - zarówno osoby, do której się odnosi, jak i tej, od której wychodzi. Jej przyczyny mogą być różne. Często jest reakcją na zadane cierpienie, niejednokrotnie wypływa z takiej a nie innej ideologii, czasem po prostu nie ma racjonalnego wytłumaczenia. Nienawiść jest opozycją miłości. Zdarza się również, że uczucia te, choć skrajnie różne, występują razem, jednocześnie.

Homer Iliada

Ten starożytny epos przedstawia dzieje wojny trojańskiej, wynikłe z wydarzenia, jakim była ucieczka greckiej królowej Heleny z synem trojańskiego króla, Parysem. Polubowne rozmowy o tym, by Trojanie zwrócili Helenę na nic się zdały, zaczęła się więc wojna. Grecy oblegali Troję przez dziesięć lat, by na końcu posłużyć się fortelem - koniem trojańskim - zdobyć miasto i zrównać je z ziemią. Zamieszanie, którego sprawcami były dwie osoby, Parys i Helena, przemieniło się w wywołaniu uczucia nienawiści pomiędzy narodami. Jest to skrajny jej przejaw, w jej wyniku przelana została krew niewinnych ludzi (zabicie Patroklesa przez Hektora; zabicie Hektora przez Achillesa i zbezczeszczenie jego zwłok). Nienawiść okazała się siłą nie do opanowania, niszczącą i będącą przyczyną wielkiej ogólnonarodowej tragedii.

William Szekspir Romeo i Julia

Opowieść ta mówi o zakazanej miłości - rody Kapuletich i Montekich, z których pochodzili kochankowie, były zwaśnione. Młodzi poznali się na balu i zakochali w sobie od pierwszego wejrzenia. Bardzo szybko pobrali się, jednak strach przed reakcją ich rodziców nie pozwolił im na ujawnienie tego faktu. Ponadto Romeo zabił kuzyna Julii, Tybalta, przekreślając tym samym szanse na pogodzenie rodzin. Nienawiść zwaśnionych rodów stała się tutaj przyczyną tragedii - Romeo wypił truciznę, a Julia z żalu za nim przebiła się sztyletem.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III

Utwór pokazuje uczucie nienawiści między zniewolonymi Polakami a ich zaborcą, carem. W scenie Salon Warszawski pokazany został stosunek rosyjskiego aparatu władzy do Polaków. Zrozpaczona matka, pani Rollison przychodzi błagać senatora Nowosilcowa o łaskę dla jej więzionego syna. Spotyka się z pogardą, zostaje wyszydzona, a jej syn skatowany. Nienawiść wynika tutaj z poczucia dominacji i wyższości spowodowanych posiadaniem władzy nad uciskanymi. Łączy się z brakiem litości i szacunku.

Biblia - opowieść o Kainie i Ablu (nienawiść spowodowana poczuciem bycia gorszym od brata), Mitologia - geneza wojny trojańskiej (jabłko niezgody spowodowało podział bogów na dwie opozycyjne grupy), Juliusz Słowacki Balladyna (nienawiść spowodowana zazdrością), Henryk Sienkiewicz Potop (nienawiść do wroga - Szwedów)

47. NIEŚMIERTELNOŚĆ to nic innego jak nieuleganie śmierci, posiadanie życia wiecznego. We wszystkich religiach nieśmiertelni są bogowie, ale może je również osiągnąć człowiek poprzez zjednoczenie z bóstwem. W literaturze najczęściej mówi się o nieśmiertelności dzieł literackich, ale także o nieśmiertelności pamięci i w końcu ludzi.

Horacy Pieśń Exegi monumentum aere perennius
Jedna z najbardziej popularnych pieśni Horacego, która rozpoczyna funkcjonowanie w literaturze motywu nieśmiertelności sztuki. Horacy, syn wyzwolonego niewolnika, po latach pracy dochodzi do przekonania, że wszystko na świecie jest nietrwałe oprócz sztuki. Poeta twierdzi, że jego dzieła nie strawi czas ani historyczne zawieruchy. Jego ciało zostanie pochowane, ale pamięć po wielkim poecie zostanie na wieki, da mu właśnie nieśmiertelność. Wie również, że cząstka niego samego zostaje we wszystkich tekstach, dlatego mówi: „Nie wszystek umrę.” Poza tym mamy tu również niesamowitą dumę poetycką, ponieważ Horacy podkreśla swoje niskie pochodzenie, a także największe zasługi - przeniósł na grunt literatury rzymskiej wzór liryki greckiej. Wiersz kończy się apostrofą do Melpomeny, jednej z muz, patronki śpiewu, aby wsadziła na głowę poety wieniec laurowy, symbol zwycięstwa.

Biblia, Ks. Rodzaju (drzewo życia zapewnia nieśmiertelność)

48. NOC to, z geograficznego punktu widzenia, ta część doby, w czasie której słońce nie świeci na danym obszarze kuli ziemskiej. Jest to specyficzna pora - wszędzie zalega ciemność, na dworze robi się chłodno, a ludzi morzy sen. Ze względu na wszechpanujący mrok, noc pobudza wyobraźnię. Rodzą się wtedy historie o duchach, które wychodzą na świat, by straszyć ludzi. Pełne tajemnicy opowieści sprowadzają się do jednego - do zła. Noc to siedlisko złych mocy, demonów, wilkołaków i morderców. Tego wszystkiego, czego człowiek się boi i przed czym ucieka. Z drugiej strony, noc kojarzy się również z intymnością (mrok skrywa kochanków), a także z aktem tworzenia (cisza i spokój sprzyjają artystom i dają natchnienie). Noc kryje w sobie niesamowitość, niedookreśloność, coś, czego nie da się odkryć do końca - i dlatego tak bardzo fascynuje ludzi.

Jan Kochanowski Tren XIX (w nocy, w czasie snu, nachodzi poetę wizja jego zmarłej matki trzymającej w ręce córkę - Urszulkę), Adam Mickiewicz Świteź (jezioro w czasie nocy miejscem zjawisk nadprzyrodzonych, dziwów), Dziady, cz. II, Dziady, cz. IV (odprawianie czarów przez Guślarza w noc Zaduszek), Antonie de Saint Exupéry Mały Książę (nocne gwiaździste niebo wzrusza i zachwyca), Noc w muzeum, reż. Shawn Levy (noc, podczas której dzieją się dziwne rzeczy)

49. OBOZY KONCENTRACYJNE:

Lagry, niemieckie obozy koncentracyjne z czasów II wojny światowej, to motyw bardzo częsty, bo ukazujący część okrutnej historii. Obozy te mieściły się między innymi na terenach Polski. Najbardziej znane to: Auschwitz, Treblinka, Sobibor, Bełżec, Kulmhof, Majdanek. Były miejscami zagłady, z komorami gazowymi i krematoriami. Zakładano je w celu eliminacji ludności, głównie żydowskiej (Holokaust). Program takiego wyniszczania stosowano też w gettach.

Tadeusz Borowski Opowiadania

To zbiór opowiadań dotyczących przeżyć obozowych. Pożegnanie z Marią jest początkiem całej historii, w wyniku łapanek, wielu ludzi zostaje zabranych do obozów koncentracyjnych. Ostatnie opowiadanie, Bitwa pod Grunwaldem, nawiązuje już do wyzwolenia. Obóz stanowi kompleks różnych budynków (sala muzyczna, biblioteka, szpital, krematoria, puff), o czym czytamy w U nas w Auschwitzu. Bohaterem i narratorem jest Tadek, człowiek, który przystosowuje się do warunków obozowych. Jest cyniczny, można powiedzieć, że akceptuje zasady tam panujące, za wszelką cenę walczy o przetrwanie - zmusza go do tego obóz koncentracyjny. Ten świat to ciągłe zagrożenie i wysiłek: kary za próby ucieczki, kradzieże, praca, brak własności, rozstania, śmierć. Każdy próbuje przezwyciężyć te trudności na swój sposób: zabija tęsknotę przekazywanymi przez pośredników listami czy też wyrzeka się własnego dziecka, żeby tylko przetrwać. Obóz zmusza do różnych zachowań, potrafi zdegradować moralnie, znieczula na śmierć. Ludzie są też traktowani przez władzę w okrutny sposób: słabsi są zagazowywani, a ci silniejsi muszą pracować. Więźniowie przewożeni do komór są brutalnie traktowani. Ci, którzy pracują, są wyczerpani, ich ciała - obolałe, a posiłkiem jest zupa przypominająca wodę. Opowiadania pokazują jak zachowanie człowieka ulega zmianom pod wpływem wielu negatywnych doświadczeń, a przede wszystkim strachu.

Łagry nierozerwalnie powiązane są z tak zwaną literaturą łagrową. W kulturze polskiej (i rosyjskiej) jest to nurt, który narodził się w wyniku masowych zsyłek ludności przez rząd radziecki do obozów koncentracyjnych i obozów pracy przymusowej w głębi Związku Radzieckiego. Większość utworów z tego nurtu ma charakter wspomnieniowy, na pół dokumentalny. Ukazana jest w nich kondycja człowieka wobec otaczającej go rzeczywistości państwa totalitarnego. Motyw łagrów łączy się pod wieloma względami z motywem Holokaustu (z tym, że ten dotyczy obozów hitlerowskich, nie radzieckich).

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat

W swoim utworze Herling-Grudziński przedstawił obserwowany od wewnątrz mechanizm działania państwa totalitarnego. W oparciu o własne przeżycia opisał zarówno sytuację panującą w sowieckich więzieniach, jak i łagrze. Wśród więźniów pokazuje wiele przykładów na to, że w nieludzkich warunkach są i tacy, którzy zachowują resztki człowieczeństwa.

50. OBYCZAJE I TRADYCJE ukazane w literaturze i sztuce mogą trwać przez wieki, nawet gdy nikt ich już nie kultywuje. Opisy zwyczajów - dzięki pisarzom, poetom czy malarzom - zachowują swój charakter i kształt. Bez wiedzy o nich nasza kultura byłaby uboższa. Mając jednak bogaty ich zbiór, utrwalony w dziełach, możemy dowiedzieć się, jakie są źródła współczesnych zwyczajów i tradycji

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

W epopei Adama Mickiewicza odnajdziemy barwnie opisane obyczaje szlacheckie, kultywowane na początku XIX wieku. Zamiarem poety - jak dowiadujemy się z jego listów - było utrwalenie i ocalenie od zapomnienia tych tradycji polskiej i litewskiej szlachty, które powoli zanikały. Wystrój domostw świadczący o patriotyzmie mieszkańców (obrazy, zegar wygrywający Mazurka Dąbrowskiego, herby rodowe), polowania, gościnność, parzenie kawy, zachowanie się przy stole, grzybobranie, potrawy, nawet kolejność, w jakiej goście spacerowali po okolicy, oraz polonez - wszystko to zebrał Mickiewicz i opisał w swoim dziele.

Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce

Jan Kochanowski w utworze opisuje obyczaj nocy sobótkowych, obchodzonych na wsi w wigilię dnia świętego Jana. Podczas obrzędów śpiewane są pieśni - każdą wykonuje jedna Panna. Treść śpiewów dotyczy życia na wsi: spokojnego, sielankowego, pełnego szczęścia. Praca na polu daje ludziom radość i zapewnia spokojny byt. W wierszu Kochanowskiego obecny jest motyw arkadyjski, a obraz wsi został przez poetę wyidealizowany.

Henryk Sienkiewicz Krzyżacy

Sienkiewicz opisał w swojej powieści historycznej bogactwo tradycji rycerskich. W utworze znajdziemy między innymi opis ślubowania, zwyczaj nakładania chusty na głowę rycerza skazanego na śmierć (Danusia uratowała w ten sposób Zbyszka przed wyrokiem), wyzwanie na pojedynek poprzez rzucenie rękawicy, szacunek dla posłów obcego wojska i przysługująca im nietykalność, posiadanie damy serca i służba dla dobra jej imienia, odśpiewanie pieśni przed bitwą (wojsko polskie na polach Grunwaldu zaśpiewało Bogurodzicę).

Adam Mickiewicz Dziady cz. II

Adam Mickiewicz w tej części dramatu romantycznego opisał zwyczaj obchodzony na Litwie. Według pogańskich wierzeń dusze, które nie trafiły ani do nieba, ani do piekła, błąkają się po świecie między żywymi i odbywają pokutę. Podczas nocy „dziadów” ludzie częstowali dusze pokarmem, służyli pomocą, aby ulżyć im w cierpieniach. Duchy natomiast ostrzegały żywych przed błędami, które same popełniły za życia. Poprzez nawiązanie do tego zwyczaju, poeta tłumaczy prawdy rządzące światem i przedstawia romantyczną, ludową wizję świata, według której duchy żyją wśród ludzi na ziemi, a kontakt ze światem zmarłych jest możliwy. Mówiąc o tym motywie, warto przywołać postaci, które pojawiły się na wezwanie uczestników obrzędu w noc opisywaną przez poetę. Każdy z duchów przyniósł ze sobą pouczenie, które jest uniwersalną nauką.

51. OGRÓD, nazywany także parkiem, jest wydzielonym przez człowieka miejscem, w którym rosną rośliny. W zależności od jego charakteru, mogą to być na przykład krzewy ozdobne, drzewa owocowe czy warzywa. Charakter ogrodu wpływa też na jego funkcję. Miejsce to może między innymi służyć do wypoczynku czy gromadzić rzadkie okazy roślin lub nawet zwierząt. Ponadto ogród ma wiele znaczeń metaforycznych - od biblijnego przedstawienia jako ogrodu Raju, po określanie jego mianem zbiorów poetyckich

Biblia - Ogród Eden

Miejscem pobytu pierwszych ludzi, Adama i Ewy, przed popełnieniem przez nich grzechu pierworodnego i wygnaniem ich przez Boga, był Raj. Przedstawiony jest on jako ogromny ogród, w którym panuje boska harmonia. Według wiary chrześcijańskiej do Raju udają się po śmierci osoby zbawione. Biblijny rajski ogród ma wiele nawiązań w sztuce i kulturze.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (przy dworku znajduje się ogródek)

Bolesław Prus Lalka (w powieści pojawiają się opisy Ogrodu Botanicznego i Łazienek w Warszawie)

52. OJCIEC: Motyw ojca bardzo często podejmowany jest w różnych dziedzinach kultury: malarstwie, filmie czy literaturze. Jest to często najważniejszy członek rodziny, cieszący się niemałym autorytetem i poszanowaniem. Zajmuje przez to pozycję uprzywilejowaną. Właśnie ojciec jest zwykle osobą odpowiedzialną za podejmowanie istotnych dla siebie i swoich bliskich decyzji. Obraz ojca w literaturze czy sztukach wizualnych może być różnie potraktowany. Niekiedy mamy do czynienia z patriarchą, założycielem rodziny czy wielkiego rodu. Postać ta może zostać ukazana także jako swoisty pater familiae - ojciec rodziny, a zatem osoba, która posiada własne dzieci i troszczy się (lub nie - w przypadkach patologicznych) o ich los. Wreszcie bardzo popularna jest parabola Boga jako miłosiernego ojca, dbającego o dzieło swego stworzenia - rodzaj ludzki.

