1

MOTYWY

1. AFIRMACJE ŻYCIA

czyli inaczej uwielbienie życia, powiązane zwykle ze

zgodną na porządek i ład panujący w otaczającym nas świecie. Nurt uwidaczniał
się w epokach literackich preferujących klasycyzm. Za pierwszego mistrza
afirmacji życia należy uznać Horacego, a za jego wielkiego polskiego
kontynuatora - Jana Kochanowskiego.

Do gór i lasów - J. Kochanowski
Jedną z moich ulubionych fraszek Kochanowskiego jest fraszka autobiograficzna
"Do gór i lasów". Autor mitologizuje relacje ze swojego życia, zmieniając
dowolnie swoją postać. W zakończeniu pojawia się pytanie o nieznaną przyszłość
i zbliżającą się starość. Podmiot liryczny uświadamia sobie niebłagalny upływ
czasu. Jednak nie wyczuwa się u niego lęku. Poeta kieruje się niezawodną
epikurejską metodą "carpe diem".

Pieśni świętojańskiej o Sobótce - J. Kochanowski
W "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Kochanowski przedstawił życie wiejskie i
miejskie. To pierwsze jest dobre a drugie złe - pełne zakłamania i obłudy.
Szczęście daje bowiem nie bogactwo, lecz harmonia, życie zgodne z prawami
boskimi i przyrodą oraz cnota. Szlachetna praca rolnika zapewnia utrzymanie
całemu narodowi. Przyroda szczodrze obdarza rolnika swoimi plonami. Po pracy
czas jest na wspólny taniec i zabawę. Przedstawiony obraz wsi jest
wyidealizowany (sielankowa kraina), gdyż widziany jest oczyma właściciela
ziemskiego a nie chłopa. Pojawia się w nim motyw Arkadii. Prawdziwa XVI w.
polska wieś nie miała nic wspólnego z pogodą ducha, szczęśliwością i beztroską.
Optymizm i afirmacja życia jaka płynie z utworów Kochanowskiego jest
niewspółmierna do rzeczywistości. Nie przeszkadza to jednak, by utwory były
bardzo piękne i przyjemne. Gdy je czytamy towarzyszą nam jedynie radosne
odczucia.

Pan Tadeusz - A. Mickiewicz
Kolejnym utworem, który przedstawia krainę szczęśliwości jest "Pan Tadeusz"
autorstwa Adama Mickiewicza. W formie poematu przedstawił urodę ziemi
ojczystej, krajobrazy zapamiętałe z dzieciństwa. Tęsknota za tym wszystkim
sprawiła, że ukazał Litwę w sposób wyidealizowany. Soplicowo stało się "centrum
polszczyzny" zatopionye w przepięknym krajobrazie. Wszystko toczyło się
ustalonym trybem. Sędzia to doskonały gospodarz, szanuje chłopów, pilnuje by
przestrzegano narodowych tradycji i szlacheckich obyczajów staropolskich. Autor
ukazał zdumiewające piękno zwykłego życia i codzienności.

Lalka - B. Prus
W "Lalce" autorstwa Bolesława Prusa szczęście wykreowała kobieta wcielająca w

życie postulaty pozytywistów. Posiadłość prezesowej Zasławskiej, to otoczone
lasami, nie skażone cywilizacją miejsce. Wokulski jest tu szczęśliwy, toteż
odradza prezesowej wybudowanie cukrowni, ponieważ jak twierdzi, to
zniszczyłoby ten cudowny zakątek. Zasławek to efekt wysiłków tej skrzętnej
gospodyni, osoby światłej i postępowej. Jak na tamte czasy była kobietą
fenomenem. Rzadko zdarza się aby ktoś sam osiągnął tak wiele, a kobiecie w
świecie zdominowanym przez mężczyzn zawsze było trudniej. To tylko jeden z
licznych wątków "Lalki" ale napawa nas optymizmem i wiarą w ludzkie
możliwości.

2. AGRESJA

to problem, który wciąż się nasila. Mamy z nią do czynienia od

najmłodszych lat w szkole, często nie możemy jej uniknąć w pracy, a nawet w
domu. Jednak bardziej przerażają agresywne działania zapisane w historii wielu
narodów – wojny czy prześladowania. Pokazują one, że agresja nie ma granic, a
człowiek może się posunąć do wielu zbrodni. Przemoc jest prezentowana w
mediach, co sprawia, że agresja powszednieje. Przyczyniają się do niej negatywne
odczucia: frustracja, lęk, nuda, ból.

Biblia, Księga Rodzaju, Kain i Abel
Kain i Abel byli braćmi. Pierwszy z nich zajmował się uprawą roli i złożył Bogu w
ofierze płody rolne. Drugi był pasterzem – podarował najlepsze zwierzęta ze
swojej trzody. Bóg ucieszył się z ofiary Abla, a ofiarę Kaina odrzucił. Było to
powodem wielkiego gniewu. Kain poprosił brata, żeby wyszedł z nim na pole i
zabił go tam. Początkowo nie chciał się też przyznać do winy. Spotkała go za to
kara – tułaczka. Jest to przykład agresji spowodowanej zazdrością: Kain był zły, że
ofiara jego brata została zaakceptowana, natomiast jego – nie zyskała uznania. Ma
to również głębszy sens. Kain od początku nie był tak naprawdę pobożny i
pokorny. Zabijając brata, potwierdził, że grzech zapanował nad jego życiem.

Adam Mickiewicz Dziady cz. III
Poeta przedstawił losy prześladowanych więźniów. W dedykacji nazwał ich
„męczennikami”, walczącymi w słusznej sprawie. Zbierają się oni w celi Konrada
podczas Wigilii i rozmawiają o prześladowaniach. Żegota trafił do więzienia,
mimo że nie spiskował. Tomasz wyjaśnia, że Nowosilcow aresztuje nawet
niewinnych ludzi, bo zależy mu na dobrej opinii cara. Przed tą agresją nie można
się obronić: śledztwo prowadzone jest w tajemnicy, ludzie wciąż są porywani,
prawo jest łamane. Młodzież skarży się też na tortury i bicie. Jan Sobolewski
opowiada o wywozie studentów na Sybir. Wszyscy mieli ogolone głowy i skute
kajdanami nogi. Odczuwali ból, a ich ciała krwawiły. Stosowano wobec nich
przemoc, nawet wtedy gdy nie mieli już siły. Wasilewski słaniał się, bo
torturowano go podczas przesłuchań – jego cierpienia przyrównane zostały do
męki Chrystusa. W Salonie warszawskim toczy się rozmowa na temat

2

Cichowskiego. Kiedyś był on duszą towarzystwa. Przesłuchania i tortury wywarły
negatywny wpływ na jego psychikę i wygląd. Scena VIII zawiera historię
Rollisona – został pobity, a jego matka prosi senatora o litość. Mickiewicz ukazuje
cierpienia polskiej młodzieży, ale też ich odwagę i pragnienie walki.

Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola, Aleksander Fredro Zemsta ,
Henryk Sienkiewicz Potop, Albert Camus Dżuma, Gustaw Herling-
Grudziński Inny świat Opowiadania Borowskiego, Męka Jezusa Chrystusa
wg Św. Jana

3. APOKALIPSA

nieodłącznie kojarzy się z wizją końca świata i zarazem

strasznymi nieszczęściami, które mają spaść na ziemię. Bywa, że używa się tego
określenia w znaczeniu przenośnym w sytuacjach, gdy ktoś znajduje się w
szczególnie niesprzyjających okolicznościach życiowych . Odniesienie do pola
znaczeniowego tego wyrazu można znaleźć nie tylko w użyciu języka w wymiarze
jednostkowym, ale również w sposobie uzewnętrzniania swego światopoglądu
przez pokolenia żyjące w epokach schyłkowych. Takie apokaliptyczne spojrzenie
na świat łączy się wtedy z poczuciem beznadziei przenoszeniem ludzkich
oczekiwań na płaszczyznę eschatologiczną. Tak było na przykład wśród
pierwszych chrześcijan, którzy oczekiwali rychłego końca świata, a zarazem
powtórnego przyjścia Jezusa (paruzji), który całkowicie zapanuje nad
rzeczywistością.

Apokalipsa wg Św. Jana
Motyw pojawia się tu expressis verbis, już w samym tytule. Uczeń Jezusa ujrzał
nie tylko wydarzenia, które nastąpią na ziemi, ale również i to, jak będą wyglądać
nowe niebo i nowa ziemia. Jezus, którego Jan widzi w objawieniu, podkreśla
także, że zna serca ludzkie, a jednocześnie nakazuje swemu uczniowi przekazać
wspólnotom wiernych ostatnie przestrogi i zachęty do nawrócenia przed sądnym
dniem. Później zaś mieszkańcy świata zostaną osądzeni na podstawie czynów
całego swojego życia i podzieleni na zbawionych i potępionych. Tekst biblijny nie
poprzestaje jednak na opisie nieszczęść, jest w nim bowiem mnóstwo obrazów
pogodnych, metaforycznych wizji niebieskiego Jeruzalem, wiecznej krainy
szczęścia dla wybranych. Koniec świata więc jawi się tutaj jako coś strasznego dla
złych, a zarazem niesamowicie pięknego i radosnego dla zbawionych.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III (widzenie ks. Piotra);
Widzenie księdza Piotra to jedna z najbardziej tajemniczych scen pojawiających
się w trzeciej części „Dziadów”. Można doszukać się w tym fragmencie wpływów
Apokalipsy świętego Jana. Ksiądz Piotr rozpoczyna swą rozmowę z Bogiem od
pokornego wyznania swojej nicości w obliczu Boga. Po chwili dostępuje widzenia.

Roztoczony zostaje przed nim obraz ojczyzny, którą oddano w ręce Heroda. Drogi
krzyżowe prowadzą na północ, w głąb kraju nieprzyjaciela. Prowadzone są nimi
dzieci narodu - wszystkie idą na spotkanie śmierci. Przerażająca wizja
nieuchronnej zagłady ojczyzny zostaje przerwana tajemniczą postacią, której udało
się uniknąć śmierci, która wkrótce przyniesie zmianę. Ksiądz Piotr nie mówi wiele
na jej temat, objawia jedynie jej imię - czterdzieści i cztery. Duchowny prosi Boga,
by przyśpieszył nadejście wybawiciela. W tej chwili dane jest mu oglądać sąd nad
Narodem. Scena przypomina wydarzenia rozgrywające się w Jerozolimie -
niewinny Naród sądzony jest przez Gala. Ten nie dostrzega w nim winy i obmywa
ręce, lecz krzyki zgromadzonych dookoła wymuszają na nim zmianę decyzji.
Naród, niczym Chrystus, zostaje więc wydany na śmierć. Dalsze wydarzenia także
nawiązują do męki Jezusa. Bohater widzenia księdza Piotra pojony jest octem i
żółcią, a okrutny Moskal przebija jego bok włócznią. Konający Naród wznosi
jeszcze okrzyk: Panie, Panie, za coś mię opuścił! Ostatnią częścią widzenia
księdza Piotra jest przybliżenie postaci tajemniczego mężczyzny. Fragment ten,
przesączony mistycyzmem, roztacza niezwykle złożoną wizję. Owa postać, która,
jak może się wydawać, dojrzała w niewoli (trzy stolice państw zaborczych),
dokona ostatecznego przerwania krępujących ojczyznę łańcuchów. Jej zagadkowe
atrybuty nawiązują do rozmaitych koncepcji mistycznych, a imię (czterdzieści i
cztery) zdaje się sugerować kolejne wcielenie Chrystusa. Widzenie księdza Piotra
kończy się zabraniem duchownego do nieba. Czynią to wysłani przez boga
aniołowie, a więc prosty bernardyn był postacią szczególnie przez Stwórcę
umiłowaną, co czyni jego wizję jeszcze ważniejszą. Piąta scena III części
„Dziadów” stanowi swoiste zwieńczenie zawartej w dziele mesjanistycznej
koncepcji dziejów. Rzeczpospolita - przyrównana do Chrystusa - cierpi, tracąc swe
dzieci. Jednak ofiara ta nie będzie daremna, a na jej gruncie urodzą się nie tylko
nowe idee, ale także wolność, która będzie dana wszystkim ludziom. Grzechy
Europy zostaną więc zmyte, a poświęcenie Rzeczpospolitej wprowadzi świat na
nowe tory.

Pamiętnk z Powstania Warszawskiego - Miron Białoszewski
Książka o zagładzie Warszawy - miasta, ludzi i kultury. Miasto rozsypuje się pod
bombami, nieustannie się zmienia. Życie warszawiaków, zawsze ściśle związanie z
ich miastem, także podlega destrukcji. Rodziny zostają rozdzielone, brak
wiadomości o tym, co się dzieje w innych dzielnicach. Klęska Powstania łączy się
z przymusem opuszczenia miasta przez ludność cywilną i powstańców. Apokalipsa
się dokonała.

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat, Opowiadania Borowskiego, Albert
Camus Dżuma

3

4. ARKADIA

to historyczna kraina Grecji. Była ona wychwalana przez

starożytnych poetów jako sielankowe miejsce, w którym pasterze wiodą spokojne
życie. Stąd też się wzięło wyobrażenie renesansowych twórców, którzy opisywali
to miejsce jako pełne szczęścia, beztroski, spokoju. W krainie tej nie pojawiały się
problemy, panowała atmosfera sielanki. Było to wyobrażenie raju na ziemi.

Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce
Jest to cykl dwunastu pieśni, z których wyłania się sielankowy obraz wsi. Ludzie
są szczęśliwi, zbierają obfite plony, ziemia daje im pożywienie. Mogą korzystać z
życia i cieszyć się nim, bo właśnie natura zapewnia im byt. Krajobraz jest
przyjemny dla oka: pasterze przygrywają, widać lasy, jest ciepło. Życie ziemianina
jest spokojne i wesołe. Wieś kojarzy się ze szczęśliwą krainą, arkadią. Daje wiele
możliwości: pracę, rozrywkę, niezmącony spokój i bezpieczeństwo. Ludzie są
pobożni i uczciwi.

Utwór jest pogodny, wychwala życie na wsi, przedstawia wiele zalet takiego życia
– mieszkańcy czerpią radość z pracy, plonów, kontaktu z naturą. Inne zawody nie
dają takiego szczęścia.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Litwa to obszar arkadyjski, przepełniony spokojem, to raj na ziemi. Współtworzą
go: dwór w Soplicowie, karczmy, sad, ruiny zamku Horeszków, zagajnik. Światem
tym rządzi harmonia i porządek. Ziemia daje wiele plonów, rośliny są bujne, a
mieszkańcy żyją w zgodzie z naturą. Dostosowują oni swoje prace i rozrywki do
pór roku. Przyroda jest jakby wyznacznikiem ich trybu życia. Występuje też
zależność między nią a odczuciami mieszkańców np. burza to sytuacja grozy.
Centrum stanowi Soplicowo, jest to miejsce pełne uroku i ściśle związane z
tradycją i polskością. Pomaga więc przeżyć każdą trudną chwilę, stanowi zupełne
przeciwieństwo hałaśliwego Paryża. Soplicowo podsyca wiarę i zapewnia
poczucie spokoju: każdy członek społeczności zna swoje miejsce, istnieją też
ustalone sposoby zachowań. Świat ten jest wyidealizowany, zawiera elementy
baśniowe. Jednak jest to realne życie ziemskie, a nie sakralna przestrzeń.

Jan Kochanowski Na dom w Czarnolesie (dom ostoją szczęścia);
Stefan Żeromski Przedwiośnie (sielankowy portret życia w polskim dworku;
Nawłoć);
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe (dzieciństwo jako powrót do arkadii);

5. ARTYSTA

to człowiek, który tworzy. Jego wyobraźnia buduje obrazy, a on

zapisuje je przy pomocy różnych narzędzi: kartki papieru i długopisu, pędzla,
farby i płótna, aparatu fotograficznego czy pięciolinii. Artystę charakteryzuje
niezwykła wrażliwość, umiejętność dostrzegania spraw uznawanych przez innych

ludzi za małoważne. Przeżywa wszystko silniej i jest zazwyczaj wielkim
indywidualistą, często kontrowersyjnym, o rewolucyjnych poglądach.
Niejednokrotnie towarzyszy mu poczucie niezrozumienia przez społeczeństwo.
Nie wpisuje się w zastane schematy, co sprawia, że niektórzy obawiają się go albo
lekceważą. Czasem jednak jego geniusz zaczyna być dostrzegany już za życia.
Wtedy twórca staje się powszechnie znany, a ludzie interesują się jego dziełami.
Zdarza się też tak, że artystę odkrywa się dopiero po jego śmierci, jednak dzięki
prowadzeniu dyskusji na temat jego dzieł i odświeżaniu ich, gwarantuje mu się
nieśmiertelność. A to właśnie jest zazwyczaj nadrzędnym celem artysty.

Horacy Exegi monumentum…
Oda greckiego poety, w której stwierdza on, że wybudował pomnik trwalszy od
spiżu (swoją poezję), jednoznacznie określa kondycję artysty w dobie antyku.
Horacego charakteryzuje chęć sławy, świadomość własnej wielkości,
ponadczasowości i uniwersalności swoich dzieł. Pewność siebie oznacza, że poeta
nie ma żadnych wątpliwości, że będzie rozpoznawany i czytywany przez
potomnych.

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego

Wyspiański ukazuje Poetę jako bawidamka flirtującego z dwiema kobietami naraz
(z Maryną i Rachelą). Staranny dobór słów w wypowiedziach świadczy o jego
kunszcie literackim. Bohater ten stoi nieco z boku, nie tańczy, izoluje się od
chłopów. Można powiedzieć, że się wywyższa, czuje się od nich lepszy. Jest
negatywnie nastawiony do chłopomani, którą wykazują się Pan Młody i
Gospodarz. Nie wie, czym się zachwycają w zwyczajnych dla niego chłopach.
Wewnętrznie targa nim chęć robienia rzeczy wielkich (chciałby wziąć udział w
czymś naprawdę wspaniałym), lecz czuje się przytłoczony pospolitością. To on
wraz z Rachelą wpadają na pomysł zaproszenia fantastycznych gości na wesele.
Poeta po spotkaniu z Rycerzem – Zawiszą Czarnym nabiera optymizmu i chęci
walki o niepodległość ojczyzny, ale ulatnia się ona wraz z nadejściem poranka.
Podobnie jak inni krakusi, nie cieszy się dobrą opinią u Czepca, z którym wchodzi
w otwarty konflikt.

„Tango” Sławomira Mrożka
W utworze artystą jest Stomil. Awangardysta poza swoimi eksperymentami nie
widzi świata. Artyści są uważani przez Artura za tych, którzy „nadgryźli epokę”,
potwierdzają to słowa jego ojca, który wspomina jak za młodu łamał konwenanse i
normy moralne. Na przykładzie Stomila, autor ukazał, do czego prowadzi
nieprzestrzeganie podstawowych zasad oraz niezwracanie uwagi na otaczającą nas
codzienność. Jego fascynacja Edkiem ściągnęła na całą rodzinę rządy „plebsu”. W
przypadku Stomila, sprawdza się stwierdzenie Artura, iż: „ artyści nie są

4

mężczyznami”, ponieważ pan domu nie postępuje ani zgodnie z logiką, ani nie
posiada poczucia godności, czy honoru. Widać to w momencie, gdy nie ma
zamiaru przeciwstawić się romansowi Eleonory z Edkiem.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III (poeta świadomy swej wielkości i wagi misji,
którą ma do spełnienia);
Adam Mickiewicz Koncert Jankiela w Panu Tadeuszu (artysta, który za
pomocą swej twórczości zamyka świat w metaforach lub tworzy nowe światy);

6. BAL

: Bale, huczne zabawy taneczne, organizowane są od najdawniejszych

czasów i do dziś nie straciły nic ze swego uroczystego charakteru. W dawnych
czasach organizatorami balów byli ludzie możni – książęta, królowie. Przy
dźwiękach orkiestry bawiła się na nich ówczesna elita, ubodzy nie mieli nań
wstępu. We współczesnym świecie największą popularnością cieszą się bale
karnawałowe, a także bal przedmaturalny dla młodzieży, studniówka. Coraz
częściej i wesela przyjmują formę wystawnego balu. Na tego typu zabawę
taneczną obowiązują specjalne stroje – dla pań długie suknie, dla panów garnitur
albo frak. Zabawa trwa całą noc i jest niezwykle chętnie uwieczniana na
fotografiach, w malarstwie, a także w utworach literackich i filmowych.

William Szekspir Romeo i Julia
Podczas balu maskowego zorganizowanego w domu Kapuletów poznają się i
zakochują w sobie: Julia Kapuleti i Romeo Monteki. Romeo wkradł się na bal
potajemnie, gdyż skłócone ze sobą rodziny młodych nie utrzymywały żadnego
kontaktu, a jeśli nawet przyszło do spotkania – wrogo się do siebie odnosiły. Bal w
przypadku Romea i Julii był początkiem zakazanej miłości, która w rezultacie
doprowadziła dwoje do tragicznej śmierci.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W scenie VIII dramatu, zatytułowanej Pan Senator, odbywa się bal. Organizatorem
jest Senator Nowosilcow, a uczestnicy mają wrogie nastawienie do Polaków, co
widać zarówno poprzez dialogi, jak i przez zaistniałe sytuacje. Na balu dominuje
bogactwo i przepych.
Scena balu łączy w sobie kilka ważnych wydarzeń. Pierwszym z nich jest moment,
w którym pani Rollinson przychodzi błagać Senatora o oszczędzenie jej syna,
katowanego przez służby rosyjskie. Senator nie wyraża zgody na wypuszczenie
chłopaka. Na balu pojawia się również ksiądz Piotr, który zlekceważony i
spoliczkowany zostaje przez uczestników balu za swoje poglądy o Bogu. Trzecim
istotnym momentem jest śmierć doktora, który ginie (w czasie trwania balu) w
swoim łóżku rażony piorunem.

Stanisław Wyspiański Wesele

Bal weselny Lucjana Rydla z chłopką, który miał miejsce w Bronowicach, stał się
inspiracją do napisania tego dramatu. Podczas trwania wesela dochodzi do
wydarzeń na poły realistycznych, na poły fantastycznych. Wszystkie one prowadzą
do negatywnej oceny narodu polskiego, zniechęconego do walki o ojczyznę po
klęskach kolejnych powstań.

7. BEZDOMNOŚĆ

to pojęcie bardzo szerokie. Można je rozumieć dosłownie –

jako brak domu, własnego miejsca do mieszkania lub przenośnie – tu można
dostrzec wielość znaczeń. Wyróżnia się bezdomność religijną, społeczną,
tożsamościową, ideową itd. Najczęściej łączy się ona z wyobcowaniem, brakiem
zrozumienia, pewności co do dalszej przyszłości. Rzadko jest świadomym
wyborem, sposobem na przeprowadzenie zmian w życiu, przygodą. To literatura
przedstawia postać artysty-włóczęgi. Najczęściej bezdomność jest spowodowana
okrutnym zrządzeniem losu czy też brakiem umiejętności radzenia sobie w
trudnych sytuacjach.

Biblia, Księga Rodzaju
Domem Adama i Ewy był Eden. Wolno im było korzystać z prawie wszystkich
dobrodziejstw ogrodu, zakazane były jedynie owoce z drzewa poznania dobra i
zła. Ludzie jednak nie zastosowali się do decyzji Boga. Zerwali owoc z drzewa i
zostali ukarani wygnaniem z raju. Stracili bezpieczne schronienie. Bezdomność to
skutek popełnienia grzechu. Od tej pory ludzie musieli sami się starać o kryjówkę.

Legenda o św. Aleksym
Aleksy to wzór ascety. W domu niczego mu nie brakowało, był otoczony opieką
rodziców. Po poślubieniu Famijany zdecydował, że opuści dom. Wypłynął w
świat, zabrał ze sobą kosztowności, które później rozdał potrzebującym. Spał pod
kościołami, żebrał. Cierpiał z głodu, a jego ciało musiało wiele znieść, m.in. mróz.
Nie chciał rozgłosu, odszedł więc z miejsca, w którym okrzyknięto go świętym.
Znalazł miejsce pod domem rodziców, gdzie nie szczędzono mu upokorzeń i
poniżania. Tam zmarł.

Bezdomność była jego wyborem – chciał być bliżej Boga, zjednać sobie jego
łaskę. Ascetyczny sposób życia sprawił, że osiągnął swój cel, a jego śmierci
towarzyszyły cuda.

Adam Mickiewicz Sonety krymskie (pielgrzym – bezdomność w sensie
dosłownym i duchowym), Mały książę - A. de Saint-Exupery,

8. BIEDA

: Jak historia pokazuje podziały społeczne istniały od starożytności.

Obok bogactwa zawsze były skupiska biedy. Warstwy najbogatsze rosły w siłę na
skutek wyzysku warstw najniższych. Skrajne ubóstwo pracowników fabryk w XIX

5

w. doprowadziło do powstania takich ruchów jak socjalizm, prowadzący w
konsekwencji do rewolucji, ale podział na biednych i bogatych zostanie
zachowany.