Biblia, Przypowieść o synu marnotrawnym

Zawarty w Nowym Testamencie, przytoczony przez ewangelistę Łukasza paraboliczny wizerunek miłosiernego Ojca. W dosłownym rozumieniu opowiadanej historii jest to ojciec, który ma dwuch synów. Jednemu z nich na jego prośbę oddaje należną część majątku, po czym ów niepokorny potomek wyrusza w świat. Skruszony powraca i zostaje przez ojca przyjęty z olbrzymią radością. Paraboliczne wyobrażenie grzesznika, która zawsze ma szanse powrócić do łask swego ukochanego Ojca.

Adam Mickiewicz Powrót taty

Ballada opowiadająca o gromadce dzieci odmawiających paciorek za bezpieczny powrót swego taty do domu. Modlitwy te ratują mężczyźnie życie. Napadnięty przez zbójców kupiec zostaje puszczony wolno, decyzją wzruszonego postawą dzieci herszta bandy (również ojca rodziny). Liryczna opowieść o miłości, która potrafi rozpuścić nawet najbardziej lodowate serce.

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe

Bardzo interesujące, nie mające sobie równych w literaturze polskiej jest wyobrażenie ojca w dziele Schulza. Jest on dla głównego bohatera opowiadań postacią tajemniczą, na poły mistyczną, niekiedy groźną. Nazywany jest przez swego syna „natchnionym herezjarchą”. To ojciec odkryje przed dzieckiem arkana wiedzy ezoterycznej oraz mądrości ze starych ksiąg. On też pokaże chłopcu niesamowitość świata, jego złożoność i nieprzewidywalność. Mimo że bohater darzy swojego rodzica wielkim uczuciem, sam wybierze jednak w życiu inną drogę. Ojciec pozostanie jednak dla niego najbliższą osobą w rodzinie (zwłaszcza w konfrontacji z zapracowaną, praktyczną i gospodarną matką) oraz stanowić będzie niepodważalny autorytet.

„Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza

W sercu Juranda ze Spychowa pozostało jedyne pozytywne uczucie - miłość do jedynej córki, Danusi. To bezgraniczne oddanie wykorzystują Krzyżacy , dla których rycerz jest wrogiem nieprzejednanym i niepokonanym. Podstępnie porywają dziewczynę, a Jurand zjawia się w Szczytnie, składając z siebie ofiarę w imię ocalenia dziecka. Upokorzony, złamany przez przeciwnika, musi wyrzec się dumy i honoru. W przypływie szaleństwa rozpoczyna samotną walkę i, pomimo przewagi przeciwnika, doprowadza do śmierci wielu Krzyżaków.

„Tango” Sławomira Mrożka

Stomil nie jest typowym ojcem, czyli przykładem do naśladowania dla syna. Niechlujny bałaganiarz nie poczuwa się do odpowiedzialności za Artura, jest całkowicie pochłonięty swoją pasją, czyli kolejnymi eksperymentami teatralnymi. Postawa jego, jak i Eleonory, budzi w odbiorcy dramatu pytanie, kto wychował głównego bohatera na człowieka z zasadami.

Jan Kochanowski Treny (śmierć ukochanej córeczki powoduje u ojca, humanisty i poety kryzys światopoglądowy i religijny), Mit o Dedalu i Ikarze

53. OJCZYZNA: Motyw ojczyzny jest w polskiej literaturze związany przede wszystkim z losami i burzliwą historią. Właściwie nie ma takiej epoki historycznoliterackiej, w której nie pojawiłby się obraz ojczyzny. Związane jest to oczywiście z czasami Sarmacji, potem z rozbiorami Polski, niewolą, w końcu z odzyskaniem niepodległości i II wojną światową.

Henryk Sienkiewicz Trylogia

Sienkiewicz przedstawia czytelnikowi obraz Polski sarmackiej, Polski XVII wieku. Zgodnie z ideologią szlachecką jest to kraj ludzi dumnych, którzy wywodzą się od starożytnego ludu Sarmatów. Przede wszystkim cechuje ich tzw. skłonność do bitki i wypitki. Chętnie się pojedynkują, przesiadują w karczmie, a kompani Kmicica tańcują z dziewczętami. Sarmatyzm był ideologią szlachecką, która obejmowała w zasadzie wszystkie sfery życia. Sarmaci mieli własny, niepowtarzalny w Europie styl ubierania się, zachowania przy stole i w obecności kobiet, kochali wolność szlachecką, uważali, że jako warstwa społeczna stanowią jedność. Poza tym szlachta polska miała dość duże wyobrażenie o własnych możliwościach, sądziła, że Polce przysługuje szczególne miejsce w Europie, ponieważ jesteśmy przedmurzem chrześcijaństwa. Oprócz tego Polska uchodziła za kraj konserwatywny i, niestety, ksenofobiczny. Naturalnie w powieściach Sienkiewicza mamy wyłącznie prawie Sarmatów, jedni, jak Kmicic, przechodzą głęboką przemianę wewnętrzną, inni, jak Wołodyjowski, są wielkimi patriotami, a jeszcze inni, jak Zagłoba, są komiczni i stanowią przykład Sarmaty w tym złym znaczeniu.

Ignacy Krasicki Satyry, Hymn o miłości ojczyzny

Literatura klasycystyczna hołdowała zasadzie: uczyć-bawiąc, dlatego satyra była niezwykle popularnym gatunkiem polskiego oświecenia. Krasicki w satyrach mówi przede wszystkim o wadach Polaków, z kpiną wypomina pijaństwo, rozpustę, kosmopolityzm, nie przywiązywanie wagi do wartości, innowierstwo, buntowniczość wobec króla. Nie bez powodu również Hymn o miłości ojczyzny stał się pieśnią narodową. Ten dość krótki tekst, początkowo część poematu heroikomicznego, Myszeidy, szybko wszedł do kanonu literatury patriotycznej. Ma on charakter patetyczny, podniosły, mówi o wielkiej miłości do ojczyzny i cierpieniu, które czasem należy z honorem dla niej znosić.

„Dziady cz. III” Adama Mickiewicza
Ojczyzna jest najważniejszą ideą dla więźniów z III części Dziadów oraz patriotów polskich, przedstawionych w innych scenach dzieła. W imię własnej narodowości, której bronią za wszelką cenę, zostają aresztowani i poddawani torturom.

Patriotami są Polacy stojący blisko drzwi w Salonie Warszawskim. Dostrzegają oni wady towarzystwa stolikowego, brak zainteresowania losami ojczyzny. Widzą cierpienia rodaków i niesprawiedliwość rządu carskiego. Patriotami są również więźniowie - ofiary śledztwa Senatora.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza

Patriotyzm jest wszechobecny na kartach dzieła. Wszyscy bohaterowie to patrioci, z niecierpliwością wypatrujący wszelkich wiadomości z kraju i możliwości wyzwolenia ojczyzny. Patriotyzm przejawia się w ich rozmowach, w przestrzeganiu dawnych obyczajów, w kulcie polskości. Dworek Sędziego to ostoja patriotycznych uczuć, łącznie ze starym zegarem kurantowym, który wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego oraz obrazami na ścianach, przedstawiającymi sławnych bohaterów narodowych. Mieszkańcy Soplicowa wyczekują od lat pojawienia się wojsk polskich i wolności. Próba wzniecenia powstania to również dowód przywiązania i miłości do kraju.

54. PODRÓŻ to jeden z najczęściej spotykanych motywów w kulturze, szczególnie silnie eksponowany w literaturze i filmie. Niemal każdy bohater dzieła kultury podejmuje w pewnym etapie swojego życia podróż lub wędrówkę. W najbardziej dosłownym rozumieniu jest to po prostu przemieszczanie się z jednego miejsca w drugie. Wówczas najistotniejsza będzie nie tyle sama podróż, ale jej pobudki czy motywacja z jednej strony oraz jej skutki i konsekwencje dla danej osoby z drugiej. Zwykle podróż przynosi postaci pewną wiedzę, służy zatem poznaniu rzeczywistości. Niekiedy wędrówka taka nie jest dobrowolna, lecz wynika z niesprzyjających okoliczności i jest wymuszona (tułaczka, emigracja). Na koniec warto pamiętać, że podróż może być rozumiana także symbolicznie. Wówczas nie jest ważna przebyta odległość, ale możliwość zadumy nad samym sobą, głębsze samopoznanie czy refleksja nad własnym życiem.

„Potop” Henryka Sienkiewicza

Jest naczelnym motywem drugiej części Trylogii Henryka Sienkiewicza. Podróżuje główny bohater, którego wędrówka umożliwia wprowadzenie różnorodnych wydarzeń historycznych i znacznie poszerza panoramę społeczną powieści. Kmicic podczas swej wędrówki poznaje różnych ludzi i przeżywa rozmaite przygody, stając się między innymi obrońcą klasztoru na Jasnej Górze czy uczestnikiem bitwy ze Szwedami w wąwozie. Motyw podróży jest tu również rozumiany metaforycznie. Andrzej szuka wciąż swej drogi, wysnuwa wnioski ze zderzenia poglądów z twardą rzeczywistością. Wędruje, by odnaleźć swą drogę i ponownie zdobyć miłość i szacunek ukochanej kobiety.

„Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza

Bohaterowie Krzyżaków nieustannie podróżują. Wówczas rozgrywają się wydarzenia ważne dla rozwoju akcji powieści. W drodze do Krakowa Zbyszko poznaje Danusię i atakuje posła krzyżackiego. W drodze do Bogdańca poznaje Jagienkę i rozkochuje w sobie młodą dziewczynę. Podczas podróży do Ciechanowa poczet Juranda zostaje zasypany przez śnieżycę. W drodze do Spychowa Jurand i Zbyszko spotykają wysłanników braci zakonnych z wieścią o Jurandównie. Podczas przejazdu do Szczytna Maćko i Jagienka spotykają okaleczonego ojca Danusi. W drodze do Spychowa umiera żona rycerza z Bogdańca.

Biblia, Księga Wyjścia (czterdziestoletnia wędrówka Izraelitów przez pustynię jako czas wychowywania przez Boga ludu wybranego), Henryk Sienkiewicz W pustyni i w puszczy (podróże Stasia i Nel przez egzotyczną i niebezpieczną Afrykę), Mały Książę Antoine de Saint-Exupery

55. POETA/POEZJA: Bycie poetą to nie zawód, a powołanie, które wyraża się w pisaniu utworów lirycznych. Powstają one pod wpływem natchnienia czy też pracy twórczej, a sami poeci traktują je różnie. Jedni (np. w epoce renesansu) widzą w nich swoją nieśmiertelność i wierzą, że przyniosą im one sławę po wiek wieków, drudzy (np. w epoce romantyzmu) traktują poezję jako najwyższą wartość, a jednocześnie jako narzędzie walki z prześladowcami narodu czy z własnymi słabościami. Poeta to człowiek wrażliwszy od innych, kierujący się dziecięcą wyobraźnią, widzący więcej i głębiej.

Stanisław Wyspiański Wesele

Poeta, który pojawia się jako jeden z gości, ma swój autentyczny odpowiednik w postaci Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Ukazany został on jako typowy przedstawiciel dekadentyzmu. Jest bawidamkiem (rozmawia z Marysią, by szybko przerzucić swą uwagę na Rachelę), wypowiada też naczelne hasło poetów okresu Młodej Polski - „sztuka dla sztuki” (sztuka nie ma nieść sobą nic poza estetyką doznań). Jego pompatyczne wiersze nie noszą głębszej treści, a postawa wskazuje na niechęć do świata chłopów, apatię oraz wewnętrzną niemoc.

„Dziady cz. III” Adama Mickiewicza
Poetą jest Konrad w III części Dziadów. Sądzi, że jego siła bierze się ze zdolności tworzenia pieśni i jest równa boskiej. W Dziadach cz. III Mickiewicz przedstawia koncepcję poezji, upatrując jej źródło w natchnieniu.

Horacy Exegi monumentum (twórczość poety zapewnia mu sławę nieśmiertelną),

56. POJEDYNEK: Wszelkiego rodzaju pojedynki, walki, bitwy i konfrontacje to wdzięczny temat dla literatury i sztuki, którego wykorzystanie pozwala ukazać starcie pomiędzy zwaśnionymi ludźmi i zwalczającymi się postawami, osobowościami oraz ideałami. Rozmaite konfrontacje i potyczki zwiększają widowiskowość danego dzieła, dzięki czemu staje się ono bardziej atrakcyjne dla widzów, ciekawsze i trzymające w napięciu. Nic więc dziwnego, że motyw pojedynku na stałe zadomowił się w literaturze i sztuce, często pojawiając się na kartach utworów literackich, w malarstwie oraz w kinowych produkcjach.

„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza

Pylaszczkiewicz przyjmuje wyzwanie Miętusa i staje do pojedynku na miny, dzielnie i ofiarnie walcząc w obronie młodzieńczych ideałów. Przy użyciu wzniosłych i szlachetnych min i gestów (na przykład uniesiony do góry palec) próbuje bronić niewinności, lecz sprytny Miętus przy pomocy arbitrów „gwałci go przez uszy”, czyli przytrzymuje i brutalnie, bezwzględnie uświadamia, szepcząc mu pojęcia związane z seksem przy użyciu najokropniejszych min, obraźliwych gestów i „najbardziej plugawych powiedzonek”.