„Kamizelka” Bolesław Prus
Bohaterowie noweli żyli w trudnych warunkach materialnych, dzięki czemu Prus
zwrócił uwagę czytelnika na niski poziom życia polskiej mieszczańskiej rodziny w
drugiej połowie XIX wieku. Małżeństwo urzędnika najemnego i nauczycielki
radziło sobie dobrze do momentu, gdy stan zdrowia mężczyzny nie pogorszył się
na tyle, iż uniemożliwił mu wykonywanie zawodu. Wtedy też musieli
zrezygnować z usług służki, a aby opłacić lekarza kobieta musiała nie tylko wziąć
na siebie dodatkowe obowiązki w udzielaniu lekcji, ale podjąć również pracę
krawcowej. Bohaterka pracowała niemal bez przerwy, by zarobić na opiekę
medyczną dla nieuleczalnie chorego ukochanego.

Karol Dickens, Opowieść wigilijna
Motyw biedy pojawia się kilkakrotnie w tej powieści. Ebenezer Scrooge jest
człowiekiem o zatwardziałym sercu. Nie zna litości. Już na początku książki
odmawia datku na biednych. Potem okazuje się jednak, że dzieciństwo skąpca nie
było kolorowe. Jako młody chłopiec spędzał samotne wieczory w ponurej, nie
dogrzewanej izbie szkoły. Być może to sprawiło, że stał się nieczuły na niedolę
innych. Jego zachowanie powoduje, że nie nawiązuje żadnych kontaktów
międzyludzkich. Nie wie nawet, że syn jego wspólnika jest ciężko chory. Bob
mieszka na przedmieściach miasta wraz z rodziną. Scrooge obserwuje ich podczas
Wigilii. Są biedni, ale są szczęśliwi i kochają się nawzajem. Przesłanie zdaje się
mówić, że nie pieniądze są najważniejsze, lecz uczucia i związki międzyludzkie.

Bolesław Prus, Lalka
Motyw biedy pojawia się we wspomnieniach młodości Wokulskiego, gdy jako
subiekt w winiarni Hopfera za dnia posługiwał gościom, a w nocy uczył się. Te
lata biedy połączonej z marzeniami o lepszym losie, sprawiły, że w dorosłym życiu
stara się pomagać innym, np. pomoc udzielona

Wysockiemu, który nie miałby za co wyżywić rodziny. Ta realistyczna
powieść, ukazująca życie Warszawy, nie może obyć się bez opisów
biedniejszych warstw miasta. Nędza jest przedstawiona w obrazie Powiśla. Z
ubóstwem spotykamy się też w domu pani Heleny Stawskiej, która dużo pracuje,
aby utrzymać siebie i swoją córkę.

9. BITWA

to zbrojne stracie przeciwników prowadzących między sobą wojnę.

Następuje w określonym miejscu i czasie, jednak walki mogą być prowadzone na
różnych terytoriach. Powinien je jednak łączyć wspólny cel. Jest to działanie, które
najczęściej ma decydujący wpływ na dalszy bieg historii. Od bitwy zazwyczaj

zależny jest wynik operacji wojennej lub kampanii. Dzięki bitwom rozstrzygnęło
się również wiele wojen.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
W księdze IX następuje opis bitwy. Szlachta zostaje związana przez Moskali. W
dworze jest obecny oddział Rosjan dowodzony przez zrusyfikowanego Polaka –
majora Płuta. Na miejscu pojawia się ksiądz Robak wraz ze szlachtą przebraną za
chłopów – ona uwalnia więźniów. Zadanie jest ułatwione, bo wcześniej rozkazano
podać alkohol żołnierzom pilnującym więźniów. Rozpoczyna się bitwa. Tadeusz i
ksiądz Robak biorą w niej aktywny udział. Polacy zwyciężają.

Henryk Sienkiewicz Krzyżacy

Autor opisuje bitwę pod Grunwaldem. Biorą w niej udział również Zbyszko i
Maćko. Celem jest wygrana z Krzyżakami. W walkach ginie wielu Niemców,
śmierć ponosi sam Mistrz, w wyniku czego wojska polsko-litewskie zwyciężają.

William Szekspir Makbet (bitwa między szkockim a norweskim wojskiem),
Homer Iliada, bitwy z czasów wojny i okupacji

10. BÓG

: W kulturze antyku wierzono w wielu bogów, którym przypisywano

często cechy ludzkie. Natomiast w kulturze chrześcijańskiej wyznaje się jednego
Boga, ale i jego natura jest niejednoznaczna. W Starym Testamencie znajdujemy
obraz wszechmocnego Stworzyciela świata, czuwającego nad jego porządkiem.
Jest surowym Ojcem, który nie ma litości, nie waha się wystawiać na próbę ludzi
(np. Abraham, Hiob), ale też opiekuje się narodem wybranym (np. rola Mojżesza).
Bóg nie zsyła na człowieka więcej cierpień niż jest w stanie znieść. W Nowym
Testamencie czytamy, że Bóg posyła na ziemię swego Syna, który za
najważniejsze przykazanie uważa przykazanie miłości. W Nowym Testamencie
Bóg jest dobry i miłosierny, wychodzi na przeciw ludzkim słabościom, a
prawdziwa wiara może zbawić każdego.

Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie
W pieśni sławione jest dobro Boga, Stworzyciela świata, w którym człowiek może
żyć w zgodzie z naturą. Człowiek nie ma nic do ofiarowania Bogu ponad ludzką
miłość, bo wszystko na świecie pochodzi od Boga, a więc wszystko do Niego
należy. Człowiek jedynie dzięki łasce Bożej może korzystać z jego dóbr i
powinien Mu za to być wdzięczny. Utwór jest hymnem pochwalnym na cześć
Boga i idealnego świata, jaki On stworzył. Boskie dzieło jest idealne, panuje
doskonały ład i harmonia. Bóg to artysta, który stworzył świat z niczego, dbając o
każdy szczegół (Deus artifex i Deus faber).

6

Adam Mickiewicz, Dziady, cz. III
W utworze istnieje rozdźwięk w postrzeganiu Boga – z jednej strony surowy,
karzący ludzi i nieczuły na ich los, a z drugiej zaś miłosierny i dobry. W utworze
tym bohater buntuje się przeciw Bogu. Domaga się od Boga „rządu dusz”, aby
uratować naród. Konrad obwinia Boga, że nie jest miłością, lecz mądrością, a w
panowaniu nad światem kieruje się rozumem. Wzywa Boga, ale Ten milczy,
pozostawia go samemu. To sprawia, że Konrad wątpi w Jego istnienie, w Jego
nieomylność i miłość do ludzi. Chce nazwać Boga carem, ale w tym uprzedza go
diabeł. Natomiast dla księdza Piotra jest On miłosierny, dzięki pokorze i wierze w
Niego może dojrzeć przyszłe wydarzenia.

„Antygona” Sofokles
Antygona, w obronie praw boskich, decyduje się godnie pochować brata. Pragnie,
by jego dusza zaznała pośmiertnego odpoczynku w krainie Hadesu i nie błąkała się
po świecie. Bardziej lęka się konsekwencji wynikających z niespełnienia
powinności wobec bogów niż złamania zasady ustanowionej przez człowieka.
Wie, że łamiąc rozkaz, naraża się na śmierć, ale godzi się ze swoim tragicznym
losem. Honoruje prawa boskie i postrzega je jako nadrzędne. Uznaje wyższość
bogów, nie człowieka.

„Bogurodzica”
W „Bogurodzicy", średniowiecznej pieśni, ukazana jest rola Boga do, którego w
modlitwach zwracają się wierni. Między Stwórcą a ludźmi istnieją pośrednicy .
Najważniejszym z nich jest Jezus, będący człowiekiem i jednocześnie Bogiem.
Później w tej hierarchii znajduje się Maryja, Jego Matka, do której kierowana jest
pierwsza apostrofa pieśni. Podmiot liryczny czuje szacunek do Boga, dlatego prosi
Maryję o jej wstawiennictwo u Niego oraz Jego Syna, Jezusa Chrystusa. Bóg jest
postacią „niedostępną“ dla zwykłych ludzi dlatego zwracają się oni do Niego za
pośrednictwem innych świętych, gdyż ludzie średniowiecza byli przeświadczeni o
swojej małości i nie śmiali się zwracać do Boga bezpośrednio. Wierzą, że dostaną
od miłosiernego Boga to, o co proszą w swoich modlitwach właśnie za
pośrednictwem Matki Bożej i Jego Syna.

11. BOGACTWO

: Mając na myśli bogactwo, przeciętny człowiek wyobraża

sobie wielki majątek – fortunę, posiadłość lub inne dobra materialne. I
właśnie marzenie o posiadaniu tego, co cenne, przysłania prawdziwe
wartości i poniekąd zmusza do niemoralnych zachowań. Już Judasz
dopuścił się takiego czynu – wydał Jezusa za 30 srebrników. Marzenie o lepszym
życiu i żądza posiadania kierują artystami, złodziejami,

biznesmenami itd. Jednak niektórzy wyzbywają się chęci życia w luksusie,
preferują bogactwo w drugim znaczeniu słowa. Może ono być różnie
rozumiane: jako duża ilość czegoś np. bogactwo duchowe czy bogactwo przeżyć.

Biblia, Ewangelia wg Św. Łukasza, przypowieść o Synu marnotrawnym
Pewien człowiek miał dwóch synów. Jeden z nich poprosił o część przynależnego
mu majątku i wyruszył w drogę. Żył bardzo rozrzutnie – wszystkie bogactwa i
kosztowności, które dostał, roztrwonił. Podjął pracę u bogatego człowieka, jednak
szybko zrezygnował i wrócił do ojca. Ten, bardzo się ucieszył, gdy go zobaczył.
Wydał ucztę na jego cześć. Ta łaskawość wywołała oburzenie w drugim synu.
Przypowieść ma charakter alegoryczny – nie opowiada jedynie o utracie majątku.
Ta historia jest tłem: synowie reprezentują dwie różne postawy życiowe, a ojca
można utożsamiać z Bogiem. To pozwala odkryć głębszy sens przypowieści:
ważna jest świadomość własnych pomyłek, chęć poprawy.

Bolesław Prus Lalka
Autor prezentuje polskie społeczeństwo – również arystokrację (Tomasz Łęcki,
Izabela Łęcka, baron Dalski, baron Krzeszowski, Wąsowska, Starski). Nie
prezentuje tej grupy w najlepszym świetle. Ci ludzie gardzą osobami niższego
pochodzenia. Przykładem może być Izabela, która nie wyobraża sobie, żeby
Wokulski, zwykły kupiec, został jej mężem. Ten za to zdobywa dla niej majątek.
Celem autora było pokazanie zachowań różnych grup społecznych.

Pieniądze odgrywają istotną rolę w „Lalce” Bolesława Prusa. Stoją one bardzo
wysoko w hierarchii wartości głównego bohatera – Stanisława Wokulskiego.
Trzeba jednak przyznać, że nie znajdują się na samym jej szczycie. Mamona jest
dla Stanisława środkiem do osiągnięcia celu, a nie celem samym w sobie. Majątek
ma pomóc Wokulskiemu w zdobyciu serca upragnionej Izabeli Łęckiej. Dzięki
niemu Stanisław może obracać się w towarzystwie, w jakim przebywa ukochana.
Jest świadomy, że pokaźna fortuna stanowi dużą pomoc w zdobyciu względów
arystokratki. Mając to na uwadze, Wokulski za wszelką chce się wzbogacić. W
tym celu skutecznie rozwija swoje przedsiębiorstwo, a także prowadzi zagraniczne
interesy. Wokulski porównuje swoją fortunę do tego, co mają najbiedniejsi, przez
co odczuwa wyrzuty sumienia i czuje się zobowiązany do podwyższana poziomu
życia współobywateli. Pieniądze są bowiem przepustką do świata wyższych,
arystokratycznych sfer, w których obraca się Łęcka. Wiedząc, że nawet z
ogromnym majątkiem, jakiego dorobił się Wokulski, nie udaje mu się zdobyć
serca Izabeli, można stwierdzić, że nie dał mu on szczęścia. Można zatem
stwierdzić, że pośrednio to pieniądze doprowadziły Wokulskiego do wielkiego
zawodu miłosnego i okazały się przyczyną, dla której chciał popełnić

7

samobójstwo. W jego przypadku potwierdziła się życiowa prawda mówiąca, że
miłości nie da się kupić.

12. BUNT

: Bohaterowie najczęściej reprezentują bunt indywidualny, który wyraża

brak zgody na zastaną rzeczywistość. Bunt zbiorowy zazwyczaj powiązany jest z
historią danego narodu, określonej zbiorowości. Literatura i sztuka często
poruszają temat rewolucji czy powstań narodowych. Buntownicy sprzeciwiają się
zarówno sprawom poważnym, jak i błahym. Zwyciężają lub przegrywają.
Występują w słusznej sprawie lub dokonują zbrodni. Można wyróżnić różne
rodzaje buntu: przeciw Bogu; przeciw wojnie, totalitaryzmowi, władzy; przeciw
złu: zagrożeniu własnego rozwoju, życia; przeciw schematom, monotonii; przeciw
konwencji; przeciw anarchii i buntowi. Buntownicy nigdy nie byli lubiani,
stanowią zagrożenie dla władzy i spokoju, dążą do przemian.

Sofokles Antygona
Król Kreon rozkazuje pogrzebać jednego z braci Antygony zgodnie z honorami, a
drugiego rzucić sępom na pożarcie. Tytułowa bohaterka buntuje się przeciw tej
decyzji. Kreon postępuje zgodnie z prawem i obyczajami – zdrajca nie zasługuje
na pogrzeb. Jednak Antygona nie może się z tym pogodzić, bo zbyt mocno kocha
swojego brata. Sama chowa Polinejkesa i płaci za to życiem. W wyniku swojego
buntu odrzuca nawet pomoc Ismeny. Samotnie walczy o swoje racje, a w końcu
popełnia samobójstwo, nie czekając na spełnienie wyroku.

Jan Kochanowski Treny
Autor nie może się pogodzić ze śmiercią swej ukochanej córki – Urszulki.
Przeżywa moment zwątpienia w Boga, następuje zachwianie jego wiary. Jest to
spowodowane brakiem zgody z wyrokiem Boskim – buntuje się przeciw niemu. W
końcu odnajduje równowagę duchową.
Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
Autor ukazuje próby buntowania się przeciw totalitaryzmowi. Potępia prawa
panujące w łagrach, a także zniewolenie jednostki. Jednym z buntowników jest
Kostylew, który swój sprzeciw wyraża poprzez samookaleczenie. Bohater opala
sobie rękę na znak buntu – nie chce pracować dla systemu. Później odbiera sobie
życie, ponieważ wolność jest dla niego najważniejsza. Jego bunt staje się
symbolem dumy człowieka .W Innym świecie pojawia się też wątek buntu
Polaków sprzeciwiających się obozowej władzy. Prowadzą oni głodówkę, która
przyczynia się do ich uwolnienia.

Sławomir Mrożek Tango
Stomil i Eleonora buntują się przeciw tradycji i konwenansom swoich rodziców.
Popierają niedbałe stroje, młodzieńcze ideały, a także wolną miłość. Tym samym

tworzą następną konwencję, przeciw której buntuje się Artur, ich syn.
Nowoczesność rodziców i manifestacja wolności męczą go. Chce powrotu do
powszechnie przyjętych, tradycyjnych norm i dawnych obyczajów. Pragnie ożenić
się z Alą, nosi garnitur. Utwór dowodzi, że bunt towarzyszy życiu każdego
człowieka, tkwi w jego naturze – zmieniają się tylko jego przyczyny i formy.
„Dziady cz. III” Adama Mickiewicza
Konrad, wygłaszając Wielką Improwizację, buntuje się przeciwko
niesprawiedliwościom i cierpieniu ojczyzny. Uważa, że gdyby miał władzę nad
ludźmi, potrafiłby stworzyć szczęśliwy naród. Jego wystąpienie przeradza się w
bunt przeciwko Bogu. Bohater obwinia Stwórcę, że, rządząc światem, kieruje się
rozumem, a nie uczuciem. Bunt Konrada kończy się jego klęską. Zostaje on
opętany przez złego ducha.

Biblia, Ks. Rodzaju, Adam i Ewa, mit o Dedalu i Ikarze, bunt Prometeusza,

13. CHOROBA

: Obok radosnych chwil w życiu człowieka są także i chwile

smutne, do jakich należy z pewnością choroba, która dotyka kogoś z bliskich
członków rodziny. Świadomość, że ktoś cierpi, że w każdej chwili może umrzeć
zawsze w człowieku wywołuje refleksje na temat kruchości ludzkiego życia.
Człowiek różnie do niej podchodzi, jedni buntują się przeciw Bogu, który zsyła na
ludzi cierpienie, inni próbują się pogodzić z chorobą i właśnie z pełną rezygnacją
zwracają się ku Stwórcy, upatrując w jego działaniach jakiegoś niezrozumiałego
dla ludzi celu. W Biblii pojawia się przekonanie, że osoby chorujące na trąd
musiały popełnić w życiu jakiś ciężki grzech i za to zostały ukarane tą chorobą. W
średniowieczu, kiedy nie dbano o higienę, często wybuchały epidemie i zarazy,
doprowadzając do znacznego wyludnienia Europy.

Bolesław Prus, Kamizelka
To krótkie opowiadanie jest smutnym obrazem życia dwojga młodych małżonków.
Żyją w biedzie, choć obydwoje dużo pracują. W końcu mąż zaczyna zapadać na
zdrowiu, a lekarze nie są w stanie go wyleczyć. Z każdym dniem czuje się coraz
gorzej, ale jego żona zwęża mu pasek kamizelki, aby mąż sądził, że przybywa mu
na wadze i nie widział, że jest ona z każdym dniem luźniejsza. Żona, choć sama
wie, że dni męża są policzone, próbuje podarować mu resztki nadziei, że uda mu
się wyzdrowieć.

Albert Camus, Dżuma
Choroba, przedstawiona w powieści niezwykle szczegółowo wraz ze wszystkimi
objawami, sprawia, że ludzie zaczynają w sobie odkrywać drugą naturę. W
każdym człowieku budzą się instynkty samozachowawcze, każdy myśli jak
uchronić się przed chorobą. Są jednak i tacy, którzy nie zapominają o swoim

8

człowieczeństwie i starają się pomóc innym tak, jak robi to dr Rieux. Motyw
choroby staje się przyczynkiem do rozważań nad ludzkimi zachowaniami i ludzką
naturą. Choroba ma tutaj wymiar symboliczny. Człowiek w obliczu każdej tragedii
może obudzić w sobie najgorsze instynkty, musi nauczyć się dokonywać trudnych
wyborów.
Lot nad kukułczym gniazdem
Do zakładu psychiatrycznego trafia Randle Patrick McMurphy, który wstrząśnie
całym szpitalem. Nie chce się podporządkować wszechwładnej Oddziałowej. W
powieści zarysowane są przeróżne choroby psychiczne, ale też różne sposoby
leczenia. Niektórzy pacjenci być może szybciej by wyzdrowieli, gdyby nie byli
ciągle faszerowani tabletkami. Ciekawy jest przykład Wodza, który uważany za
chronika, udaje najpierw głuchoniemego, aby uniknąć jakichkolwiek problemów.
W wyniku wypadków, jakie zachodzą w szpitalu pod wpływem McMurphy’ ego,
Wódz zbuntuje się przeciw Oddziałowej i ucieknie ze szpitala, aby rozpocząć
normalne życie.

Jan Kochanowski, Na zdrowie (najwyższą wartością jest zdrowie), Biblia
(Hiob – chory na trąd)

14. CIERPIENIE

to pojęcie niezwykle niejednoznaczne. Ogólnie rzecz ujmując,

jest to stan złego samopoczucia, czy to psychicznego, czy fizycznego. Towarzyszą
mu wszelkie negatywne objawy: ból, smutek, niemoc, często też bierne poddanie
się niekorzystnej sytuacji. Każdy człowiek cierpi w inny sposób, na każdego
oddziaływają inne bodźce. Źródeł cierpienia jest wiele. Psychiczne powody
cierpienia to wszelkiego rodzaju rozczarowania. To też różnego typu manipulacje i
szantaże. Tego typu „ciosy” można zadać jednym słowem, jednym gestem. Skutki
cierpienia bardzo często działają na człowieka negatywnie – trwające dłużej
prowadzą często do depresji, rzadziej do śmierci. Często jednak zdarza się, że
cierpienie hartuje, że działa na człowieka mobilizująco, pozwalając uodpornić się
na wiele rzeczy i je przezwyciężyć.

Mit o Prometeuszu
Prometeusz to dobroczyńca ludzkości. Jako pierwszy grecki bóg zszedł z Olimpu
na ziemię i tam nauczył ludzi używania ognia (który skradł bogom z Olimpu). Za
ten czyn został skazany na cierpienie: codziennie do przywiązanego do gór
Kaukazu Prometeusza przylatywał orzeł (sęp), wydziobując mu odrastającą
każdego dnia wątrobę. Cierpienie Prometeusza to nie tylko rezultat miłości do
człowieka. To przede wszystkim wynik buntu, nieposłuszeństwa w stosunku do
innych bogów.

Jan Kochanowski Treny

W dziewiętnastu trenach ojciec-poeta opłakuje swoją zmarłą córkę – Urszulkę.
Cierpienie Kochanowskiego przyjmuje w cyklu różne fazy: najpierw poeta płacze,
lamentuje, potem zaczyna zadawać pytania o sens nie tylko śmierci, ale i
cierpienia, następnie zaczyna szukać ukojenia, by ostatecznie zdać się na
pozytywne działanie upływającego czasu, który jako jedyny może złagodzić
tęsknotę po córce. Cierpienia poety to przede wszystkim stan duszy i umysłu, to
niemożność pogodzenia się z zaistniałą sytuacją. Śmierć najbliższej osoby zadaje
najwięcej ran i uczy pokory wobec życia.

Lament świętokrzyski
Utwór jest monologiem Matki Boskiej stojącej pod krzyżem Chrystusa. Matka
wspomina wesołe chwile (zwiastowanie), przeżywa mękę syna, prosi o
współcierpienie, pragnie, żeby Chrystus do niej przemówił. Kobieta nie jest
przedstawiona jako święta, a jako matka – osoba, której najbardziej zależy na
własnym dziecku, która rozpacza, gdy je traci. Utwór sprawia, że czytelnik
poniekąd utożsamia się z Matką Boską, współuczestniczy w przeżywaniu
cierpienia Chrystusa.

„Antygona” Sofokles
W „Antygonie” cierpienie towarzyszy bohaterom od samego początku. Jego
przyczyną jest dwóch mężczyzn poległych w bratobójczej walce, ale w rozterki
duchowe najbardziej wprawia „uczestników” dramatu rozkaz wydany przez
władcę. Werdykt Kreona staje się przyczyną nieszczęścia całej rodziny
królewskiej. Samotna w działaniach i w bólu po stracie braci, z których jednemu
odmówiono pochówku jest tytułowa postać – Antygona. Siostra (Ismena) nie chce
jej pomóc, bo lęka się reakcji władcy, wobec czego dziewczyna musi
indywidualnie przyjąć na siebie wszystkie konsekwencje planowanego czynu. Gdy
zostaje skazana na śmierć, wznosi pełen żałości lament, który ukazuje jej
cierpienie. Ismena cierpi również, boi się złamać rozkaz króla, lecz gdy dowiaduje
się o działaniach Antygony, gotowa jest przyjąć część winy na siebie. Nie zgadza
się na to jej starsza siostra. W rozpaczy pogrążają się Hajmon i Eurydyka - każde
po stracie ukochanej osoby, ale niewątpliwie i Kreon, który ostatecznie oskarża
siebie za całokształt nieszczęśliwego splotu wydarzeń. W przypadku Hajmona i
Eurydyki cierpienie wydaje się być tak ogromne, że tylko śmierć może od niego
wyzwolić.

„Król Edyp” Sofokles
Jednym z najbardziej wybitnych dzieł, podejmujących tę tematykę – jest tragedia
starożytnego geniusza Sofoklesa. W Królu Edypie przedstawił dramat jednostki,
losem której kieruje nieodwracalne przeznaczenie - fatum. Tytułowy bohater pada
ofiarą klątwy, mimo iż dokłada wszelkich sił, by oszukać fatum. Cierpienie jednak

9

nie jest skąpe. Spotkało również Jokastę, małżonkę i matkę króla. Historia
przeklętego, kazirodczego związku dwójki nieświadomych tego osób odsłoniła
jeszcze jeden wymiar cierpienia – niesprawiedliwość. Edyp cierpiał, ponieważ
odsłaniająca swe karty przeszłość w końcu przekonała go, iż to, czego obawiał się
najbardziej, już się dokonało. Zabił swego ojca, ożenił się z matką, z którą miał
czworo dzieci. Sprowadził tym samym przekleństwo na swój ród i na ziemie.
Wolał odejść na zawsze, niż być ciężarem dla córek i synów i wstydem dla
poddanych. Jokasta wolała powiesić się w swej komnacie na chuście, a jej
małżonek (i syn jednocześnie) – wyłupić sobie oczy, niż spojrzeć w oczy dzieciom
z kazirodczego, grzesznego łoża oraz poddanym, na których przez ten czyn spadła
zaraz i cierpienia.