57. PRZEMIANA/METAMORFOZA bohatera literackiego jest zmianą zachowania, osobowości i/lub wyglądu, więc w każdym przypadku ma ona ogromny wpływ na tego, kto ją przeżywa. Wywołują ją najróżniejsze czynniki, począwszy od traumatycznych wydarzeń, jak śmierć bliskiej osoby czy tragedia narodowa, poprzez wyjątkowe chwile, czego przykładem są narodziny dziecka, skończywszy na dziełach artystycznych, które mogą inspirować człowieka do zmiany swojego postępowania. Przemiana to niewątpliwe bardzo interesujący i wiele mówiący o ludziach proces, dlatego stał się on popularnym motywem literackim. Poniżej przedstawiono jego różne realizacje na przełomie epok.

„Romeo i Julia” Williama Szekspira

Szekspir w tym dramacie stworzył postacie dynamiczne, dojrzewające w miarę rozwoju wypadków i nowych przeciwności, niesionych przez nieżyczliwy los. Romeo z niezdarnego życiowo samotnika, przeobraził się w spokojnego, zaradnego mężczyznę, a jego wybranka - Julia - z nieśmiałej i posłusznej woli rodziców dziewczynki, w świadomą swej woli i obowiązku kobietę.

„Dziady” Adama Mickiewicza

Przemianie wewnętrznej ulega Konrad. W prologu III części Dziadów z kochanka przeradza się w patriotę. Z buntowniczego poety i samozwańczego proroka staje się osobą pokorną, oddaną sprawom narodowym. Gustaw z II części Dziadów pod wpływem książek staje się romantycznym kochankiem, dla którego miłość stanowi sens życia.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza

Przemianie wewnętrznej ulega Jacek Soplica. Z awanturnika i warchoła, który znany był w okolicy ze swojego awanturniczego charakteru, z człowieka pełnego pychy, która nie pozwala mu błagać o rękę ukochanej Ewy, z zabójcy, którym się staje w porywie gniewu, zabijając Stolnika i z osoby, uważanej później za zdrajcę i sprzymierzeńca Moskali, staje się emisariuszem i patriotą. Przywdziewa mniszy habit i zmienia swe nazwisko na Robak. Jego wewnętrzna przemiana to droga pokuty i pokory, która sprawia, że pośmiertnie zostaje zrehabilitowany w oczach społeczności i odzyskuje swoje dobre imię.

„Tango” Sławomira Mrożka

Przemiana jest wymuszona przez Artura na reszcie domowników, ale nie trwa długo. I tak, widzimy Stomila, który zamienia swoją piżamę i niechlujny wygląd na garnitur, białe kamaszki, elegancką fryzurę. Babcię Eugenię, która zamieniła swoje młodzieżowe, kolorowe stroje, na ubrania odpowiednie dla jej wieku. Z Edka zrobił się nagle lokaj, Edward. Jednak te powierzchowne zmiany nie pociągnęły za sobą gruntownych przemian mentalnych. Po śmierci Artura wszystko wróciło do stanu sprzed jego „kontrrewolucji”.

Biblia - św. Paweł

Droga św. Pawła do zbawienia była długa i wyboista. Na jej początku, jeszcze jako Szaweł i żydowski faryzeusz, przyszły Apostoł był bowiem wrogiem chrześcijan. Aktywnie angażował się w nękanie wyznawców chrystusowej wiary, doprowadzając do wielu aresztowań i wyroków śmierci. Kiedy pod koniec podróży do Damaszku objawił się mu Jezus z pytaniem, dlaczego Go prześladuje, Szawła oślepił Jego blask, w efekcie czego nawrócił się na chrześcijaństwo, przyjął chrzest w Damaszku i zmienił imię na Paweł. Ta metamorfoza całkowicie wyznaczyła przyszłe życie, naprowadzając je na drogę służby Chrystusowi, głoszenia Ewangelii i gorliwej obrony chrześcijan. Przemiana Szawła w Pawła symbolizuje łaskę i umiejętność wybaczania przez Boga.

Biblia, Przypowieść o Synu Marnotrawnym

Pozytywną metamorfozę przechodzi również inny biblijny bohater - Syn Marnotrawny. Kiedy przeświadczony o swojej zaradności i samodzielności opuszcza rodzinny dom ojca, a po jakimś czasie z powodu hulaszczego trybu życia roztrwania cały majątek, całkowicie zmienia swoją postawę. Pod wpływem osobistej klęski, doskwierającego mu głodu i samotności przyznaje się przed sobą do popełnionych błędów i przeistacza się z nieodpowiedzialnego lekkoducha w pokornego i dojrzałego człowieka, ostatecznie decydując się na powrót do ojca. Dzięki metamorfozie Syn Marnotrawny dostaje szanse na powrót do normalne życia, dlatego jego przemiana symbolizuje uniżoność wobec Boga, którego metaforą jest z kolei łaskawy i wyrozumiały ojciec.

58. PRZYJAŹŃ jest więzią nawiązywaną przez ludzi, opierającą się na wzajemnej sympatii, zaufaniu, lojalności i bezinteresowności. Jest też warunkiem istnienia prawdziwej miłości i jej najtrwalszą podstawą. Nie ma znaczenia wiek ani status materialny - do zawarcia przyjaźni ważne są podobne zainteresowania, fascynacje, umiejętność porozumienia się i przebywania ze sobą czy to w dobrych, czy (przede wszystkim) w złych chwilach. Miarą przyjaźni jest zdolność do empatii i gotowość pomocy w każdym momencie. Uczucie to należy pielęgnować, bez dbałości o drugą osobę bowiem nawet najmocniejsza więź ulega z czasem osłabieniu.

Bolesław Prus Lalka

W książce jest mowa o przyjaźni subiekta Ignacego Rzeckiego ze Stanisławem Wokulskim. Choć różnica wieku jest między nimi znaczna (Rzecki mógłby być ojcem Wokulskiego), Rzecki jest całkowicie oddany swojemu przyjacielowi. Dba o sklep, martwi się o Stanisława, próbuje żenić go ze Stawską, w której nota bene sam jest zakochany. Nie dopuszcza też do głosu myśli, że Wokulski mógł zakochać się w próżnej Izabeli, bo ma go za człowieka rozsądnego. Stanisław nie do końca zauważa starania Ignacego, całego go bowiem pochłania platoniczna miłość do panny Łęckiej. Okazuje się jednak, że zna doskonale starcze przyzwyczajenia i dziwactwa Rzeckiego, dlatego dba, aby nowe mieszkanie starego subiekta było wierną repliką mieszkania poprzedniego. Przyjaźń w Lalce jest jednak w dużej mierze jednostronna. Mimo to nie upada. To przyjaźń zdolna do wszelkich poświęceń.

Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę

Książka Mały Książę to wykładnia wartości odgrywających najważniejsze role w życiu człowieka. Tytułowy bohater, po odwiedzeniu kilku planet, zszedł na ziemię. Wyruszył w podróż, chciał bowiem w ten sposób znaleźć odpowiedzi na stawiane przez niego pytania. Trafił na pustynię, gdzie spotkał Lisa (symbol mądrości), który uświadomił mu, na czym polega istota przyjaźni (utożsamionej ze wzajemnym oswajaniem się). Oswojenie się zabiera wiele czasu, jednak poprzez stopniowe zbliżanie się do siebie i coraz lepsze poznawanie się, więź staje się coraz silniejsza. Nie jest bowiem istotne nic poza zrozumieniem wypływającym z wnętrza i poczuciem pokrewieństwa dusz: „Dobrze widzi się tylko sercem. Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”. Dzięki naukom Lisa Mały Książę zrozumiał sens uczucia przyjaźni. Przyjaźń w baśni przedstawiona została jako uczucie nadrzędne wobec wszystkich innych. Jako najczystsze piękno - najczystsze, bo opierające się na doznaniach duchowych.

„Dziady” Adama Mickiewicza

Przyjaciółmi są więźniowie z III części Dziadów. Nawet torturowani podczas przesłuchań, nie ulegają oprawcom i nie zdradzają nazwisk innych.

Homer Iliada - przyjaźń Patroklesa z Achillesem, Henryk Sienkiewicz W pustyni i w puszczy (dziecięca przyjaźń Stasia i Nel, która przekształciła się w miłość)

59. PRZYRODA, natura, krajobraz pełnią w utworach różne role. Mogą budować nastrój grozy i tajemniczości, być tłem dla tragicznych wydarzeń - tak najczęściej jawił się ten motyw w romantyzmie. Impresjonistyczne opisy przyrody skupiały się natomiast na wywoływaniu ulotnych wrażeń - najważniejsza była malarskość. Natura może być też źródłem witalności, uczuć patriotycznych, wspomnień. Pełni istotną rolę w sielankach.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza

Przyroda w Panu Tadeuszu jest elementem bardzo istotnym. To swoisty bohater świata przedstawionego, który nie jest tylko tłem dla dziejących się wydarzeń, ale współistnieje na równi z człowiekiem. Jest to wykładnia szczęścia, ludzkiego życia i spokojności. Dzięki antropomorfizacji zjawisk przyrody granice między światem człowieka i światem natury, zacierają się i tworzą jednolity, metafizyczny świat. Przyroda wytycza rytm życia ludzi, człowiek stara się żyć z nią w zgodzie i jedności. Mickiewicz w niezwykle plastyczny sposób wpisuje szlachecki dworek z pobielonymi ścianami w krajobraz nadniemeńskiej Litwy. Oddaje piękno miejsca, poprzez barwne określenia i przestrzenność obrazu. Jest to jednocześnie krajobraz, który sam pamięta z lat dzieciństwa i który maluje oczami wyobraźni i miłością do miejsc, które zmuszony był opuścić. Krajobraz ten jest opisany z topograficzną szczegółowością, z wiernym oddaniem zapamiętanych lasów, pól, pagórków i łąk. Ów krajobraz ujawnia się już w pierwszych wersach dzieła.

Biblia (raj - natura przyjazna człowiekowi do momentu popełnienia grzechu), Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce (jw.); Do gór i lasów (krajobraz powodem przywoływania wspomnień); Na lipę (przyroda dająca chwilę wytchnienia i odpoczynek), Adam Mickiewicz Lilie; Świtezianka; Świteź

60. RADOŚĆ łączy się z ludzkim szczęściem. W sztuce przedstawiana jest z kilku różnych perspektyw. Może ona dotyczyć ogólnie ludzkiego życia, jakiegoś wybranego jego aspektu lub odnosić się do konkretnego zdarzenia. Bywa także, iż jej brakuje, jest pozorna lub zostaje ona utracona

Jan Kochanowski Fraszki (część fraszek dotyczy radosnych chwil w życiu ludzkim), Antoine de Saint Exupery Mały Książę (Mały Książę, dzięki poznaniu Róży dowiedział się, że prawdziwym szczęściem człowieka jest miłość)

61. REWOLUCJA pojmowana była jako zjawisko niebezpieczne. Doprowadzała do wielu zmian w krótkim okresie czasu, a tym samym odwracała istniejący dotychczas porządek. Nic więc dziwnego, że również fascynowała i inspirowała wielu artystów i filozofów.

Sławomir Mrożek Tango

Autor przedstawił rewolucję obyczajowo-arystyczną. Polega ona na łamaniu konwencji: rodzice Artura są przesadnie nowocześni, tolerują zdradę, są wyzwoleni do granic możliwości, babcia nosi trampki, a stary Eugeniusz akceptuje wszystkie nowości. Mrożek poprzez groteskę ujawnia stan chaosu, który jest skutkiem rewolucyjnego przewrotu. Konsekwencją jest też kontrrewolucja, którą uosabia Artur - próbuje wprowadzić reguły i zapanować nad nieładem, jednak nie udaje mu się to. Ostatecznie władzę przejmuje Edek, jego taniec jest wyrazem nowego porządku. Rodzina jest tutaj miniaturą całego społeczeństwa, przewrót został pokazany na jej przykładzie.

Bolesław Prus Lalka (Wiosna Ludów pojmowana jako rewolucja),

62. RODZINA: Literatura, film czy inne sztuki, które mają skłaniać do przewartościowań i przemyśleń, najczęściej pokazują rodziny dysfunkcyjne, niepełne, patologiczne, kalekie. Pokazują problemy, z którymi zmagają się poszczególni jej członkowie, brak więzi między małżonkami, między rodzicami a dziećmi, rodzeństwem.

Sławomir Mrożek Tango

W małżeństwie Stomila i Eleonory zasad po prostu nie ma. Dokonali oni rewolucji, która polegała na zniesieniu norm obyczajowych i zgodnie z tym żyją. Stomil przez całe dnie chodzi w wymiętej pidżamie, Eleonora ma romans z Edkiem, co zresztą jej męża nie dziwi, Artur w ogóle nie ma kontaktów z rodzicami, ponieważ właśnie znów chce wprowadzić normy moralne i obyczajowe. W rodzinie tej mamy jeszcze pokolenie dziadków, czyli Eugenię i Eugeniusza, którzy zachowują się jak dzieci i całe dnie spędzają na grze w karty. Nikt w zasadzie się nimi nie interesuje, a śmierć Eugenii również nie wzbudza jakiś głębszych uczuć. Dlatego Edek, obcy, tak łatwo wchodzi do domu i zaczynając od najsłabszych, łatwo i szybko podporządkowuje sobie wszystkich.

„Król Edyp” Sofoklesa

W dramacie mamy wspomniane trzy małżeństwa - Lajosa i Jokasty, Polybosa i Meropy oraz Edypa i Jokasty. Najbardziej znanym jest oczywiście to ostatnie, ponieważ zawarte między synem a matką. Edyp i Jokasta byli szczęśliwym i zgodnym małżeństwem, opartym na partnerstwie i wzajemnym szacunku. Gdy Edyp, wystraszony słowami Tyrezjasza oraz przepowiednią wyroczni delfickiej, zaczął tracić rozsądek i jasność umysłu, Jokasta podtrzymywała go na duchu. Była nawet gotowa sama dźwigać świadomość popełnionego grzechu, by tylko odciążyć sumienie męża. Mieli czwórkę dzieci: dwóch synów i dwie córki.