15. CUD

to zjawisko niecodzienne, nadprzyrodzone, niedające się wyjaśnić za

pomocą racjonalnych sposobów. Pojęcie to jest stosowane w szerokim zakresie.
Nie zawsze odnosi się do Boga, często nie ma w ogóle związku z religijnością,
chociażby wtedy, gdy mianem cudu nazywa się zjawisko paranormalne. Istnieje
także cud w potocznym rozumieniu tego słowa – tak określa się wszystko, co nas
zachwyca, zdumiewa czy też nad istotą czego się zastanawiamy. Cudem może być
zatem zachód słońca, narodziny dziecka, przyroda rozwijająca się wiosną i, tak
naprawdę, wszystko inne.

Biblia, Ewangelie
Biblia jest jedynym w swoim rodzaju zbiorem cudów. Ewangelie, w których
opisane zostało życie Jezusa, opowiadają o niezwykłych wydarzeniach, w których
On uczestniczył. Jest kilka najbardziej znanych cudów, których dokonał Jezus.
Najbardziej znane cuda to: przemiana wody w wino w Kanie Galilejskiej,
rozmnożenie chleba, wskrzeszenie Łazarza, córki Jaira. Najważniejszy cud dla
religii chrześcijańskiej to zmartwychwstanie Jezusa, które dokonało się w trzecim
dniu po jego ukrzyżowaniu. Biblijne cuda mają na celu pokazanie wszechmocy
Boga, ale przede wszystkim służą jako znak, że Jezus pochodzi od Boga.

Henryk Sienkiewicz Potop
Autor opisuje oblężenie przez Szwedów klasztoru jasnogórskiego. Pisze, jak
pewnego dnia żołnierze szwedzcy odkrywają, że klasztor pojawia się i znika (mżył
drobny deszcz, unosiła się zimna mgła). Zdziwieni stwierdzają także, że – kiedy
celować działem w Jasną Górę – ta jakby unosi się i opada, co uniemożliwia
trafienie. Innym razem żołnierze zauważają jak świątynia wzniosła się ponad
mgły. Przyprawia ich to o strach. Koniec końców, Szwedzi wycofują się – klasztor
jest uratowany.

Pieśń o Rolandzie (na miejsce śmierci Rolanda przyleciały anioły, by zabrać
jego duszę do nieba);

16. DOM

: Wyraz dom posiada w kulturze wiele znaczeń, zarówno dosłownych,

jak i przenośnych. Dom to tyle, co budynek, miejsce zamieszkania, ale również i
cała rodzinna atmosfera, którą tworzą jego mieszkańcy, owo ciepło rodzinne, do
jakiego człowiek – świadomie lub nie – zwykł wracać przez całe swe życie. Dom
dla młodego człowieka jest jego pierwszym kosmosem, czymś, co znajduje się w
centrum świata, w który wkracza nowo narodzone dziecko. Jest bazą wypadową
dla wypraw w coraz odleglejsze zakątki najpierw podwórka, a później miasta czy
kraju lub zgoła całego kontynentu. Dom uczy, wychowuje, przygarnia i staje się
bezpiecznym schronieniem. Kto nie ma domu – istniejącego realnie lub choćby już
tylko w pamięci – nie ma swojego miejsca w świecie ani korzeni, nie wie, skąd
wyszedł, nie ma więc też i dokąd wracać, choćby tylko mentalnie czy
emocjonalnie. Człowiek do domu wraca zawsze – albo odwołując się do
wyniesionych stamtąd wartości, albo kwestionując to, czego nie akceptuje w
postępowaniu swoich rodziców, dom jest więc czymś, co określa nas, na całe
życie.

Jan Kochanowski Na dom w Czarnolesie
Renesansowy wieszcz we fraszce przywołuje Boga jako stróża i opiekuna
domowego ogniska, Tego, który daje błogosławieństwo oraz zapewnia bezpieczny
i spokojny żywot. Podmiot liryczny nie przywiązuje wagi do materialnego
dostatku, większą wartość stanowi dla niego to, by miejsce, w którym mieszka,
pełne było ciepła i przechowywane w nim były rodowe tradycje, a mieszkańcy
cieszyli się dobrym zdrowiem i szacunkiem sąsiadów. Dom u Kochanowskiego
jawi się jako ostoja spokoju i istotnych dla człowieka wartości. Nie bez znaczenia
pozostaje tu tytuł utworu – mowa jest bowiem nie o domu jakimkolwiek, lecz
własnym – czarnoleskim, ukochanym, gdzie poeta chroni się przed światem.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
W epopei przedstawiony został więcej niż jeden dom, mamy bowiem tu zarówno
obraz dworku w Soplicowie, jak i zamku Horeszków. Te dwa wizerunki różnią się
od siebie w sposób znaczący. Dwór szlachecki jest zadbany, widać tam rękę
pracowitego i zaangażowanego gospodarza, który opiekuje się obejściem podczas
nieobecności właściciela. Już na pierwszy rzut oka można się domyślać niezwykłej
przysłowiowej gościnności mieszkańców. Wnętrze domu urządzone jest również
bardzo schludnie, a przy tym mnóstwo tam rodzinnych pamiątek i obrazów
przedstawiających polskich bohaterów narodowych czasów zaborów. Kultywuje
się tu również tradycję wspólnych biesiad przy stole. Tu obowiązują i rzeczywiście
przestrzegane są zasady pierwszeństwa i grzeczności.

10

17. DUCHY I ZJAWY

, nawet jeśli założyć, że realnie nie istnieją, w kulturze

obecne są właściwie od zawsze. Od dawien dawna bowiem człowiek w swej
dociekliwej naturze nie ograniczał postrzegania świata tylko do tego, co widzi.
Szukał poza światem przyczyn zjawisk, których zrozumieć nie mógł. Warto tu
zwrócić uwagę na wieloznaczność słowa „duch”. Po pierwsze, w wierzeniach
ludowych oznacza istotę ze świata pozamaterialnego. Ludzie wierzyli zarówno w
duchy dobre, pomagające człowiekowi, jak i złe, które miały mu życie uprzykrzać.
Z kolei w religii oraz filozofii mówi się o duchu (czy duszy), który po śmierci
fizycznej człowieka trafia do „innego świata”. Natomiast Duch – w religii
chrześcijańskiej – to trzecia Osoba Boska.

Biblia
W tej Księdze pojęcie duch używane jest trojako – w znaczeniu Istoty Najwyższej
– Boga Ojca oraz Ducha Bożego, jako określenie niższych istot duchowych, a
także w odniesieniu do wnętrza ludzkiego, potocznie utożsamianego z duszą. Już
w Starym Testamencie czytamy, że przy stworzeniu świata „Duch Boży unosił się
nad wodami”. Był on tym samym siłą sprawczą o charakterze osobowym. To
Boskie tchnienie spowodowało, że i człowiek ma ducha, który Bogiem nie jest, ale
pozwala się do Stwórcy odnosić. W Apokalipsie św. Jana z kolei pojawia się
fragment mówiący o tym, że przy końcu świata Chrystusowi będą składać hołd
wszelkie istoty ziemskie, podziemne i niebieskie, a więc także i duchowe.

Adam Mickiewicz Romantyczność
Polski wieszcz w tej balladzie wprowadza postać zmarłego chłopca, który ukazuje
się oczom zakochanej dziewczyny. Widzowie obserwujący to wydarzenie dzielą
się na dwie grupy – takich, którzy wierzą w możliwość pojawienia się ducha, i
tych, co nie dadzą wiary niczemu, czego wpierw nie będą w stanie zbadać i
dotknąć. Mickiewicz tu wykorzystuje motyw ducha do zakwestionowania
wyższości „szkiełka i oka” nad poznaniem intuicyjnym.

Stanisław Wyspiański Wesele
Dramat z elementami wizyjno-symbolicznymi, w którym pojawiające się duchy
stają się personifikacją przekonań, marzeń i obaw realnych postaci. I tak Chochoł
objawia weselnikom ich własne osobiste demony – lęki, przed którymi chcą uciec.
Zjawia się Widmo, będące upiorem zmarłego ukochanego Marysi. Stańczyk z
kolei to personifikacja wyrzutów sumienia Dziennikarza, sam zaś posiada zdrowy
dystans do polityki i wszelkich spraw państwowych. Wcielenie historycznego
błazna demaskuje słabość charakteru bohatera, który, choć pełni odpowiedzialną
społeczną funkcję, ma problemy z własną tożsamością. Kolejnym widmowym
wcieleniem historycznej postaci – Franciszka Branickiego – jest Hetman. Pojawia
się jako reprezentacja poglądów polskiej szlachty na mezalians poety. Kolejna

personifikacja w postaci ducha to Rycerz Czarny (Zawisza). Reprezentuje on
cechy wchodzące w skład rycerskiego etosu, a jednocześnie ukazuje Poecie, jak
dawne polskie mity odlegle są od rzeczywistości i jak jego poezja Poety nie
odpowiada na wyzwania czasów, w których żyje. Z kolei Upiór domaga się
sprawiedliwości w relacjach chłopi – szlachta. Legendarny Wernyhora zaś próbuje
wzbudzić ducha narodowego i zorganizować powstanie, nie wszyscy jednak
rozumieją jego słowa.
Dziady cz. II - A. Mickiewicz
W II części Dziadów pojawiają się duchy osób, które nie zasłużyły na razie na
łaskę nieba. Obserwujemy duchy dzieci: Józia i Rózi, którzy byli zbyt szczęśliwi
na ziemi, złego pana i Zosi. Ostatnim gościem jest tajemnicze widmo młodzieńca,
który milcząc podąża za obecną na obrzędzie Pasterką, nie reagując na zaklęcia
Guślarza.

Charles Dickens Opowieść wigilijna
W samotną wigilijną noc skąpiec Ebenezer Scrooge widzi ducha swego zmarłego
wspólnika, który pragnie go przestrzec przed sknerstwem krzywdzącym drugiego
człowieka. Ebenezer nie chce dać wiary słowom zjawy, do zmiany sposobu
postrzegania tej sytuacji zmusza go dopiero obecność trzech duchów, z których
każdy jest duchem innych świąt Bożego Narodzenia – przeszłych, obecnych i
przyszłych. W końcu Ebenezer tak jest przerażony sugestywną wizją samotnej
śmierci, zaprezentowaną przez duchy, że rezygnuje ze skąpstwa i największą
wartością w swoim życiu czyni drugiego człowieka.

18. DWOREK SZLACHECKI

jest ściśle związany z warstwą szlachecką. Na

przestrzeni wieków zmienia się obraz szlachty w literaturze, ale zmienia się
również obraz dworku szlacheckiego. Z czasem w kulturze polskiej uformował się
pewien model dworku, od którego jednak były też odstępstwa, zależnie od
zamożności i obowiązującej w danym czasie mody. Przeciętna szlachta
pozostawała przy domu, odmalowanym w Panu Tadeuszu, który pojawia się
najczęściej w literaturze i sztuce, a więc parterowym budynku ze strychem,
pobielanymi ścianami i gankiem. Z dworkiem związany jest pewien etos, jakoby
dom szlachecki był ostoją polskich obyczajów i tradycji, a także gościnności, którą
tak się szczycono.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Dwór szlachecki, usytuowany na wzgórzu, pośród brzozowego gaju, był z drzewa,
z pobielanymi ścianami i gankiem. We dworze jako ostoi polskości nie zabrakło
obrazów przedstawiających osoby ważne dla historii Polski – Rejtana, Kościuszkę
czy Jasińskiego. Melodia, którą słychać z zegara kurantowego, to Mazurek
Dąbrowskiego. Tuż przy dworku jest mały ogródek z niedużym, drewnianym

11

płotem, w którym rośnie „trawa angielska i mięta”. Przy dworze jest też sad, są
stajnie, jest folwark dla służby. W pokoju Zosi stoi fortepian, na nim nuty i
książki, a na oknach donice z kwiatami. Dworek to nie tylko ściany, ale przede
wszystkim mieszkańcy. Ważna jest gościnność, istotne są też obyczaje, których się
tam strzeże.


Bolesław Prus Lalka
Dworek szlachecki pojawia się w Zasławiu, jest ostoją gospodarności i
stateczności. W utworze dworek nazywany rezydencją lub pałacem znajduje się na
wzgórzu, jest piętrowy z dwoma skrzydłami. Za dworem znajduje się park pełen
starych drzew, a przed nim łąka, są posągi, altana, klomby. Po obu stronach dworu
stały zabudowania gospodarskie. Dom był jasnożółty, z białymi kolumnami. We
dworze znajdowała się obszerna jadalnia, której „ściany do połowy były
przysłonięte taflami z ciemnego drzewa”. W pałacu jest też strych, w którym
Ochocki chce urządzić obserwatorium meteorologiczne – widać tu już ducha
nowych czasów. U stóp wzgórza jest sadzawka, w pobliżu pałacu stoją budynki
folwarczne. Podobnie jak w Panu Tadeuszu, i tu przestrzega się pewnych
obyczajów, są to przejażdżki konne, spacery po parku, wspólne posiłki.