„Makbet” Williama Szekspira

Związek małżeński dwójki głównych bohaterów - Makbeta i Lady Makbet - nie jest oparty na zasadach patriarchatu. Inaczej niż w większości małżeństw w ówczesnych czasach, pozycja kobiety w rodzinie Makbetów jest bardzo silna i znacząca. Można powiedzieć, że Lady posiada wiele męskich cech. Nie wiadomo nic o potomstwie Makbetów, ale Lady mówi, że zna smak rodzicielstwa. Równocześnie kobieta twierdzi, że nie zawahałaby się zabić własnego dziecka, jeśli przeszkadzałoby jej ono w osiągnięciu celu. Między małżonkami ciężko dopatrzyć się wielkiej miłości. Nie mówią ze sobą o tym uczuciu. Gdy umiera Lady Makbet, jej mąż nie wydaje się być tym nadto przejęty. Przyczyną takiego zachowania jest zatracenie dwójki bohaterów w walce o zdobycie, a później utrzymanie władzy.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza

Rodzinę Sopliców łączą silne więzi, oparte na szczerym oddaniu i zaufaniu. Sędzia traktuje Tadeusza jak syna, jest odpowiedzialny za jego wychowanie i pragnie jego szczęścia. Soplicowska rodzina jest także ostoją dawnej tradycji i obyczajowości, które są przekazywane z pokolenia na pokolenia i stanowią ważny element życia w ich domu. Członkowie rodu darzą się wzajemnym szacunkiem, są dla siebie wsparciem w trudnych chwilach. Nawet Jacek Soplica, który żyje przez wiele lat poza rodziną, na obczyźnie, stara się mieć wpływ na wychowanie syna. Innym przykładem rodziny jest ród Horeszków, w którym wola rodziców jest najważniejsza. O ich jedności świadczy dzień, w którym Stolnik, jego żona i córka wspólnymi siłami bronią się przed Moskalami. Silnie więzy rodzinne odczuwa Klucznik Gerwazy, który choć nie był spokrewniony z Horeszkami, mści się przez lata na krewnych zabójcy Stolnika. Stara się również wpłynąć na Hrabiego, by ten odczuł swoje rodowe powiązania z Horeszkami i walczył o swoje dziedzictwo.

„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza

Modelową rodziną są Młodziakowie. To trzyosobowa mieszczańska rodzina, której postępowanie i zasady są przykładem „fałszywej formy”. Głową rodziny jest Wiktor, inżynier-konstruktor i urbanista. Jego żona Joanna nie pracuje zawodowo, ale aktywnie uczestniczy w społecznej działalności. Młodziakowie mają nastoletnią córkę Zutę. Wszyscy zachowują się bardzo nowocześnie, w domu czczą racjonalizm, wyolbrzymiają rolę sportu, szczycą się swoimi wyzwolonymi z formy zasadami i wolnomyślicielstwem, Gdy odkrywają w szafach pokoju Zuty obecność nastoletniego Kopyrdy i podstarzałego profesora, pęka ich forma i pokazują prawdziwe, ukrywane przed otoczeniem, klasyczne i tradycyjne oblicze.

63. RYCERZ: Motyw rycerza pojawia się w literaturze w okresie średniowiecza jako naturalny element przedstawienia otaczającego twórców świata. Powstaje wówczas wzorzec osobowy, według którego przedstawiani są rycerze. Mają oni być dzielnymi wojownikami, wiernymi poddanymi swoich władców i prawymi chrześcijanami. Pojawia się także motyw błędnego rycerza, czyli samotnego, dzielnego wojownika, który wraz ze swoim wiernym giermkiem przemierza świat w poszukiwaniu przygód z chęcią walki o dobro. Do średniowiecznego typu rycerza znaleźć można liczne odwołania w utworach z późniejszych czasów. Są to zarówno nawiązania jak najbardziej poważne, jak i parodystyczne.

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego

Rycerz jest ucieleśnieniem marzeń Poety o wielkim bohaterze, którym był Zawisza Czarny. Zjawa ta jest symbolem dawnej potęgi narodu polskiego, jego waleczności i męstwa. Przypomina Poecie najświetniejsze czasy w dziejach Polski, kiedy pod Grunwaldem Jagiełło rozgromił Krzyżaków. Uświadamia też Poecie, że poezja, jaką uprawia nie ma sensu, że dekadentyzm do niczego nie prowadzi. Nakłania go do złożenia przysięgi, że od teraz Poeta zajmie się twórczością, która wzbudzi w Polakach zapał do walki narodowo-wyzwoleńczej, przez co Polska odzyska swoją dawną pozycję mocarstwa. Poeta ostatecznie nie składa przysięgi.

Pieśń o Rolandzie

W utworze zarówno Roland, a po części także Karol Wielki, to wspaniali przedstawiciele stanu rycerskiego. Każdy z nich postępował zgodnie z przyjętym kodeksem, przedkładając ponad własne życie dobro swojego seniora. Na przykładzie Rolanda widzimy, iż jedną z podstawowych cech idealnego rycerza jest dobre pochodzenie - tytułowy bohater był synem siostry samego cesarza. Roland obdarzony był tak wielką siłą, że przecinał przeciwników na pół, niejednokrotnie wraz z ich końmi. Idealny rycerz reprezentował najwyższe cnoty i idee. Ważnym elementem wizerunku Rolanda jest jego koń i miecz - Durendal.

64. SAMOBÓJSTWO: Porwanie się na własne życie jest niewątpliwie krokiem ostatecznym. Człowiek musi utracić wszelkie instynkty, które każą mu walczyć o własne istnienie. Samobójstwo według definicji to dobrowolne odebranie sobie życia. Jest ono postrzegane negatywnie jako wyraz słabości, egoizmu, tchórzostwa, jednak moim zdaniem nie zawsze świadczy o braku siły. Za każdym aktem samobójczym kryje się więc ogromna tragedia, którą może wywołać długotrwałe cierpienie, strach przed życiem czy nadmierna wrażliwość. W literaturze odnajdujemy wiele osób, które dążyły do samounicestwienia. Powody tego kroku są bardzo różnorodne. Obok nieszczęśliwej miłości możemy spotkać postaci, które zabijają się w obliczu nieuchronnej śmierci, co czasem łączy się z aktem desperackiej odwagi.

„Antygona” Sofoklesa

Kilka postaci dramatu decyduje się ponieść śmierć z własnej ręki. Ów desperacki akt stanowi formę buntu wobec tego, co nieuniknione, sprzeczne z ich koncepcją życia. Jest to ostateczna próba zachowania wolności i udowodnienia tezy, że człowiek decyduje o swoim losie. Samobójstwo popełnia Antygona - wybiera je zamiast długiej męczeńskiej śmierci, na którą skazał ją Kreon. Czyn Antygony powoduje „lawinę” podobnych. Hajmon, nie mogąc znieść braku ukochanej, przebija się mieczem, a następnie „żelazo w swej piersi” zatapia jego matka - Eurydyka, bo jej ukochany syn i przyszła synowa nie żyją - jakaż więc pociecha dla opuszczonej przez najbliższych matki? Wybór samobójczej śmierci pogłębia rys psychologiczny bohaterów, obrazuje tragizm ich sytuacji, straceńczą próbę zachowania duchowej autonomii.

„Król Edyp” Sofoklesa

Edyp nie jest tragicznym romantycznym kochankiem, wypijającym truciznę z powodu miłosnego zawodu. Nie jest także zawiedzionym niespełnionymi ideałami społecznikiem, który rzuca się pod pociąg. Jest tylko człowiekiem, który nieświadomie dopuścił się dwóch grzechów, a wyrzuty sumienia doprowadziły go do wyłupienia sobie oczu. Podobny los spotkał Jokastę. Dowiedziawszy się o dopełnieniu przepowiedni, mając świadomość, że dzieliła małżeńskie łoże z rodzonym synem - wiesza się na chuście.

„Makbet” Williama Szekspira

Motyw ten pojawia się bardzo często w twórczości Szekspira. W Makbecie ma on nieco inny charakter, niż w pozostałych dziełach. Co prawda, Lady Makbet popełnia domniemane samobójstwo, ale jej mąż odrzuca takie rozwiązanie swoich problemów. Makbet woli umrzeć w walce, jak rycerz, niż targnąć się na własne życie

65. SAMOTNOŚĆ to poczucie braku. Można być samotnym, nie kochając i nie będąc kochanym, nie mając wokół siebie przyjaciół czy po prostu ludzi, z którymi dzieliłoby się zainteresowania, poglądy lub wspólne cele. To uczucie pustki, które nie działa mobilizująco, a wręcz przeciwnie - często jego wynikiem jest depresja. Człowiek odczuwa wewnętrzny lęk przed samotnością, niejednokrotnie jednak zdarza się, że sam się na nią skazuje, nie potrafiąc lub nie chcąc dostosować się do wymogów otoczenia, mając inne zapatrywania na różne kwestie, izolując się od społeczeństwa. Samotni pozostają często wielcy artyści, których poziom wrażliwości i bogactwo wyobraźni przeszkadzają w nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich, osoby zakompleksione, a także ludzie żyjący na marginesie społecznym: ubodzy, zbrodniarze czy chorzy.

Sofokles Antygona

Przyczyną samotności Antygony jest jej miłość do brata. Brat, Polinejkes, poległ w czasie walki przeciwko swojej ojczyźnie. W związku z tym, według prawa, które ustanowił król Kreon, Polinejkes, jako zdrajca, nie mógł być pochowany w rodzimej ziemi. Antygona nie zgodziła się na to postanowienie - jej uczucia i wewnętrzne poczucie obowiązku moralnego wobec brata postawiły ją w sytuacji bez wyjścia. Antygona walczy w imię uczucia, nikt inny poza nią nie potrafi sprzeciwić się prawom narzuconym przez władzę państwową. Dlatego też bohaterka zostaje sama. Jej samotność to wynik różnicy poglądów. Samotność jednak nie doskwiera jej. Jest wytrwała i niezwykle wierna swoim przekonaniom.

„Dziady” Adama Mickiewicza

Konrad jest samotnym poetą. Jego poezji nie rozumieją ludzie. Gustaw jest samotnikiem z wyboru - ucieka przed ludźmi, by w odizolowaniu rozpamiętywać utratę kochanki.

Biblia - opowieść o Hiobie (Hiob opuszczony przez przyjaciół w czasie swej choroby), Legenda o św. Aleksym (Aleksy wybrał samotność i ascezę, by zbliżyć się do Boga), Jan Kochanowski Treny (samotność ojca po śmierci córki Urszulki), Bolesław Prus Lalka (Wokulski samotny wśród ludzi)c

66. SEN to bardzo często eksponowany oraz eksplorowany motyw w kulturze, w sztukach plastycznych, literaturze czy filmie. W znaczeniu dosłownym oznacza po prostu codzienną czynność fizjologiczną człowieka, regenerację sił podczas nocnego odpoczynku. O wiele bardziej interesująca jest jednak inna sfera snu - śnienie. Marzenie senne, które staje się udziałem śpiącego, bywa często tak sugestywne, że nie potrafi on oddzielić jawy od snu. Według teorii Freuda sen jest wyrazem podświadomości, ukrytych ludzkich dążeń, pragnień, fascynacji. Wówczas wychodzą na jaw najbardziej skrywane w głębi umysłu kompleksy, przykre doświadczenia itp. W konkretnym tekście kultury motyw snu może być realizowany w rozmaity sposób. W dziełach dawnych epok często sen stanowił alegorię, jego znaczenie należało więc odczytywać symbolicznie.

Jan Kochanowski Tren XIX albo Sen

Cykl Trenów Jana Kochanowskiego kończy utwór, zbudowany na kształt wizji sennej, swoistej halucynacji lub po prostu marzenia sennego. Pojawienie się matki poety z jego ukochaną Urszulką na rękach pozwala ukoić ból i pogodzić się ze stratą. Matka pokazuje Kochanowskiemu, jaki jest sens życia i śmierci, polecając mu zająć się ziemskimi sprawami. Wiersz jest dzięki temu zamknięciem bolesnych rozważań natury egzystencjalnej. Poeta ponownie może skupić się na tym, co jego twórczości najbliższe - na innym człowieku.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III

W tym arcydramacie motyw snu jest silniej zaakcentowany trzy razy. Raz jest to scena przedstawiająca śpiącego Konrada, ponad którym toczą walką o jego duszę siły dobra i zła. Bohater zostaje wystawiony na próbę, co odbywa się poza jego poziomem świadomości. Sen Nowosilcowa ukazuje drogę jego społecznego awansu, robienie kariery po trupach. Na końcu tego koszmarnego majaku bohaterowi śni się jednak postępujący upadek rangi jego stanowiska. Zupełnie inaczej przedstawiony jest sen Ewy. Jest to sen spokojny, harmonijny, czysty, co jest bezpośrednim odbiciem jej postawy życiowej i jej postrzegania świata.

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe

Sztandarowy przykład polskiej literatury onirycznej. Schulz opisuje świat, który powoli staje się reliktem przeszłości, wypierany przez to, co nowe, kiczowate i prostackie. Pisarz posługuje się snem jako zasadą kompozycyjną dzieła. Wędrówka chłopca przez miasto po zapomniany portfel jest tego najbardziej wyrazistym przykładem. Szkoła, do której trafia bohater przybiera wygląd baśniowy, zupełnie odrealniony. Miasto jawi się jako labirynt, plątanina dróg i ścian domów, w której łatwo się zagubić. Także niesamowita postać ojca bohatera, dziwaczne manekiny czy ptaki są tu elementami fabuły, które mogłyby pojawić się jedynie w rzeczywistości zupełnie irracjonalnej, takiej, w której obowiązuje logika marzenia sennego.

Bolesław Prus Lalka (sen Izabeli Łęckiej, w którym widzi ona Wokulskiego jako człowieka odrażającego, potwora o czerwonych rękach), Stanisław Wyspiański Wesele (końcowy korowód tańczących postaci jest przedstawiony w konwencji onirycznej)

67. STAROŚĆ: Ludzie najczęściej odczuwają lęk przed starością, nie chcą nawet o niej myśleć, a pierwsze zmarszczki są powodem do rozpaczy. Jednak motyw starości często prezentowany jest z zupełnie innej strony: jako czas mądrości, doświadczenia życiowego, pogodzenia się z tym, co było i tym, co ma nastąpić. Proces starzenia się dotyczy każdego człowieka, jednak według niektórych religii człowiek był nieśmiertelny, dopóki nie zgrzeszył - starzenie się miało być karą od Boga. Niezależnie od tego, jaką postawę wobec starości się przyjmie, temat ten zawsze łączy się z cierpieniem, chorobą i śmiercią, a więc dotyczy nie tylko samej osoby starszej, lecz także jej rodziny i przyjaciół.

Adam Mickiewicz Romantyczność

Jedną z postaci, która ocenia postawę Karusi, jest Starzec. Drwi on z jej bólu, nie wierzy, że dziewczyna może widzieć ducha zmarłego Jasia. Posądza ją o obłąkanie, uważa również, że ufający Karusi lud, jest przykładem ciemnoty i prostoty. Sam przychyla się do naukowego wyjaśniania wszystkich zjawisk. W ten sposób potwierdza, że nauka neguje istnienie duchów - skoro nic nie widać, nie ma sensu zastanawiać się nad wizjami Karusi. Pozwala mu to na stwierdzenie, że świat nadprzyrodzony nie istnieje. Starzec reprezentuje klasycyzm i dawne ideały - to, co zdaniem romantyków już przeminęło i nie ma zastosowania w prawdziwym. Starzec jest przedstawicielem „starego” pokolenia.

68. SZKOŁA to instytucja, której celem jest kształcenie, a także wychowywanie. Początków nauczania doszukiwać można się już w starożytności. Akademia Platońska, a później Likejon Arystotelesa w antycznej Grecji to pierwsze tego typu przybytki - odbywały się w nich przede wszystkim spotkania, a ich głównym celem było prowadzenie dysput filozoficznych. W średniowieczu szkoły powstawały najpierw przy klasztorach, potem przy parafiach, a nauczaniem zajmowali się zakonnicy. Wtedy też zaczęło rozwijać się szkolnictwo wyższe, a Uniwersytet Jagielloński, założony 1364 r. z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego, był jednym z pierwszych tego typu placówek w Europie. Możliwość kształcenia była przez bardzo długi czas przywilejem, dostępnym dla nielicznych - bogatych albo pochodzących z rodzin ulokowanych wysoko w randze społecznej. Do końca XIX wieku naukę podejmowali niemal wyłącznie chłopcy. Kobiety dopiero dzięki emancypacji stopniowo uzyskały więcej praw, między innymi niczym nieograniczoną możliwość kształcenia się. Wiek XX okazał się przełomowy w kwestii szkolnictwa - stało się ono powszechne i dostępne dla każdego.

Witold Gombrowicz Ferdydurke

Szkoła, do której trafia trzydziestoletni Józio jest, jak wszystko w dramacie Gombrowicza, szkołą groteskową. Nie spełnia ona podstawowych norm - nauczyciele są niedouczeni (np. Bladaczka), bazują na powszechnikach i stereotypach. Nie pomagają podopiecznym w rozwijaniu ich umiejętności i wyobraźni, nie zgadzają się na wyrażanie własnego zdania. Promują mierność i nijakość. Zatrzymują w rozwoju. Szkoła jest miejscem upupienia uczniów - traktuje się ich jak malutkie dzieci, chłopców nazywa chłopiętami. To środowisko nieprzyjazne uczniowi.

69. ŚMIERĆ to ustanie wszystkich czynności życiowych organizmu, nieodwracalne i prędzej lub później dotykające każdego. To sytuacja graniczna między być, a nie być, która od czasu pojawienia się człowieka stanowi obiekt jego zainteresowania, ale zarazem i lęku. W chrześcijaństwie jest to moment, który daje przepustkę do życia wiecznego w raju, nie należy więc się go obawiać. W buddyzmie śmierć tak naprawdę nie istnieje z powodu reinkarnacji. Dusza przenosi się do innego ciała, żyje w nim aż do jego biologicznej śmierci, a potem przenosi się i wchodzi w inne ciało. W każdej kulturze ludzie starają się upersonifikować śmierć - tym sposobem z pojęcia abstrakcyjnego staje się ona czymś unaocznionym, namacalnym wręcz. I tak, w Polsce charakterystyczne były następujące ujęcia śmierci: zaczerpnięty z Biblii przykład - śmierć utożsamiona została tu z jeźdźcami Apokalipsy, potem zaś ze żniwiarzem, następnie z postacią zmarłej kobiety, na końcu z kostuchą trzymającą w ręce kosę.

Biblia - śmierć Jezusa

Jezus skazany został na męczeńską śmierć za to, że mianował się królem żydowskim i Bożym Synem. W życiu głosił Dobrą Nowinę i dawał przykład bezinteresownej miłości do drugiego człowieka, stąd Jego cierpienie, niczym niezasłużone, było tym większe. Śmierć Jezusa dokonała się na krzyżu, po odbyciu przez Niego drogi krzyżowej. Po trzech dniach jednak, według Nowego Testamentu, zmartwychwstał. To śmierć długa i bolesna. Jezusowi współczuło zaledwie kilka osób, cała reszta odwróciła się od Niego. To także, właśnie z tego względu, śmierć tragiczna. Interesujący jest tu fakt, iż Syn Boży pokonuje grzech i śmierć.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest typowym przykładem średniowiecznego myślenia o umieraniu. Jako pani z kosą, Śmierć ma obowiązek przyjść do każdego. Upersonifikowana Śmierć, pokazana w sposób humorystyczny, pozwala ludziom przełamać przed nią strach, odebrać ją jako naturalną kolej rzeczy. Jest najsprawiedliwszą z instancji - wobec niej wszyscy ludzie, czy królowie, czy zwykli chłopi, stają się sobie równi. I nie ma mowy o tym, by o kimś zapomniała. Śmierć tutaj nie jest straszna, jawi się jako rzecz zwykła, normalna, z którą trzeba się pogodzić.

„Pieśń o Rolandzie”

Wszechobecny motyw Pieśni o Rolandzie. W utworze giną dziesiątki tysięcy żołnierzy, lecz szczególna uwaga poświęcona jest tylko jednej - śmierci Rolanda. Tytułowy bohater konając postępował zgodnie z przyjętymi zasadami „sztuki umierania” (ars moriendi), popularnej w czasach średniowiecznych. Śmierć podczas wyprawy krzyżowej uznawana była wówczas za śmierć męczeńską, która gwarantowała zbawienie. Tak też się stało w przypadku Rolanda - jego duszę święci przenieśli do raju.

„Dziady” Adama Mickiewicza

Dla Upiora z wiersza Upiór i Gustawa z IV części Dziadów śmierć jest sposobem na zakończenie udręki życia bez ukochanej. Niestety ich tragiczny los nie zmienia się nawet po samobójstwie. Obaj zjawiają się wśród żywych, aby rozpamiętywać swoje uczucia i cierpieć, ponieważ ich miłość jest wieczna i przekracza nawet granice wyznaczone życiem ludzkim. Śmierć w Dziadach cz. II przenosi dusze zmarłych w świat metafizyczny, gdzie muszą odpokutować swoje winy i zrozumieć błędy, jakie popełnili za życia. Śmierć nie wyklucza ich również z życia mieszkańców wioski - co roku zjawiają się na obrzędzie Dziadów, aby uzyskać pomoc od żywych i zostawić im naukę na przyszłość. W Dziadach cz. III śmierć jest karą za grzechy - dosięga Doktora, człowieka okrutnego i bezwzględnego, zdrajcę ojczyzny, w najmniej oczekiwanym momencie - mężczyzna ginie rażony piorunem.

„Dżuma” Alberta Camusa

Nikt nie chce tak umierać w absurdalny sposób, ludzie bronią się przed takim umieraniem. Śmierć w wyniku zachorowania na dżumę jest przedwczesna, nieoczekiwana i niesprawiedliwa, o ile sprawiedliwość śmierci istnieje.

Mieszkańcy Oranu chcą uniknąć dżumy, by umrzeć w sposób naturalny w przyszłości, zdają sobie sprawę, że przeminą, ale chcą ten moment odwlec w czasie. Wiedzą też, że nie będą potrafili się obronić, gdy dżuma właśnie ich zaatakuje. Wie to także doktor Rieux, który walczy z całych sił o życie swoich pacjentów.

„Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

Ta zmora czaiła się zawsze i wszędzie. Obawiali się jej wszyscy więźniowie. Nigdy nie można było być pewnym czy idąc do pracy, wróci się z niej, czy zasypiając, ponownie się wstanie, częstokroć powodowana była chorobami, u których podłoża leżał głód. Mimo, że niektórzy po cichu o niej marzyli, bo wydawała się wybawieniem, to i tak się jej bali. Okrutny był psychiczny lęk przed śmiercią, który czynił człowieka bezradnym. Była anonimowa. Nikt naprawdę nie wiedział, gdzie grzebie się zmarłych.

„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego
Borowski ukazał Oświęcim - dwudziestowieczną fabrykę śmierci, w której zabijanie jest zorganizowanym procesem produkcyjnym. W „Proszę państwa do gazu” narrator opisał rozładowywanie transportów więźniów, podczas którego rozdzielano ludzi przydatnych do pracy od grupy prowadzonej do komory gazowej. Segregowano ich jak towar. W obozie liczyli się tylko żywi, to oni mieli prawo głosu.

„Tango” Sławomira Mrożka

Motyw śmierci pojawia się w utworze dwukrotnie. Po raz pierwszy, gdy umiera babcia Eugenia. Pomimo sprzeciwu części domowników babcia i tak odchodzi. Jej śmierć staje się natchnieniem dla Artura, który zafascynowany tym zjawiskiem pojmuje, tylko w ten sposób może dotrzeć do reszty rodziny. Uważa siebie za władcę życia i dla przykładu rozkazuje Edkowi zabić wujka Eugeniusza. Po raz drugi motyw pojawia się, gdy od potężnych ciosów brutala, ginie główny bohater. Jest to śmierć haniebna, zdradziecka, zadana nie w twarz, ale w plecy. Wraz z Arturem umarły w domu wszelkie oznaki normalności i jakiekolwiek zasady. Po tym okrutnym wydarzeniu władzę przejął prostak, Edek, który nad ciałem bohatera odtańczył z Eugeniuszem wymowne tango.

William Szekspir Romeo i Julia (tragiczna śmierć pary kochanków), Jan Kochanowski Treny (śmierć Urszulki, ukochanej córki poety)

70. TANIEC to ekspresyjna forma sztuki polegająca na poruszaniu ciała na skutek określonych bodźców emocjonalnych, których dostarcza muzyka. Jest to jeden z najdawniejszych przejawów ludzkiej aktywności. Przybierał różne oblicza i formy. Wiązał się niekiedy z religią, był wówczas tańcem rytualnym, towarzyszył ceremoniom itp. Od zawsze występował taniec jako element tzw. kultury dworskiej. Obok tych nurtów rozwijał się też równolegle, nawet na większą skalę, taniec ludowy, nieskomplikowany w formie, traktowany wyłącznie jako forma zabawy. W dziełach literatury, sztuk plastycznych, filmowych, a zwłaszcza w muzyce taniec był zawsze częstym gościem, poczynając już od antyku czy średniowiecza. Do dziś taniec cieszy się dużym zainteresowaniem i uznaniem.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Utwór ten podejmuje charakterystyczny dla epoki średniowiecza motyw danse macabre - tańca śmierci. Spersonifikowana Śmierć w postaci rozkładającego się trupa kobiety porywa tu do tanecznego korowodu wszystkich ludzi, nie zważając na różnice, jakie ich dzielą. Zakończenie żywota stanie się udziałem każdego człowieka, zaś ten bolesny fakt poprzedzać ma właśnie pójście w śmiertelne tany. Śmierć szydzi z ludzi, wiedząc, że nie sposób przed nią się schować lub umknąć ostrzu jej kosy. Stąd taniec śmierci ma też wymiar groteskowy. Ukazuje bowiem, jak naiwne byłoby myślenie, że nas śmierć nie spotka. Na koniec warto dostrzec, że w epoce średniowiecza motyw ten pełnił także ważną rolę dydaktyczną. Przestrzegał mianowicie człowieka przed tym, by nie ulegał za bardzo pokusom korzystania z uroków doczesnego życia, zapominając o nieuchronności jego końca.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Poeta daje opis ostatniego poloneza, którego bohaterowie dzieła tańczą przed wymarszem z Litwy wojsk napoleońskich. Taniec oznacza tutaj odejście pewnej epoki, symbolizuje dawne wartości, świat, kulturę - traktowane jako relikt przeszłości. Podkomorzy jest już ostatnim, który „tak poloneza wodzi”. Dowodzi to faktu, że Mickiewicz sportretował społeczność u progu ważnych, dziejowych zmian. Taniec ukazuje tu zatem historyczny krok naprzód. Bohaterowie przechodzą tanecznym krokiem do innej epoki, w której obowiązywać będzie już zupełnie odmienna hierarchia wartości. Motyw tańca podjęty zostaje w ostatniej, dwunastej księdze dzieła, dzięki czemu służy on podsumowaniu wcześniej opisywanych zdarzeń. Interesujący jest także fakt, że tańcem, który skłania bohaterów do pląsów, jest właśnie polonez. Ów narodowy polski taniec służy tu podkreśleniu chęci kontynuowania wielkiej szlacheckiej tradycji w nowej rzeczywistości, zarazem zwracając uwagę na to, że będzie to już niemożliwe.

Stanisław Wyspiański Wesele

Bohaterowie dramatu Wyspiańskiego zostają w ostatnich fragmentach dzieła porwani w tany. Chocholi taniec jest symbolicznym przedstawieniem marazmu, zniechęcenia, braku aktywności życiowej. W perspektywie narodowej chodzi tu o ukazanie Polaków i ich stosunku wobec zrywu powstańczego. Bohaterowie, krocząc niemal jak w transie w rytm melodii wygrywanej przez Chochoła, pozostają niezdolni do jakiegokolwiek działania. Podobnie przedstawia się społeczeństwo polskie, podzielone, zniechęcone, zajęte prywatą i egoizmem. W utworze pokazany jest także taniec Państwa Młodych, będący nie tyle wyrazem zbliżenia się do siebie przedstawicieli dwóch warstw społecznych, co popularnej w epoce ludomanii, traktowanej bardziej jako moda obyczajowa.