Ferdydurke - W. Gombrowicz
Wiejski dworek ciotki w Bolimowie, do którego wyjeżdża Józio wraz z Miętusem,
jest dziwacznym miejscem, gdzie wuj opowiada głupawe historyjki, ciotka
nieustannie wspomina dzieciństwo głównego bohatera. Zosia okazuje się być
mdłą i nudną, głupią panienką a Zygmunt, choć jak przystało na panicza, odbywa
erotyczne wyprawy do wsi, jednak ugania się nie za młodymi, ale za starszymi
kobietami. Dworek ciotki jest jakimś absurdalnym muzeum pseudo-
szlachetczyzny.

19. DZIECKO

to bardzo częsty temat w literaturze i sztuce. Motyw ten jest

opisywany w różnych kontekstach i formach. Teksty kultury prezentują m.in.:
stereotyp wiecznie szczęśliwego dziecka lub jego krzywdę, małego bohatera
idealnego lub wręcz przeciwnie – okrutnego człowieka. Dzieci są przedstawiane
jako członkowie rodziny lub jako samodzielne, muszące sobie w życiu radzić,
istoty. Dzieciństwo jest bardzo ważnym etapem w życiu człowieka. Często
szczęśliwe lub przykre chwile z lat wczesnej młodości zostają zapamiętane na całe
życie. Niekiedy mają one nawet wpływ na dalsze losy człowieka, a także jego
późniejszej rodziny. Bardzo często zdarzają się więc powroty osób dorosłych do
dziecięcych lat. Są to podróże w rodzinne strony lub też zwykłe przywoływanie
wspomnień – powracanie myślami do dawnych przeżyć.

„Dziady” Adama Mickiewicza
Dusze dzieci pojawiają się w II części Dziadów. W niebie nie mogą zaznać
szczęścia, ponieważ za życia nie zaznały goryczy. Swoiste udziecinnienie
więźniów pokazane jest w Dziadach cz. III. Są to uczniowie ze Żmudzi, którzy w
wyniku prześladowań zostają zesłani na Sybir. Jedno dziecko, dziesięcioletni
chłopiec, nie jest w stanie dźwigać łańcuchów, które są dla niego za ciężkie.
Dzieckiem jest również Jan Rollison, uczeń gimnazjum, który bity, załamuje się
podczas przesłuchań i chce popełnić samobójstwo.

Antoine de Saint-Exupery Mały książę (chłopiec pochodzący z innej planety);
Jan Kochanowski Treny (śmierć malutkiej córki poety);

Henryk Sienkiewicz W pustyni i w puszczy,

20. ELITA/ INTELIGENCJA

: Elita to wyróżniona w społeczeństwie grupa,

posiadająca przywileje w danym środowisku. Znalezienie się w niej najczęściej
zależy od posiadania jakichś cech lub dóbr. Najczęściej wyróżnia się elity
rządzące, które mają wpływ na politykę. Istnieją też elity intelektualne,
menadżerskie, kulturalne. Inteligencję stanowią ludzie wykształceni, utrzymujący
się z pracy umysłowej. Najczęściej literatura i sztuka przedstawiają te środowiska
w negatywnym świetle, jako ludzi biernych, szkodzących społeczeństwu lub
karierowiczów.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W Salonie warszawskim pokazane zostały dwie różne postawy, które reprezentują
przeciwne sobie „obozy”: towarzystwo stolikowe i towarzystwo przy drzwiach. Ci
pierwsi to elity: urzędnicy carscy, arystokracja, literaci, damy. Ci ludzie
rozmawiają o sprawach mało istotnych, nie interesuje ich sytuacja polityczna
Polski, unikają mówienia o prześladowaniach młodzieży. Nie chcą poruszać
aktualnych spraw dotyczących ojczyzny, są kosmopolitami posługującymi się
językiem francuskim. Nie dostrzegają dramatycznej sytuacji, godzą się na
wszystko, również na niewolę. Są ulegli i podporządkowują się zaborcy. Są
przedstawieni jako przeciwieństwo patriotów, którzy interesują się losami Polski i
popierają walkę w imię ojczyzny.

Bolesław Prus Lalka
W powieści pojawiają się inteligenci, studenci (Maleski, Patkiewicz), naukowcy
(Geist, Ochocki). Wykształcenie i umiejętności mogą im zapewnić pracę, jednak
bohaterowie często nie zarabiają na swoje utrzymanie. Stawska nie może zapewnić
bytu córce i matce. Studenci żyją w nędzy. Geist jest zgorzkniałym wynalazcą,
który chciałby stworzyć inną, lepszą ludzkość. Gardzi innymi, jest pesymistą.
Ochocki jest uważany za dziwaka, żyje z odziedziczonego majątku. Ich

12

wykształcenie nie ułatwia im życia, nie zapewnia szacunku, ani nie stawia ich
wysoko w hierarchii społecznej.

Stanisław Wyspiański Wesele
Przedstawiciele inteligencji (Radczyni, Dziennikarz, Pan Młody, Gospodarz,
Poeta) przede wszystkim reprezentują w Weselu chłopomanię. Sama zabawa
dotyczy małżeństwa inteligenta i chłopki. Każdy z nich ma swój własny pogląd na
temat wsi. Dziennikarz postrzega ją jako arkadyjską, pełną spokoju krainę, w
której nie ma żadnych sporów. Nie rozumie chłopów i ich zainteresowania
polityką. Radczyni nie zna prawdziwego wiejskiego życia. Pan Młody zachwyca
się folklorem, podobają mu się obyczaje, krajobrazy, sam sposób bycia chłopów.
Inteligenci nie są świadomi prawdziwego życia na wsi, ich wiedza jest bardzo
powierzchowna, a zachwyty często nieuzasadnione. Inteligencja mitologizuje wieś
lub fascynuje się nią, w ten sposób znajduje ucieczkę od apatii i dekadentyzmu.

21. FATUM/ PRZEZNACENIE

: fatum - tajemnicza siła, która determinuje całe

ludzkie życie. W Mitologii czytamy, że Mojra - Przeznaczenie ciążyło nie tylko
nad ludźmi, ale nawet nad bogami. Wraz z przyjściem człowieka na świat,
zaczynała się rozwijać nić jego życia, uwaga - nić już istniejąca. To było
jak odwijanie wełny z kłębka, albo odczytywanie dawno już zapisanej księgi.
Od przeznaczenia nie było odwołania - musiało się wypełnić, a ucieczki od niego
na nic się nie zdawały.

Antygona Sofokles
Człowiek ukazany w dziele Sofoklesa to jednostka tragiczna. Jego losem sterują
bogowie, a ich plan musi się wypełnić. Dowodzi tego wspomniany mit o
Labdakidach. Wyrocznia delficka orzeka o tym, co się wydarzy i Edyp, mimo że
próbuje uniknąć przeznaczenia, paradoksalnie je realizuje. Nad rodem królewskim
ciąży fatum. Podobnie jest w Antygonie. Wróżbita Tyrezjasz zna przyszłość, ale
pojawia się on dopiero na końcu dramatu, gdy wszystko jest już przesądzone.
Teoretycznie to człowiek podejmuje decyzje, dokonuje wyborów, ale gdy godzą i
przeczą one boskim planom, jednostka zostaje ukarana i sprowadzona na właściwe
tory przeznaczenia. To, co zaplanowali bogowie musi się wydarzyć. I w owej
niemożności działania, przeciwstawienia się losowi tkwi cały tragizm człowieka.

Król Edyp Sofokles
Gdy Edyp dowiedział się w młodości od wyroczni delfickiej, że zabije swego ojca
i podzieli łoże z matką, postanowił opuścić rodziców i ruszyć w świat, by nie
dopuścić do wypełnienia przepowiedni. Na nic to się jednak zdało, ponieważ
ciążyło na nim fatum, czyli nieodwracalne przeznaczenie. Dramat doskonale
ukazuje, że przed losem nie można uciec, ponieważ człowiek jest jedynie
bezwolną marionetką, zbyt bezsilną, by zmienić bieg przeznaczenia. Dramat
Sofoklesa jest opowieścią o ogromnej – o ile nie nadrzędnej w stosunku do

wszystkiego – sile i roli przeznaczenia. Owo fatum, kierujące ludzkim losem, jest
czymś niezmiennym i nieodwracalnym, niezależnym od człowieka. Dowodem na
to może być Edyp, który starał się odmienić przepowiednię. Choć opuścił ludzi,
których uważał za rodziców i wyjechał z Koryntu, to jednak tymi poczynaniami
kierowało przeznaczenie. To ono doprowadziło go na brzeg królestwa Teb, za jego
interwencją zabił przypadkowego mężczyznę, którym okazał się jego rodzony
ojciec – Lajos. W wyniku niezmiennego przeznaczenia w końcu podzielił łoże z
matką i spłodził z nią czworo przeklętych dzieci.

22. HEROIZM

to umiejętność dokonywania wielkich czynów, walki w obronie

swoich ideałów. Bywa utożsamiany jest z męstwem, bohaterstwem. Literatura od
dawna prezentuje bohaterów heroicznych, często są oni postaciami rzeczywistymi
lub zaczerpniętymi z mitologii. Celem utworów podejmujących problem heroizmu
jest wysławienie bohatera, upamiętnienie jego chwały, męczeństwa.

Homer Iliada
Achilles jest pełen heroizmu, ale ma też wady. Cechują go okrucieństwo i żądza
zemsty (zemsta z powodu uśmiercenia przyjaciela: zabicie Hektora i
zbezczeszczenie zwłok). Jednak w swoich działaniach wykazuje się odwagą i
męstwem. Gdy wraca do walki, zabija najdzielniejszych Trojan. Jego
przeciwieństwem jest Hektor – bardziej opanowany obrońca ojczyzny, kochający
mąż i ojciec. Żegna się z żoną i synem, tak jakby miał ich widzieć po raz ostatni,
dzielnie walczy – zabija Patroklesa, jednak potrafi się też przyznać do strachu –
ucieka przed Achillesem. Obaj bohaterowie odznaczyli się męstwem, ale są to
postaci tragiczne.

Pieśń o Rolandzie
Roland jest jednym z najdzielniejszych rycerzy Karola Wielkiego. Walczy w
obronie Francji i nie lęka się niczego. Za wszelką cenę stara się poszerzać swoją
sławę i staczać boje z kolejnymi przeciwnikami, jest dumny i nie wzywa pomocy,
gdy jej potrzebuje. Woli umrzeć niż się zhańbić na polu walki, dlatego dzielnie
zabija Saracenów. Jego śmierci towarzyszą symbole heroizacji: umiera samotnie
na wzgórzu, przybywają do niego aniołowie z archaniołem Gabrielem, zostaje
wzięty do nieba. Jego śmierć dowodzi, że oddał się królowi, ojczyźnie i wierze.

Sofokles Antygona (heroizm Antygony), Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
(heroiczna postawa prześladowanej młodzieży)

23. HOLOKAUST

– polityka hitlerowców w czasie II wojny światowej, inaczej

zwana Zagładą, mająca za cel zlikwidowanie narodu żydowskiego. Jej podwalin
można doszukiwać się w czasach przedwojennych. Żydzi zaczęli być tępieni i
izolowani, za sprawą wprowadzonych ustaw o antysemityzmie. Mord dokonywał

13

się w stopniowy i zaplanowany przez nazistów sposób. Całe rodziny ginęły w
obozach koncentracyjnych, a liczbę żydowskich ofiar szacuje się na około 6
milionów.

Tadeusz Borowski Proszę państwa do gazu
Obraz Holokaustu sprowadza się tu do najbardziej charakterystycznego przejawu
Zagłady – do mordowania Żydów w obozach koncentracyjnych. Transport Żydów
z getta w Będzinie i Sosnowcu, o którym mowa w opowiadaniu, jest jednym z
wielu, bez przerwy przybywających do obozu. Do Holokaust wszyscy się
przyzwyczaili. Bierność i pogodzenie się z żydowskim losem, a przede wszystkim
bogacenie się przez innych na tym, co Żydzi ze sobą przywieźli – oto obraz
ukazany w opowiadaniu.

Czesław Miłosz Campo di Fiori
W wierszu plac warszawski, sąsiadujący z gettem, porównany zostaje do
rzymskiego Campo di Fiori, na którym spalony został Giordano Bruno. Panuje na
nim podobna atmosfera. Nastroju ludzi nie maci tragedia dziejąca się obok nich –
w getcie trwa nieustanna walka. Żydzi są mordowani przez oprawców, a
mieszkańcy nie zwracają uwagi na to, co dzieje się za murem. Panuje znieczulica i
zobojętnienie. Widoczny jest brak empatii czy jakiegokolwiek współczucia.
Holokaust w wierszu Miłosza ukazany został jako sprawa dla ogółu ludzi
nieistotna. Żydzi pozostawieni zostają na pastwę losu i nikt (poza poetą) się nimi
nie interesuje.