Sławomir Mrożek Tango

Taniec, zasygnalizowany już w tytule, pełni w dziele ważną rolę. Mrożek czyni czytelne nawiązanie do dramatu Wyspiańskiego. Także tutaj akcję wieńczy mianowicie taneczny korowód. Interesujący i znaczący jest zwłaszcza dobór uczestników tanga - oto prymitywny Edek, przypadkowo zdobywszy władzę w domu Stomila, prowadzi w tańcu wujka Eugeniusza (przedstawiciela elit, zwolennika i wyraziciela tradycyjnych wartości). Tak dokonuje się symboliczna zmiana warty. Banalne rytmy „La Cumparsity” ukazują, jakie porządki zaprowadzone zostaną w domu (zaś ten ostatni symbolizuje całą polską rzeczywistość).

71. TEATR: Motyw teatru w literaturze i kulturze może być realizowany na kilka sposobów. Najczęściej spotykanym jest topos świata jako teatru (tetrum mundi). Opiera się on na przekonaniu, że człowiek jest jedynie marionetką, lalką, zabawką w rękach sił wyższych, bogów, losu, fatum i nie ma wpływu na wszystko to, co dzieje się w jego życiu. Innym sposobem realizacji motywu jest pokazanie teatru w utworze literackim. Można w zasadzie porównać to ze szkatułkowością, ponieważ bohaterowie sztuki odgrywają sztukę, role, przebierają się. Trzecia możliwość związana z teatrem to pokazywanie bohatera, który nie jest sobą, nie jest autentyczny, zakłada maski, gra kogoś, kim w rzeczywistości nie jest. Teatr może także odgrywać w literaturze rolę przestrzeni znaczącej, ważnej dla rozwoju akcji.

Bolesław Prus Lalka

W powieści Prusa pojawia się topos teatrum mundi. Warto zwrócić uwagę, że bohaterowie Lalki są jak gdyby zniewoleni, podlegają siłom wyższym. Izabela Łęcka nie może uwolnić się od wizji miłości idealnej, co symbolizują sceny, w których arystokratka wpatruje się w posążek Apollina i marzy o idealnym mężczyźnie. Stanisław Wokulski marzy o miłości Izabeli i temu w zasadzie podporządkowuje całe swoje życie. Ignacy Rzecki żyje, śniąc o nowym Napoleonie, który przyjdzie i wyzwoli Polskę, Starski natomiast całe swoje życie podporządkowuje romansom, Krzeszowski jest hazardzistą, a jego żona nie może uwolnić się od wspomnień związanych ze zmarłą córką. Inspirację koncepcją platońską podkreślają w tekście Lalki sceny, w których Rzecki, na początku i końcu powieści, ustawia na ladzie sklepowej lalki i nakręca je. Sceny te mają wymiar filozoficzny, ponieważ odnoszą się do przekonania, że to właśnie ludzie są jak nakręcane marionetki, natomiast ich życie spoczywa w cudzych rękach.

72. TĘSKNOTA wiąże się w literaturze z najrozmaitszymi tematami, począwszy od miłości, a na ojczyźnie skończywszy. Najczęściej bohaterami utworów literackich są ci, którzy tęsknią właśnie do ukochanych osób, tęsknią za tymi, którzy odeszli, za ojczyzną, kimś bliskim. Poniższy zestaw utworów pokazuje, jak szeroka jest to tematyka i z jakimi epokami najczęściej się wiąże.

Jan Kochanowski Treny

Niewątpliwie cykl trenów Kochanowskiego jest wyrazem tęsknoty za zmarłą córką. Tak skonstruowane treny stanowią zupełną nowość w literaturze, ponieważ Kochanowski nie tylko poświęcił dziewiętnaście utworów niespełna trzyletniej córce, ale także wszystkie elementy trenu rozłożył na cały tomik poetycki. Mamy więc typową demonstrację żalu po stracie zmarłej, ukazanie wielkości poniesionej straty, pocieszenie i napomnienie. Kochanowski jawi się w Trenach jako ojciec, filozof i poeta, który pragnie zrozumieć sens śmierci i zaakceptować zaistniałą sytuację. Oczywiście często mówi się o kryzysie światopoglądowym w Trenach, o zwątpieniu w filozofię stoicką i w dogmaty wiary. Szczyt owej tęsknoty i smutku przypada na Treny: IX, X i XI. Pocieszenie natomiast przynosi Tren XIX, w którym Kochanowski widzi swoją zmarłą matkę z Urszulką na rękach. Wtedy uświadamia sobie, że dziecko jest bezpieczne, szczęśliwe, a gdy przyjdzie czas, spotka się z nim po drugiej stronie.

73. UCZEŃ: Motyw ucznia ma wielorakie, zmieniające się na przestrzeni dziejów, znaczenie. Najpopularniejsze z nich dotyczy ucznia takiego, jakiego znamy powszechnie w dzisiejszych czasach - wychowanka jakiejś szkoły. Jednak uczeń może być także adeptem jakiejś ideologii czy religii albo być dorosłym człowiekiem, który znajduje sobie swojego mistrza. Wówczas zdarza się także, że uczeń przerasta swoimi umiejętnościami owego mistrza. Poza tym uczeń może być pilny lub niepokorny. Zaś w polskiej literaturze z czasów zaborów często pojawia się motyw ucznia, który znajduje się w niesprzyjającej dla niego sytuacji szkolnej - jest rusyfikowany czy germanizowany. Z motywem ucznia ściśle wiążą się motywy nauczyciela oraz mistrza.

Biblia - Chrystus i 12 apostołów

Dwunastu apostołów jest uczniami Jezusa Chrystusa. Uczą się oni od niego wiary w Boga i wartości z Nim związanych, aby następnie sami mogli nauczać innych. W Piśmie Świętym przedstawione zostało najbardziej podstawowe znaczeni ucznia. Jest to ktoś, kto znajduje sobie nauczyciela, który jest dla niego przewodnikiem moralnym i duchowym i czerpie od niego wiedzę poprzez wspólne z nim obcowanie i słuchanie jego nauk.

Witold Gombrowicz Ferdydurke

Przedstawiona została szkoła w sposób demaskujący jej śmieszności i niespełnienie zadań edukacyjnych. Głównego bohatera powieści, trzydziestoletniego Józia, odwiedza w jego mieszkaniu profesor gimnazjum Pimko. Każe on Józiowi wrócić do szkoły i ponownie stać się uczniem. Bohater zostaje „upupiony” i posłusznie wykonuje polecenie. W gimnazjum jest świadkiem lekcji języka polskiego, podczas której uczniowie zmuszani są przez nauczyciela Bladaczkę do twierdzenia, że należy kochać i szanować Słowackiego, ponieważ Słowacki wielkim poetą był! Pomiędzy samymi uczniami widoczny jest podział na tych, którzy są grzeczni i tych, którzy rozrabiają. Między ich przedstawicielami, Miętusem i Syfonem, dochodzi nawet do pojedynku na miny. W utworze ukazani zostali uczniowie zniewoleni przez bezsensowny, zaśniedziały i odtwórczy system edukacji.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. IV (Gustaw był kiedyś uczniem Księdza)

74. UPADEK MORALNY: Moralność, kojarzona z chrześcijańskim Dekalogiem, jest chyba najważniejszym tematem literatury, ponieważ pokazuje nie tylko, jak należy postępować, ale również to, czego robić nie wolno. Generalnie wydaje się, iż temat ten można podzielić na zagadnienia odnoszące się do upadku moralnego jednego człowieka, na pytania związane z zagadnieniami oraz kwestie związane z filozofią.

William Szekspir Makbet

Makbet jest wiernym rycerzem króla Dunkana do momentu, kiedy to dowiaduje się od czarownic, iż zostanie królem. Za namową żony zabija króla, a potem wszystko już zmierza do katastrofy. Makbet wpada w szał zabijania, posuwa się nawet do morderstwa żony i dziecka Makduffa, staje się samotny, ponieważ wszystkich podejrzewa o to, iż chcą go pozbawić tronu i wiedzą o zbrodni. Kończy się również szczęśliwe życie małżeńskie Makbeta, gdyż więzy z żoną, która zresztą popada w paranoję, rozluźniają się, a samobójcza śmierć Lady Makbet nie robi na jej mężu specjalnego wrażenia. Tekst kończy się oczywiście zasłużoną śmiercią króla tyrana i nadzieją, że rządy takie się nie powtórzą.

Gustaw Herling Grudziński Inny świat

Świat łagrów, czyli sowieckich obozów pracy, jest światem pozbawionym wszelkich wartości, ponieważ w nieludzkich warunkach człowiek staje się nieludzki. Więźniowie nie tylko zmuszani są do bardzo ciężkiej pracy w trudnych warunkach klimatycznych, ale też w obozie panują zasady zupełnie nie do zaakceptowania w normalnym świecie. Obóz jest rządzony przez „urków”, czyli przestępców kryminalnych, który pozwalają na gwałty i przemoc. Dla władzy jest to niezwykle wygodne, ponieważ w obozie panuje „ład i porządek”. Grudziński pisze, że człowiek w obozie może stracić człowieczeństwo i zacząć kierować się instynktem przetrwania. Dlatego każdy walczy o żywność, ubrania, zaspokaja popęd seksualny. Kobiety oddają swoje ciało za kawałek chleba, a poza tym panuje przemoc. Inny świat Grudzińskiego pokazuje obóz jako mini-państwo totalitarne - można do niego trafić w zasadzie za nic, więźniowie zostają zamknięci i nie mają możliwości ucieczki, wykorzystuje się ich do katorżniczej pracy, nie dając wystarczających racji żywieniowych. Łamie się podstawowe zasady społeczne, np.; przekonuje się żony osadzonych, by pisały pozwy rozwodowe, nie pozwala się na korespondencję, celowo przedłuża się wyroki. Inny świat jest światem bez granic i bez moralności.

75. WINA I KARA: Zbrodnia to czyn społecznie i prawnie potępiany, który wiąże się z naruszaniem obowiązujących w danej społeczności obyczajów, zwyczajów, nakazów, zakazów, praw itd. Ten, kto ją popełnia, staje się winny i dlatego musi liczyć się z karą oraz z obliczem sprawiedliwości.

„Makbet” Williama Szekspira

Poczucie winy i wyrzuty sumienia towarzyszą Makbetowi od momentu popełnienia pierwszej zbrodni - zamordowania Dunkana - do śmierci. Bohater robi wszystko, by nie myśleć o konsekwencjach swoich okrutnych czynów, ale jego podświadomość nie pozwala mu na to. Sumienie Makbeta i jego małżonki przybiera postać halucynacji - bohaterowi ukazuje się duch Banka, a Lady Makbet wydaje się, że jej ręce zbroczone są krwią. Małżeństwo Makbetów początkowo chciało całą winę za zamordowane Dunkana zrzucić na służbę króla, a później na jego synów. Jednak z biegiem czasu prawda wychodzi na jaw, a jej konsekwencje doprowadzają do tragicznego końca dwójkę bohaterów. Makbet próbował wziąć całą winę za kolejne zbrodnie na siebie, poczynając o planie zabójstwa Banka, o którym nie powiedział żonie. Nieuniknioną karą za popełnione zbrodnie jest w tym przypadku śmierć. Makbet zdaje sobie sprawę, że będzie musiał zapłacić za swoje grzechy i od śmierci Dunkana żyje w ciągłym strachu i świadomości, że nie zmyje ze swoich rąk winy.

„Dziady” Adama Mickiewicza

Dusze z II części Dziadów odpokutowują swoje winy w zaświatach. Popełnione grzechy uniemożliwiają im zbawienie. Motyw winy pojawia się również w Dziadach cz. III. Największym przewinieniem więźniów jest to, że są Polakami.

Karą za grzechy dla duchów, pojawiających się podczas obrzędu Dziadów, jest niemożność uzyskania zbawienia, dopóki nie odpokutują swoich win. Karą Konrada za bunt przeciwko Bogu jest jego klęska - klęska poety, który pragnął uzyskać władzę nad duszami ludzkimi i został zepchnięty w otchłań.

76. WOLNOŚĆ to poczucie swobody oraz niezależności. Rozumiana jest przy tym także jako możliwość samodzielnego decydowania o swoim losie. Łączy się często z przekonaniem o braku jakichkolwiek ograniczeń i konieczności tłumaczenia się z czegokolwiek. Wtedy należy zadać pytania: czy tak rozumiana wolność nie ogranicza jednocześnie wolności drugiego człowieka i czy w ogóle istnieje możliwość bycia całkowicie wolnym. Biorąc pod uwagę fakt, że każdy człowiek uwikłany jest w tysiące zależności, kiedy wchodzi w relacje z innymi ludźmi, trudno powiedzieć o jego całkowitej wolności. Można być jednak nieograniczenie wolnym umysłowo, bo nikt nie jest w stanie zabronić nikomu takiego, a nie innego myślenia. Wolność słowa, wyznania, myśli i przekonań jest też prawnie ustanowiona i zapisana w konstytucjach państw demokratycznych..

Mit o Dedalu i Ikarze

Dedalowi, znakomitemu architektowi, a przy tym artyście, zlecona została praca na dworze króla Minosa - miał wybudować labirynt, w którego centrum umieszczony miał zostać Minotaur, syn Minosa, który urodził się w połowie człowiekiem, a w połowie bykiem. Dedal wykonał swe zadanie i chciał wracać do ojczyzny. Minos nie pozwolił na to, uwięził go swoją decyzją. W związku z tym architekt skonstruował skrzydła z wosku i piór, by móc wraz ze swoim synem, Ikarem, uciec, przelatując nad morzem do Sycylii. Zabronił synowi latania zbyt wysoko, ale chłopak, wypuszczony na wolność, zapomniał zupełnie o wskazówkach ojca. Wzbijał się wyżej i wyżej, chcąc dosięgnąć słońca - wosk roztopił się i Ikar spadł na ziemię. Chwilowe poczucie wolności przypłacone zostało życiem. Wolność została tutaj źle wykorzystana. Ikar, traktowany jako symbol młodzieńczej głupoty i marzycielstwa, zapragnął mieć jeszcze więcej niż dostał, co stało się przyczyną jego klęski. Wolność, jak się okazuje, dodaje pewności siebie (czasem przeradza się ona w pychę), często też jest źródłem nadużyć oraz irracjonalnych zachowań.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III, Improwizacja

Wolny może być tylko poeta jako człowiek kierujący się sercem a nie rozumem, z poczuciem swej wielkości i jednocześnie misji do spełnienia. Wolność doprowadza Konrada do ostateczności - jego duma i pewność siebie, a także przekonanie o swojej nadludzkiej mocy spowodowały, że zwrócił się on nawet przeciwko Bogu, zarzucając mu brak odpowiedniego kierowania ludźmi i nastawianie ich na wartości materialne, przy jednoczesnym całkowitym zanegowaniu ducha. Wolność jest tutaj siłą niszczącą, wycieńcza bowiem Konrada i sprawia, że jego poczucie własnej wyjątkowości doprowadza go do obłędu.

Sławomir Mrożek Tango

W utworze mamy do czynienia zarówno z wolnością, jak i z jej brakiem. Trzy pokolenia, które występują w dramacie - Artura, jego rodziców i babci, mają inne podejście do wolności. Artur, najbardziej konserwatywny z całego towarzystwa wypowiada się o niej powściągliwie, jego ideałem jest jej zachowanie, a nie wykraczanie poza jej granice. Rodzice Artura kreują się na bardzo nowoczesne małżeństwo, w związku z czym wolność dla nich jest główną wartością, cenią ją sobie i postulują za życiem bez ograniczeń, marzy im się wolność całkowita. Edek, niemyślący, ale mający dużo siły, ostateczny zwycięzca wszystkich, wprowadził system totalitarny, w którym pojęcie wolności nie istnieje, bo jednostka jest całkowicie zniewolona przez aparat władzy.

Witold Gombrowicz Ferdydurke (nie ma wolności, wszyscy jesteśmy zamknięci w formy)

77. WIEŚ stanowi opozycję w stosunku do miasta. Przez jednych nazywana jest ziemską arkadią, w której czas płynie spokojnie i przyjemnie, dla innych jest miejscem zacofania i ciemnoty. Argumenty padające za tym pierwszym poglądem to: powszechnie panujący we wsi spokój, możliwość bezpośredniego kontaktu z naturą, która pobudza wrażliwość i poczucie bycia integralną cząstką świata, a także dobrobyt, obfitość plonów i piękno zmieniających się pór roku. Za negatywnym postrzeganiem wsi przemawiają zaś: brak wykształcenia, wiara w zabobony, nieumiejętność odnalezienia się poza granicami wsi, izolacjonizm i ksenofobia chłopów.

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego

Sposobem, w jaki ukazuje chłopów Wyspiański udowodnił, że pomimo, iż sam ożenił się z chłopką, nie jest ludomanem. Dokonał oceny na podstawie własnych obserwacji, przedstawiając chłopów zarówno z ich zaletami, jak i z ich wadami. Chłopi są ukazani jako wielka siła narodu, ale siła ta nie jest wykorzystana. Są o wiele bardziej niż inteligencja skorzy do walki i odzyskania wolności przez Polskę. Pomimo wielkiej woli walki, zdają sobie sprawę, że sami nie podołają tak wielkiemu zadaniu i muszą być pokierowani przez inteligencję. Cechą chłopów, która rzuca się w oczy od pierwszej sceny dramatu, jest ich duma i znajomość swojej siły. Wadami chłopów, które ukazał Wyspiański, są: pijaństwo, awanturnictwo, zazdrość o bogactwo. Wadą też może być ich wielki zapał, ponieważ wykorzystany bez konkretnego planu może wywołać niepożądane skutki. Nie jest to powiedziane wprost, ale można też wyczuć niezrozumienie i potępienie dla rabacji i służalstwa wobec Austriaków. Chłopi z Wesela twardo stąpają po ziemi, realnie spoglądają na siebie, swoje możliwości i szanse na odzyskanie niepodległości, podczas gdy inteligencja czeka na cud, oni czekają na przywódcę, który poprowadzi ich w walce o wolność Polski.

78. ZABÓJSTWO jest świadomym zachowaniem powodującym śmierć drugiej osoby. Najczęściej wiąże się z ogromną dawką agresji i próbą jej wyładowania, sprzecznościami interesów zabójcy i ofiary, chorobą psychiczną… Zabójstwa nie można mylić z nieumyślnym spowodowaniem śmierci, kiedy sprawca działa świadomie, jednak jego zamiarem jest popełnienie innego czynu niż pozbawienie drugiej osoby życia. Motyw zabójstwa wielokrotnie pojawia się w kontekście przejmowania władzy. Często jest to również sposób na uwolnienie się od jakiegoś problemu. Jako czyn niedozwolony podlega karze.

William Szekspir Makbet

Makbet dochodzi do przekonania, że jest najlepszym z żołnierzy Dunkana. Marzy o zaszczytach i bogactwie. Wkrótce po wysłuchaniu przepowiedni czarownic zaczyna myśleć o zamordowaniu króla. Namawia go do tego jego żona. Makbet nie może podjąć decyzji: pragnie korony, ale nie chce zabić Dunkana. Ostatecznie Lady Makbet przekonuje go, podaje środek nasenny strażnikom, a mężczyzna zabija władcę. Po dokonaniu zbrodni w Makbecie budzą się wyrzuty sumienia, jest przerażony, natomiast jego żona uważa, że jak tylko zmyją krew wodą, zapomną o popełnionym czynie. Zamordowani zostają również strażnicy, więc zdemaskowanie sprawcy jest utrudnione. Mimo to Makbet obawia się, że zbrodnia może zostać wykryta, zostają więc zabici: Banko, Lady Makduf i jej syn. Utwór pokazuje konsekwencje morderstwa - zmiany w relacjach między ludźmi, ciągłe rozpamiętywanie, obłęd. Dowodzi też, że za zabójstwo wymierzana jest surowa kara, której nie da się uniknąć.

Juliusz Słowacki Balladyna

Balladyna to zbrodnicza postać. Przyczyniła się do śmierci wielu osób. Uśmiercenie Aliny wiązało się z konkursem zorganizowanym przez Kirkora. Jego żoną miała zostać ta z sióstr, która jako pierwsza przyniesie kosz pełen malin. Z tego zadania lepiej wywiązała się Alina, jednak Balladyna bardzo chciała zostać wybranką Kirkora. Jako osoba przebiegła i zazdrosna nie zawahała się zabić swojej siostry. Po tym wydarzeniu na jej twarzy pojawiło się niezmywalne czerwone znamię. Ta zbrodnia pociągnęła za sobą kolejne (otrucie wspólnika, przyczynienie się do śmierci męża, kochanka, matki) - dziewczyna dążyła do uzyskania jak największej władzy, nie liczyła się z innymi, dokonywała okrutnych czynów. Słowacki w ten sposób obnażył psychikę ludzką, pokazał, że gdy człowiek raz postąpi źle, to zrobi to po raz kolejny, bo jedna zbrodnia pociąga za sobą kolejną. Jednocześnie można zaobserwować, że do władzy trudno jest dojść w sposób sprawiedliwy, często wymaga ona ofiar.

Biblia, Ks. Rodzaju (zabicie Abla przez Kaina), Sofokles Król Edyp (Edyp dopuszczający się ojcobójstwa), Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (Jacek Soplica - zabójca Horeszki)

79. ZAPOMNIENIE ze strony innych to najgorsza rzecz, która może spotkać człowieka. I nie ma znaczenia, czy on jeszcze żyje, czy już nie. Brak pamięci o nim jest bowiem równoznaczne z jego zniknięciem ze świata tak, jakby nigdy nie istniał. To wykreślenie go z kart historii. Zapomnieć można nie tylko o człowieku, ale także o jakimś wydarzeniu, mającym znaczenie czy to indywidualne, czy zbiorowe. Pojęcie zapominania ma też mniej poważne znaczenie. Pamięć ludzka jest ułomna, dlatego człowiek często zapomina o zrobieniu czegoś, co powinien, wylatują mu z głowy daty rocznic, spotkań i świąt. Po to właśnie stosuje różne metody na polepszenie pamięci lub po prostu na jej zatrzymanie. Utrata pamięci jest też nieraz objawem chorobowym, cierpią na nią ludzie dotknięci amnezją czy chorobą Alzheimera.

Bolesław Prus Lalka

Czasy opisane w powieści Bolesława Prusa są momentem przejściowym pomiędzy dwoma prądami myślowymi, pomiędzy epokami: romantyzmu u jego schyłku (zakorzenioną głównie w umysłach ludzi starszych, takich jak subiekt sklepu Wokulskiego, Ignacy Rzecki) i wkraczającego pozytywizmu (wyznawanemu przez reprezentantów młodej generacji, np. Juliana Ochockiego). Zapomnieniu zatem ulegają tutaj wartości wyznawane przez romantyków. Nad duszą i uczuciami zaczyna dominować rozum, a ideały i wspomnienia powstańcze zacierają się. Tego typu zapomnienie ma to do siebie, że nie trwa wiecznie. Najczęściej poglądy wyznawane przez reprezentantów danej epoki przywoływane są przez jeszcze następne pokolenie. To tylko chwilowe zerwanie z najbliższą przeszłością wynikłe z buntu wobec skostniałych idei.

Jan Kochanowski Treny (poeta szuka zapomnienia po śmierci jego ukochanej córki Urszulki), Adam Mickiewicz Dziady, cz. IV (Gustaw nie może zapomnieć o swojej ukochanej, która go porzuciła)

80. ZAZDROŚĆ to przede wszystkim negatywne uczucie - zmusza człowieka do przekraczania wielu granic. Może więc spowodować liczne nieszczęścia: zniszczyć czyjeś życie, doprowadzić do śmierci lub nakłonić do zemsty. Zazdrość najczęściej wiąże się z miłością i chęcią wpływania na losy drugiego człowieka, a więc w tym wypadku jest tożsama z brakiem zaufania i chęcią kontroli drugiej osoby. Jednak uczucie zazdrości może też dotyczyć posiadanych dóbr materialnych. Najczęściej wynika z tego, że człowiek nie może mieć czegoś, co jest w sferze jego pragnień lub z tego, że nie zostaje doceniony. Zdarza się też, że zazdrość zachęca do działania, motywuje człowieka do realizowania własnych celów, jednak taki motyw pojawia się rzadziej.

Biblia, Ks. Rodzaju, Kain i Abel

Kain i Abel byli braćmi. Pierwszy z nich zajmował się uprawą roli i złożył Bogu w ofierze płody rolne. Drugi był pasterzem - podarował najlepsze zwierzęta ze swojej trzody. Bóg ucieszył się z ofiary Abla, a ofiarę Kaina odrzucił. Było to powodem wielkiego gniewu spowodowanego zazdrością. Zdenerwowany Kain poprosił brata, żeby wyszedł z nim na pole i zabił go tam. Początkowo nie chciał się też przyznać do winy. Spotkała go za to kara - tułaczka. Z zazdrością związany jest tu problem agresji - Kain nie zawahał się nawet przed zabiciem brata. Pokazuje to jak wiele złego człowiek może zrobić bliskiej osobie, gdy rodzi się w nim uczucie zawiści.

Bolesław Prus Lalka (zazdrość o Łęcką, zazdrość związana z pozycją społeczną i obyciem towarzyskim),

81. ZGODA: Motyw zgody może być rozumiany wielorako. Bohaterowie mogą zgadzać się na coś i będzie to równoznaczne z przyjęciem czegoś do wiadomości (np.: śmierć, choroba, cierpienie). Mogą także wyrażać zgodę na coś, np.: znajdując się w jakiejś sytuacji, godzą się z nią. I w końcu różni bohaterowie godzą się np. po kłótni.

Biblia, Przypowieść o synu marnotrawnym

Ta chyba najbardziej znana przypowieść mówi o ojcu i dwóch synach. Młodszy zabrał swoją część majątku i postanowił żyć na własny rachunek, natomiast starszy został w domu i ciężko pracował. Po pewnym czasie młodszy syn pojawił się w domu bez pieniędzy i chciał poprosić ojca o wybaczenie. Ten jednak wzruszył się, kazał ubrać syna w przyzwoite szaty, włożyć mu pierścień na palec i wyprawić ucztę. Tak więc ojciec zgadza się na przyjęcie syna. Oczywiście w wymiarze uniwersalnym przypowieść ta głosi, że Bóg zawsze wyrazi zgodę na powrót człowieka, który zbłądził i odszedł od Pana.

Biblia Księga Hioba (zgoda na cierpienie), Pieśń o Rolandzie (zgoda na śmierć)

Jan Kochanowski Tren XIX (pogodzenie się ze śmiercią dziecka), Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (pogodzenie się zwaśnionych rodów, Sopliców i Horeszków, rozwiązanie sporu o zamek), Tadeusz Borowski Opowiadania (zgoda na zastaną rzeczywistość, przystosowanie się do niej), Aleksander Fredro Zemsta (zgoda Cześnika i Rejenta)

82. ZGUBA: Motyw zguby może występować w utworach literackich na wielu płaszczyznach znaczeniowych. Przede wszystkim coś może być zgubą, czyli zostać przez kogoś zgubione lub samo gdzieś zaginąć. Inna zguba, jeśli na sam ten wyraz spojrzeć metaforycznie, wiąże się z zagładą lub zatraceniem. Zgubiony może być zatem człowiek, który znajduje się w beznadziejnej sytuacji. Podobnie zgubiona może być również grupa ludzi czy nawet cały naród - w obliczu masowej zagłady. Zgubione może być także państwo jako twór społeczno-polityczny w momencie, kiedy traci swoją niezależność.

Stanisław Wyspiański Wesele

Podczas wesela pijanego Gospodarza odwiedza Wernyhora. Ofiarowuje mu złoty róg, który jest symbolem nadziei wyzwolenia narodu polskiego spod jarzma zaborów. Gospodarz przekazuje róg Jaśkowi i każe mu objechać nocą okolicznych chłopów i wezwać ich, aby przyszli uzbrojeni na spotkanie. Kiedy Jasiek skończy objeżdżać domostwa, rankiem ma zadąć w róg. Okazuje się jednak, że Jasiek po drodze gubi magiczny przedmiot. Ponadto Wernyhora, odjeżdżając gubi złotą podkowę. Zgubienie złotego rogu symbolizuje w dramacie zagubienie szansy odzyskania niepodległości. Zguba ma więc tu znaczenie metaforyczne.