24. INNOŚĆ

to pojęcie bardzo szerokie, dotykające rozmaitych aspektów życia.

Może ono dotyczyć jednostki lub grupy społecznej, które w jakiś sposób różnią się
od ogółu czy przyjętych kanonów. Inność może być motywowana w rozmaity
sposób, różne mogą więc być jej pobudki. Najdosłowniej może ona zostać
powiązana z nietolerancją. Wygląd, poglądy, zachowania określonej osoby –
nieakceptowane przez pozostałych – decydują zarazem o odrębności, inności.
Często postawa taka bywa atakowana i szykanowana, inność jawić się może
bowiem jako zagrożenie istniejącego porządku. Pojęcie to, to również osobny
sposób odczuwania świata, odmienny poziom wrażliwości. Także zagubienie się w
świecie, w którym każdy ma swoje miejsce i wie, do czego dążyć, a także swoistą
samotność, brak zrozumienia – możemy określić tym mianem. Inność może być
wreszcie świadoma – jako przejaw indywidualizmu, przekonania o własnej
wyższości, wygórowanej ambicji. Inność może być także wyrazem buntu
światopoglądowego, przeciwstawienia się utartym schematom i konwenansom.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III

Konrad uważa się za jednostkę wybitną, ponadprzeciętną, mogącą niemal równać
się z Bogiem. Jego wygórowana ambicja, skrajny indywidualizm, przekonanie o
nadludzkiej sile i możliwościach (tytanizm) decydują o tym, że on sam stawia się
wyżej od pozostałych ludzi. Jednocześnie inność Konrada wynika też z tego, że
jest poetą, a odbiorcy nie rozumieją jego twórczości.
Adam Mickiewicz Romantyczność
W balladzie tej poeta przedstawia czytelnikowi postać młodej dziewczyny Karusi,
rozmawiającej ze swym zmarłym ukochanym. Fakt, że dziewczyna obcuje z
rzeczywistością z granicy życia i śmierci oraz zdrowia psychicznego i szaleństwa
powoduje uznanie jej za obłąkaną. Inność bliska jest tu zatem szaleństwu.
Pozaracjonalny ogląd świata konfrontowany jest tu z postawą starca i sceptyków.

A. de Saint-Exupery Mały Książę (Mały Książę spotyka podczas swych
wędrówek różnych ludzi, są mu oni jednak zupełnie obcy, Sofokles Antygona
(inność prawd moralnych i postępowania bohaterki wobec przyjętych kanonów),
Lot nad kukułczym gniazdem (inność wykazana w postaciach bohaterów
przebywających w szpital psychiatrycznym)

25. KARA

: Problem kary towarzyszy człowiekowi od zawsze, występuje już w

Biblii. Związany jest z naturą człowieka, jego skłonnością do czynienia zła,
popełniania zbrodni czy drobnych przewinień. Kara jest zazwyczaj wymierzana
adekwatnie do dokonanej winy. Jednak zdarzają się przypadki, że jest ona
niesprawiedliwa lub wręcz absurdalna. Kara może być zgodna z prawem –
wymierzona przez sąd, odpowiednie instytucje lub też jest osobistą zemstą czy
zbiorowym linczem.

Biblia, Księga Rodzaju, Wieża Babel
Wszyscy ludzie mówili jednym językiem. Dzięki temu mogli się swobodnie
porozumiewać. Ustalili, że wybudują wieżę sięgającą aż do nieba. Boga
rozzłościła ta zuchwałość, nie było to zgodne z Jego wolą – pomieszał więc języki,
w wyniku czego ludzie już nie mogli się porozumieć i dokończyć budowli.
Rozproszyli się po całej ziemi. Ponieśli karę, bo chcieli przekroczyć wyznaczoną
im granicę wolności, odznaczyli się pychą.

Juliusz Słowacki Balladyna
Gdy Balladyna w końcu dochodzi do władzy, musi osądzić zbrodniarzy.
Przedstawione zostają jej trzy sprawy: otrucie Kostryna, zabójstwo Aliny,
wypędzenie matki. Królowa jest zmuszona wydać wyrok śmierci na sprawców, a
więc musi skazać samą siebie, gdyż jest winna wszystkich trzech czynów. Ponosi
więc karę za wszystkie swoje przewinienia. Dziewczyna ginie w wyniku uderzenia

14

pioruna. To oznaka sprawiedliwości, dowód na to, że za każdy występek ponosi
się karę.

Lot nad kukułczym gniazdem
Historia mężczyzny skazanego na karę ciężkiego więzienia. Aby uniknąć tej
najwyższej kary, udaje chorego umysłowo i w związku z tym trafia do zakładu
psychiatrycznego. Tam poznaje prawdziwe życie chorych psychicznie ludzi, co
wzbudza w bohaterze inne spojrzenie na tę inną rzeczywistość. Motyw kary w tym
filmie można rozumieć dwojako. Po pierwsze – dosłownie, czyli historia
skazanego na karę za nieuczciwe życie, po drugie, w przenośni, kiedy myślimy o
ludziach upośledzonych psychicznie, co najważniejsze niewinnych, ale także
skazanych na swoistą karę – na zamknięcie w ośrodku dla chorych i we własnej
chorobie. Tutaj motyw kary kontrastuje z poprzednim.

Biblia, Księga Rodzaju (wygnanie z Raju – kara wymierzona pierwszym ludziom
za złamanie zakazu), Mitologia, Dedal i Ikar (śmierć karą za brak roztropności ),
Syzyf (kara za zdradzenie tajemnic – wtaczanie głazu), Prometeusz (kara za
kradzież ognia – sęp wyjadający wątrobę), William Szekspir Makbet (kara za
popełnienie zbrodni), Adam Mickiewicz Dziady, cz. II (kary za grzechy lekkie,
ciężkie i średnie)

26. KOBIETA

: Motyw kobiety jest jednym z najczęściej występujących w

tekstach kultury. Związane jest to przede wszystkim z rolami, jakie pełni kobieta w
życiu i w społeczeństwie: matki, żony, pracownicy, kochanki, kobiety świętej, itp.
Oczywiste jest, że każda epoka inaczej postrzegała kobietę, przypisując jej inną
rolę i zwracając uwagę na inne cechy charakteru czy osobowości. W opracowaniu
motywu kobiety zwrócono uwagę przede wszystkim na ową różnorodność.

Biblia – Maryja
Maria, Najświętsza Maryja Panna, matka Jezusa, jest jedną z naczelnych postaci
Nowego Testamentu. Religia i kultura chrześcijańska dostrzega niepokalane
poczęcie (dogmat wiary) oraz tworzy model człowieka idealnego, ponieważ
Maryja nigdy nie popełniła grzechu. Matka Boża, zgodnie z wiarą, została
wniebowzięta, czyli nie umarła, a jedynie została zabrana do Domu Ojca. W czasie
życia towarzyszy ona Synowi w Jego wychowaniu, dorastaniu, a także cierpi, gdy
Jezus umiera. Kult Maryi jest niezwykle popularny nie tylko w kościele
rzymskokatolickim, ale również w prawosławnym

„Makbet” Williama Szekspira
Ucieleśnieniem kobiety fatalnej (femme fatale) jest Lady Makbet. To ona
najbardziej namawia męża do popełnienia zbrodni, działając na jego ambicje.

Kobieta przypomina biblijną Ewę, która nakłoniła Adama do zjedzenie zakazanego
owocu. Podobnie jak Ewa, Lady Makbet działa z inspiracji zła. Z wypowiedzi
bohaterów dramatu można wywnioskować, że małżonka Makbeta jest kobietą
piękną. Z uznaniem wyraża się o niej Dunkan oraz dostojnicy szkoccy. To w
głównej mierze Lady doprowadziła do upadku Makbeta. W odróżnieniu jednak od
innych kobiet fatalnych, wpada w obłęd i popełnia samobójstwo.

„Balladyna” Juliusza Słowackiego
Balladyna to postać tragiczna uwikłana w konflikt własnej osobowości i nie
odkrytej tożsamości – konflikt między namiętnościami, żądzą władzy, a
wewnętrzną moralnością i sumieniem. Poruszając się po drodze pragnień,
zapomina o rozsądku. Nierozważnie szuka granic osobistej wolności. Udowadnia,
jak niewiele potrzeba, by stanąć w kolizji z prawem i samym sobą. Wystarczy
mała iskra – chwilowe rozbudzenie uśpionej fantazji, szaleńczej ambicji, by
zapłonęło ognisko zła i spopielały wszelkie zasady. Jakże czujnym trzeba być
strażnikiem świętej „etycznej” korony, by nie zapomnieć o „królewskich” –
odgórnych prawach i nie uśmiercić się rażeniem „pioruńskich” (niszczących)
pragnień.

„Tango” Sławomira Mrożka
Ala to piękna dziewczyna będąca obiektem uwielbienia Artura, który jest
równocześnie jej kuzynem. Bohaterka to postać niezwykle próżna, której zależy
jedynie na powodzeniu u mężczyzn. Robi wszystko, co może, gdy zauważa, iż
Artur nie zwraca uwagi na jej wdzięki. Ala jest sprawczynią upadku swojego
narzeczonego. Zdrada, której się dopuściła doprowadziła go ostatecznie do
śmierci.

Sofokles Antygona (kobieta trzymająca się swoich zasad moralnych)

Bolesław Prus Lalka (Izabela jest kobietą żyjącą w krainie marzeń, nie potrafi
docenić miłości, która ją spotyka)

Sławomir Mrożek Tango (Eleonora jest przykładem kobiety wyzwolonej)

27. KONFLIKT POKOLEŃ

towarzyszy nam od zarania dziejów. Już według

Biblii Adam i Ewa weszli w konflikt z Bogiem Ojcem. Nieposłuszeństwo, którego
się dopuścili, zmusiło Boga do wypędzenia ich z raju. Od tego czasu konflikty
pokoleniowe nie ustają. Konflikt rodzi się w momencie, gdy każda strona ma
własne ideały czy przekonania i nie chce ani ustąpić stronie drugiej, ani dojść z nią
do kompromisu. Młodzi buntują się przeciwko poglądom im narzucanym, często
konserwatywnym i skostniałym. Chcą żyć po swojemu – inaczej i nowocześniej.
Wpływ na pojawianie się konfliktów ma też zmieniająca się obyczajowość,

15

aktualna moda, postawy kreowane przez ogół społeczeństwa czy sytuacja
polityczna kraju.

Adam Mickiewicz Romantyczność
Utwór pokazuje konflikt romantyków z klasykami. Klasykiem, którego wiedza
opiera się na nauce, jest tu starzec. Nie przyjmuje on do wiadomości faktu, iż może
istnieć coś takiego, jak metafizyka. Z góry zakłada, że Karusia postradała zmysły
po śmierci ukochanego, a nie widzi jego ducha. Romantycy, których
przedstawicielem jest poeta, wypierają poglądy klasyków i opowiadają się za racją
serca. Konflikt ten jest jednym z najbardziej znanych i charakterystycznych
sporów pokoleniowych, ścierającym ze sobą dwa całkowicie odmienne
światopoglądy.

Stanisław Mrożek Tango
`W Tangu najbardziej konserwatywny jest przedstawiciel najmłodszego pokolenia
– Artur, uporządkowany intelektualista. Jego rodzice natomiast dążą do
nowoczesności, do rewolucyjnej przemiany obyczajów. W ich sporze zwycięża
przedstawiciel najstarszego pokolenia, Edek, który siłą, a nie rozumem,
wprowadza władzę totalitarną. Konflikt jest tutaj utrzymany w konwencji groteski
i stawia diagnozę czasom, które nadeszły: upadek wartości wysokich, a triumf
prymitywizmu i materializmu.

Bolesław Prus Lalka (konflikt pokolenia romantyzmu i pozytywizmu),

28. KONFLIKT

:

„Romeo i Julia” Williama Szekspira
W dramacie mamy przedstawione dwa zwaśnione i nienawidzące się wzajemnie
arystokratyczne rody Werony. Z jednej strony czytamy o wyrozumiałej, pełnej
godności i spokoju rodzinie Montekich, darzącej syna Romea ogromną miłością
oraz zaufaniem, tolerancyjną wobec jego skłonności do samotności, nieingerującą
w jego sprawy, a z drugiej poznajemy ród Kapuletów. Są to ludzie zapalczywi,
brutalni i często agresywni, mający bardzo wygórowane wyobrażenie o pozycji
swej rodziny w społeczeństwie. Najbardziej jednak boli w Kapuletach ich
despotyzm wobec Julii, którą ojciec bezwzględnie i kategorycznie zmusza do
małżeństwa z niekochanym przez nią, acz zamożnym Parysem, a matka nie chce
nawet wysłuchać jej argumentów. Konflikt miedzy rodami jest tłem, a zarazem
czynnikiem sprawczym historii. Choć nie wiadomo nawet, jaki początek ma waśń,
to najważniejsze jest – by pielęgnować w sobie nienawiść, czego dowodem są
liczne bójki na placach Werony. Dopiero w momencie tragedii, rodziny widzą
niedorzeczność swego postępowania, zdeformowanie pojmowania pojęcia honor.