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe

Małoletni bohater wybiera się pewnego wieczora z rodzicami do teatru. Na miejscu okazuje się, że ojciec zapomniał zabrać z domu portfela, w którym znajdowały się ważne dokumenty i pieniądze. W związku z tym wysyła syna, aby ten go przyniósł. Bohater idzie więc do domu. Gubi się jednak po drodze, ponieważ miasto przybiera wieczorem zupełnie innego kształtu niż w dzień, a on postanawia zboczyć ze znanej trasy i wejść do sklepu. W utworze pokazane jest zgubienie się młodego człowieka w nieznanej mu przestrzeni.

Biblia, Potop (w wyniku gniewu Bożego świat ulega zagładzie, unikają jej jedynie pasażerowie Arki Noego)

83. ZŁO to pojęcie abstrakcyjne, skupiające w sobie wszelkie negatywne działania i ich skutki. To opozycja w stosunku do dobra. Zło jest mocą destrukcyjną - niszczy i sieje zamęt. Jest personifikacją tego wszystkiego, co sprawia ból i wywołuje smutek: bezwzględności, obłudy, nieczułości, nieszczerości, nikczemności, itp. W wierzeniach ludowych człowiekiem rządzą moce dobre i złe. Są one jednocześnie przyczyną radości lub nieszczęścia, dlatego też tak istotne jest, by nie narazić się złym mocom lub by je w odpowiednim czasie przebłagać. Niezliczona ilość zabobonów wiąże się właśnie ze strachem przed ściągnięciem na siebie zła. Złym nazywano też przez długi okres czasu szatana. Nie wymawiało się jego imienia, by uchronić się przed jego zgubnym wpływem.

Biblia, Ks. Rodzaju, kuszenie Ewy

Szatan, który przyjął postać węża i skusił Ewę, by zerwała owoc z Drzewa Poznania Wiadomości Dobrego i Złego, to ucieleśnienie zła. Kobieta nie podporządkowała się zakazowi Boga, ściągając na siebie i na całe przyszłe pokolenia grzech. Zachowanie Ewy spowodowało także wyrzucenie jej i Adama z raju i konieczność zamieszania na ziemi. Szatan to esencja Zła. To jego najczystsza i najdoskonalsza forma. Zło, zestawione w opozycji do najwyższej Miłości, jaką jest Bóg, pokazane zostało w Biblii jako źródło upadku. Nieustannie czai się, by skusić człowieka swoim pozornym, powierzchownym pięknem. To fałsz zawoalowany w piękną formę.

William Szekspir Makbet

Makbet i Lady Makbet to para, która - pchana żądzą władzy - dopuściła się morderstwa. Najpierw jednego (zabicie Dunkana), potem do kolejnego i kolejnego. Zbrodnia ma to do siebie, że pociąga zbrodnię kolejną. Bohaterowie tragedii wpadli więc w krąg, z którego nie mogli wyjść, chociaż chcieli. Zło przedstawione w tym utworze nie ma granic. Jego ogrom odsłania się stopniowo, ale konsekwentnie, nabierając przerażających rozmiarów. Nie wszyscy je jednak widzą od razu. Zbrodnia Makbetów została pomszczona najpierw przez ich szaleństwo, a potem przez śmierć. To samo czeka wszystkich, którzy czynią zło.

Juliusz Słowacki Balladyna

Bohaterem złym jest tutaj Balladyna. Konkurując ze swoją siostrą o względy księcia Kirkora, podejmuje się ona najstraszliwszego czynu - zabija Alinę, by zostać jego żoną. Mimo że ma świadomość tego, iż jej czyn jest zły podejmuje się dokonania go bez wahania, wyzbywając się jednocześnie wszelkich wartości, nawet tej najwyższej - Boga. Symboliczne odrzucenie Boga przy jednoczesnej świadomości nikczemnego postępowania ukazuje Balladynę jako osobę bezduszną, zimną. Złą w dosłownym i najgorszym znaczeniu tego słowa. Zło tutaj to uczucie totalne, które chce zawładnąć całkowicie psychiką człowieka. Zawsze jednak doczekuje się kary - tak jak Balladyna zginęła rażona piorunem, tak każdy, kto wciela zło w życie, odpowiednio do swych czynów będzie musiał pokutować.

Albert Camus Dżuma

Dżuma to powieść-parabola. Choroba, która dziesiątkuje ludzi w małym miasteczku (Oran), jest złem. Można je odebrać na dwa sposoby: dosłownie - jako epidemię, ale także metaforycznie - jako zło w ogóle. Jego źródłem jesteśmy my sami, o czym mówi jeden z bohaterów powieści, Tarrou. Wypływa ono z nas przy nadarzającej się okazji w sposób niekontrolowany i niezwykle ciężko jest je w sobie stłumić. Nie da się go natomiast zabić całkowicie. Zło można tutaj traktować jako przekleństwo człowieka, wyraz jego ułomności i słabości. Jednocześnie jest też powodem do walki i motorem do działania, do ulepszania własnego charakteru.

„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego

Z tekstów Borowskiego bije przeświadczenie o degradacji ludzkiego świata, który stał się światem kamiennym, odczłowieczonym, podzielonym na bezdusznych oprawców i bezrozumne ofiary. Przyczynę tego stanu autor upatrywał w kulturze europejskiej, którą oskarżył o dopuszczenie do narodzin totalitaryzmu i jego potworne konsekwencje.

„Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

Autor, w przeciwieństwie do Borowskiego, propaguje idee niezgody na zło, postawę wyrozumiałości i współczucia. Mimo iż wędrówka przypominać może kręgi piekła, nie należy zatracać własnego człowieczeństwa, wprost przeciwnie - warto pamiętać o humanizmie i ludzkiej godności.

84. ŻOŁNIERZ: Motyw żołnierza występuje wszędzie tam, gdzie pojawiają się konflikty, czyli w literaturze i sztuce poruszającej tematykę wojenną, powstaniową czy rewolucyjną. Żołnierze przedstawiani są jako walczący bohaterowie, odnoszący zwycięstwo i odznaczający się chwałą lub wręcz przeciwnie - jako ci, którzy ponoszą klęskę i doświadczają jedynie rozczarowania. Prezentowani są jako zjednoczona zbiorowość lub indywidualnie - jako postaci na tyle istotne, że wysunięte na pierwszy plan. Temat ten najczęściej wiąże się z pojęciem patriotyzmu, walki za ojczyznę, poświęcenia dla dobra przyszłych pokoleń i ma związek z historią.

Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec

Główni bohaterowie książki to trzej chłopcy: Zośka, Alek i Rudy. Odznaczają się wielką odwagą, aktywnie uczestniczą w wojnie, mimo że pozbawia ich ona młodości. Nie mogą realizować swoich planów, ale teraz najbardziej zależy im na obronie ojczyzny: współdziałają z PLAN-em, biorą udział w akcjach Małego Saotażu, walczą z bronią w ręku w ramach Grup Szturmowych i prowadzą działalność dywersyjną. Ich zaangażowanie w walkę doprowadza do śmierci. Bohaterowie są przedstawieni jako patrioci, walczący ze strachem, znający historię swojego kraju, świadomi skutków walki. Wiedzą, że muszą ponieść śmierć, żeby przyszłe pokolenia mogły żyć w wolnym kraju.

85. ŻONA: Bycie żoną to niezwykle odpowiedzialna rola, w którą wchodzi kobieta, wiążąc się z mężczyzną węzłem małżeńskim. W kulturze zachodniej mężczyzna może mieć tylko jedną żonę, w krajach arabskich natomiast dopuszczalna jest ich większa ilość. Na przestrzeni lat wizerunek żony zmieniał się nieustannie. Choć cały czas powinna być ona podporą dla męża, dawniej miała ona ograniczoną możliwość działania. To mężczyzna był głową rodziny, a do obowiązków kobiety należało zajęcie się domem i wychowanie dzieci. Z czasem jednak, gdy kobiety głośno zaczęły wyrażać swoje prawa i oczekiwania wobec mężczyzn, sytuacja się zmieniła. W XX wieku żona stanęła na równi z mężem i, tak jak on, ma prawo do pracy zawodowej, do rozwoju intelektualnego i domagania się o pomoc w pracach w domu.

William Szekspir Makbet

Lady Makbet to zła i podstępna kobieta. Manipuluje mężem, wciągając go w niemającą wyjścia machinę zbrodni. Żądna władzy sugeruje Makbetowi, by zabić króla Dunkana i samemu objąć władzę w kraju. Ten zgadza się i od tego czasu nieustannie muszą popełniać koleją i kolejną zbrodnię, by ich winy nie wyszły na jaw. Lady Makbet pokazana została jako kobieta bezwzględna, stanowcza i ambitna, niedbająca o uczucia męża, a o praktyczną stronę życia. Wydaje się być niewzruszona, kalkulująca na zimno zbrodnie przez nią i męża popełnione. Kiedy jednak Makbet dochodzi do władzy, nie wytrzymuje ona presji oraz jarzma winy na niej ciążącego i popada w obłęd, by później popełnić samobójstwo.

Ignacy Krasicki Żona modna

W literaturze oświecenia wyróżnić można kilka wiodących motywów, w tym krytykę wad niewieścich, najczęściej pojawiającą się w satyrze. Żona modna jest jednym z przykładów tego typu literatury. Wybranie sobie na żonę takiej, a nie innej, kobiety, okazało się niezbyt trafnym wyborem Piotra, bohatera utworu. Teraz jednak nie może się on już wycofać ze związku. Jego żona pochodzi z miasta, nie jest więc gospodynią, a ma aspiracje do bycia osobą światową, podążającą za francuskimi trendami mody. Odznacza się przy tym bezmyślnością i brakiem umiaru. Najbardziej liczy się dla niej liczne towarzystwo, przyjęcia, bale. Podstawą są stroje. Męża traktuje jako źródło utrzymania, poza tym nie dba o niego, nie interesuje się nim. Jest zaślepiona modą i nie ma własnego stylu.

86. ŻYDZI to naród, którego burzliwe i zarazem tragiczne dzieje wpisały się głęboko w historię świata. Przez długie lata pozbawieni byli ojczyzny, żyjąc w rozproszeniu aż do 1948 roku, kiedy to proklamowano państwo Izrael. Kultura żydowska jest niezwykle bogata, a opiera się niemal w całości o religię judaistyczną (najstarszą z najpotężniejszych dziś religii monoteistycznych, z której korzeni wyrosło chrześcijaństwo i islam). Wpływy Żydów w różnych państwach (szczególnie do czasów II wojny światowej) były ogromne. Będąc niekwestionowanie najlepszymi kupcami, dysponowali ogromnymi majątkami, żyjąc we względnie pozytywnych stosunkach z innymi narodami. Dopiero czasy wojny przyniosły zagładę Żydów (Holokaust), a co za tym idzie, znaczne osłabnięcie ich wpływów w państwach, które zamieszkiwali przez wieki.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

W utworze pojawia się postać Jankiela, polskiego Żyda - patrioty. Jest on karczmarzem, a jego gospoda traktowana jest jako miejsce niezwykle ważne, w którym odbywają się i wesela, i polityczne dysputy, i wszelkiego innego rodzaju uroczystości. Jankiel podany jest tutaj za wzór. To bohater będący jednym z organizatorów powstania na Litwie, rozpowszechniający wśród szlachty postawę propolską (przypomina ludziom pieśni patriotyczne). Jest też skutecznym mediatorem, starającym się łagodzić wszelkie konflikty. Jankiel to Żyd wpisany głęboko w polski krajobraz, będący jego integralną częścią i odczuwający tożsamość nie tylko ze swoim rozproszonym narodem, ale przede wszystkim z tym, w którym się wychował. To on jako pierwszy rozpowszechnia w okolicy Mazurek Dąbrowskiego. Od początku jest wtajemniczony w misję księdza Robaka i jego plany powstańcze, rozumie je, wspiera i staje się jego stronnikiem. To osoba stanowiąca swoisty pomost między Horeszkami i Soplicami. Jest lubiany i powszechnie szanowany, zarówno przez stronników Sędziego, jak i Stolnika.

Bolesław Prus „Kamizelka”
Narrator kupił kamizelkę od starego Żyda „za cenę znakomicie wyższą od wartości, a dałbym nawet i drożej, gdyby umiano się targować”. Żyd był handlarzem starzyzny, który chodził po podwórzach warszawskich kamienic i sprzedawał swe towary, zachwalając je nad wyrost. W noweli został ukazany jako człowiek chciwy, chytry i sprytny. Gdy narrator wyraził chęć kupienia kamizelki, żółte białka handlarza błysnęły, a koniec wyciągniętego nosa poczerwieniał jeszcze bardziej. Żyd targował się zaciekle.

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego

Żyd nazywany przez niektórych bohaterów Mośkiem (pierwowzór tej postaci to Hersz Singer). Jest karczmarzem w bronowiczach. Na wesele przybył w interesach, a nie dla zabawy. Prowadzi interesy nawet z Księdzem i robi to w doskonały sposób. Nie waha się nawet szantażować duchownego, by ten pomógł mu odzyskać dług od Czepca. Bardziej niż swoje interesy wydaje się jednak kochać Rachel, swoją córkę, o której wypowiada się jedynie w ciepłych słowach, z dumą.

„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego

W opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” ukazuje znakomicie zorganizowaną fabrykę śmierci, w której zabijanie Żydów (oraz innych mniejszości narodowych) było jej podstawowym zadaniem produkcyjnym. Trwa tu karykaturalny „proces produkcyjny”, wstępna „selekcja surowca” - najpierw oddziela się ludzi od „klamotów”, potem ludzie są dzieleni na tych zdatnych do pracy (jeszcze trochę pożyją) i tych, którzy szli od razu do gazu: starców, chorych, dzieci… Jedyną bronią tych nieszczęśników jest liczba, której nie są w stanie pochłonąć krematoria.

Źródła:

www.polskina5.pl

www.motywyliterackie.pl

www.motywy-literackie.klp.pl

www.maturana5.pl

www.epoki-literackie.pl

www.tekstykulturydomatury.pl

42

---