„Dziady” Adama Mickiewicza
Różnice światopoglądowe są przyczyną konfliktu i polemiki Gustawa i Księdza z
II części Dziadów. Gustaw reprezentuje swoją postawą typowo romantyczne
poglądy – wierzy w siłę miłości, w istnienie świata pozazmysłowego i duchy.
Ksiądz jest człowiekiem, kierującym się zdrowym rozsądkiem. Nie rozumie
cierpienia Gustawa, ponieważ uważa, że należy pogodzić się z wyrokami Boga.
„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza
Konflikt między dwoma szlacheckimi rodami jest jednym z głównych wątków
Pana Tadeusza. Zaczyna się przed laty w momencie, w którym Jacek Soplica w
przypływie gniewu zabija Stolnika, który nie zgodził się na jego związek z jedyną
córką. Przez lata stary służący Horeszki mści się na krewnych Jacka. Spór
rodzinny przenosi się na brata Soplicy, Sędziego i dalekiego krewnego Stolnika,
Hrabiego, którzy zaczynają procesować się o stary zamek Horeszków. W utworze
mamy do czynienia również z konfliktem, ukazanym w sposób humorystyczny.
Jest to spór między Rejentem a Asesorem o charty.

„Zemsta” Aleksander Fredro

Konflikt dotyczy sporu o mur i wzajemnych, nieprzyjaznych relacji między
Cześnikiem a Rejentem. W starym zamku zamieszkuje dwóch nienawidzących się
sąsiadów: Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek. Jedna połowa budynku prawnie
należy do Klary – bratanicy Cześnika, druga do Rejenta. Rozdziela je mur, który
miejscami jest wyszczerbiony. Przez wyłom odbywa się „nielegalna” komunikacja
bohaterów. Rejent, jako właściciel nie tylko połowy zamku, ale i części muru,
postanawia go naprawić i wtedy sąsiedzki spór zostaje spotęgowany. Murarze
wynajęci przez Rejenta wykonują prace naprawcze, co nie podoba się Cześnikowi,
który podobnie jak Rejent całą sytuację obserwuje z okna. Posyła swoich
pachołków celem przerwania prac i dochodzi do bójki, a właściciele – jako
pośredni obserwatorzy – kłócą się, wymieniając wrogie opinie – każdy ze swojego
stanowiska w oknie. W końcu zdenerwowany Cześnik życzy sobie, by mu podać
strzelbę i chce celować do Rejenta. Po incydencie, który nie zakończył waśni,
Rejent spisuje fałszywe zeznania robotników i najpewniej ma w planach pozwać
Cześnika do sądu. Przeczuwając to, Raptusiewicz decyduje się na ostateczne
rozstrzygnięcie w postaci pojedynku. Posyła z zawiadomieniem Papkina i, gdy
faktycznie nadchodzi czas zemsty, inicjator nie pojawia się w umówionym
miejscu. Zdziwiony Milczek przekracza progi sąsiedzkich komnat i dostrzega
nieprzewidzianą zmianę „scenariusza”. Zgoda, która musi nastąpić, zaskakuje
każdego z bohaterów.

„Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza

16

Konflikt między Zakonem a Królestwem Polskim trwa od lat. Krzyżacy nie
dotrzymują warunków pokoju, napadają na polskie dwory, oskarżają Jagiełłę o
fałszywy chrzest, gnębią poddanych. Przez wiele lat stosunki między obu
państwami łagodzone były dzięki przezorności Konrada von Jungingena, mającego
świadomość, że potęga Zakonu może ugiąć się pod mieczem polskiego króla.
Konflikt zaostrza się po objęciu urzędu wielkiego mistrza przez Ulryka von
Jungingena. Ulryk dąży do wojny z Jagiełłą. Początkowo Krzyżacy odnoszą
zwycięstwa i zajmują Ziemię Dobrzyńską. Ostateczna walka rozgrywa się na
polach Grunwaldu i Zakon ponosi klęskę.

29. KRÓL

w dzisiejszych tekstach kultury pojawia się rzadko. Wiąże się to z

faktem, iż dziś mamy do czynienia nie z monarchią, a z demokracją. Funkcje króla
zastąpiły takie instytucje, jak prezydent, rząd, sejm, senat. Niegdyś król był
przedstawiany jako: dobry lub okrutny władca, wielki bohater, postać tragiczna,
zbrodniarz. Temat często wiązał się z ludzką naturą, skłonną do popełniania złych
czynów, by tylko objąć władzę.

Sofokles Król Edyp
Lud jest nękany przez nieszczęścia. Król Edyp – dbający o swoich podwładnych –
chce go z nich wybawić. Dowiaduje się od wyroczni, że jest to spowodowane
zbrodnią dokonaną na królu Lajosie. Próbuje więc odkryć prawdę co do
tajemniczej śmierci. Gdy odkrywa, że jest ojcobójcą i był w związku kazirodczym
z matką, rozpacza nad swoim losem i opuszcza miasto dla dobra jego
mieszkańców.

Ignacy Krasicki Do króla
Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do króla („najjaśniejszy panie!”).
Kieruje wobec niego zarzuty. Jedną z wad jest szlacheckie pochodzenie.
Król jest Polakiem, a lepiej było za czasów „złotej wolności”, „kiedy cudzy
rządził”. Młody wiek króla też nie jest zaletą. Starsi władcy są mądrzy i bardziej
doświadczeni. Zarzutami są: rozsądek, łagodność, dobroć, a także: wykształcenie,
wspieranie działalności kulturalnej i artystów. Utwór jest satyrą. Autor nie wytyka
królowi wad, chce skrytykować przeciwników króla i jego reform. Jest to więc
potępienie konserwatyzmu i poglądów szlachty. Zarzuty postawione w wierszu są
ironiczne, w rzeczywistości to zalety.

Juliusz Słowacki Balladyna

Popiel III był królem, ale został wygnany z pałacu przez swojego brata. Mieszka
więc w lesie jako pustelnik i udziela dobrych rad. Kirkor chce mu pomóc w
odzyskaniu władzy, bo wie, że był dobrym władcą. Od kiedy rządy objął jego brat,
w królestwie zaczęło się źle dziać. To Popiel III jest prawowitym władcą, ukrył

prawdziwą koronę w lesie. Znajduje ją Goplana i wkłada na głowę Grabcowi. Gdy
Kirkor pokonuje Popiela IV, mówi, że władzę powinien objąć ten, który posiada
koronę. A ma ją już Grabiec. Balladyna zabija go, żeby zostać królową. Następnie
wraz z Kostrynem napada na Pustelnika, by objąć władzę. Jednak przeszkadza jej
nawet wspólnik – podaje mu truciznę, by móc rządzić samodzielnie.
Zgodnie z prawem musi osądzić zbrodniarzy, w wyniku czego sama wydaje wyrok
na siebie. Balladyna obnaża ludzką naturę, zło, rządzę władzy.

„Pieśń o Rolandzie”
Kolejnym popularnym średniowiecznym wzorem parenetycznym jest ideał
władcy. W Pieśni o Rolandzie przykładem jego realizacji jest król Franków - Karol
Wielki. Idealny władca musiał posiadać nie tylko cechy doskonałego rycerza
(między innymi „szlachetne urodzenie”, dobre wychowanie, honor, męstwo, wiara
w Boga, gotowość oddanie życia w walce o ojczyznę, szacunek dla dam,
majestatyczność i dostojność wyglądu), lecz także interesować się losem
poddanych, bronić państwa, być jego doskonałą wizytówkę. Jakby tego było mało,
władca stał jeszcze na czele wojska, przez co był odpowiedzialny na ludzi, którzy
mu zaufali i gotowi byli spełnić każde jego polecenie. Był więc nie tylko dobrym
panem, troskliwym opiekunem, gospodarzem swych ziem, mądrym sędzią, lecz
również silnym wodzem, prowadzącym swe oddziały do zwycięstwa. Wśród
swych poddanych cieszył się sympatią i poparciem. Nikt nigdy nie śmiał zarzucić
mu czegokolwiek, ponieważ każdy traktował go jak ideał.

Makbet Williama Szekspira
W dramacie o Dunkanie zawsze mówi się „król”, podczas gdy Makbet nazywany
jest często „tyranem”. Różnica pomiędzy dwoma władcami jest wyjaśniona w
scenie, w której Makduf spotyka Malkolma. Syn Dunkana za idealnego króla
uznaje kogoś, kogo cechuje: sprawiedliwość, prawość, łaskawość, wspaniałość,
uprzejmość, pobożność, cierpliwość, męstwo. Są to cechy, które rzekomo posiadał
ojciec Malkolma. O tyranie – Makbecie, prawowity następca tronu Szkocji mówi
że jest on jest krwawy, gwałtowny, złośliwy, fałszywy, chytry, drapieżny, pełen
wszelkiego rodzaju ohydy. Wzorowy król zapewnia swojemu królestwu pokój,
porządek i sprawiedliwość - tak było za czasów Dunkana. Czyny były wtedy
wynagradzane adekwatnie do ich znaczenia, czego przykładem było nadanie tytułu
tana Kawdoru Makbetowi, po pokonaniu przez niego wodza armii Norwegów.
Najważniejsze jest to, by król, nie bacząc na własne interesy, był lojalny wobec
Szkocji.

„Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza
Władysław Jagiełło został w powieści Sienkiewicza ukazany jako władca mądry,
sprawiedliwy, pobożny i mężny. Przez wiele lat dąży do pokojowego załagodzenia
konfliktu z Zakonem. Dzięki jego zdolnościom strategicznym wojska polsko –

17

litewskie odnoszą ogromne zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem i pokonują
potęgę Zakonu krzyżackiego. Jest również niezwykle pobożnym królem, który nie
chciał dopuścić do przelania chrześcijańskiej krwi, lecz kiedy nie dało się uniknąć
wojny, mężnie poprowadził swoje oddziały do walki.

30. KRZYWDA

to pojęcie, które można rozumieć na wiele sposobów. Zawsze

jednak ma charakter negatywny. Wyrządzanie krzywdy jest działaniem na
niekorzyść drugiej osoby. Nie zawsze jest zabiegiem celowym, często
nieodpowiednim komentarzem czy zachowaniem zdarza się skrzywdzić kogoś
przypadkowo. Skrzywdzić można fizycznie, zadając ranę, ale też i psychicznie –
wpływając na czyjeś uczucia, mówiąc nieprzyjemne rzeczy lub poniżając. Często
mówi się o ludziach pokrzywdzonych przez los: wojny, kataklizmy, choroby – one
również są źródłem krzywdy. Pamiętać należy, że każdy człowiek ma inną
wrażliwość, inną hierarchię wartości i odporność na niekorzystne czynniki, dlatego
też krzywda niejednokrotnie ma bardzo indywidualny charakter.

Sofokles Król Edyp

Dramat pokazuje, jak wielką krzywdę może wyrządzić Fatum, przed którym uciec
się nie da. Choć zarówno ojciec Edypa, gdy dziecko się urodziło, jak i sam Edyp,
gdy poznał przepowiednię, próbowali odmienić słowa wyroczni, nie udało im się
to. Edyp zabił ojca i poślubił matkę. Skrzywdzonych zostaje troje ludzi. Krzywda
ma tutaj charakter totalny i świadczy o tym, że nie ma możliwości ucieczki przed
losem.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. II
W Zaduszki spotyka się w kaplicy Guślarz z ludnością wiejską, by dokonać
obrzędu dziadów. Kolejno pojawiają się dusze zmarłych, które nie zostały
zbawione. Wśród nich znajduje się zakuty w łańcuchy, niemogący zaznać spokoju,
duch złego pana, który za życia krzywdził swoich poddanych, nie dając im
godziwych wynagrodzeń za pracę, pozwalając im na życie w nędzy i bijąc
okrutnie, gdy sprzeciwiali się jego rozkazom. Domaga się łaski, jednak jego
poddani, po śmierci przeistoczeni w ptaki, nie potrafią mu wybaczyć złych
czynów. Krzywda zostaje tu pomszczona. Jednostka, która wpływała na losy
zbiorowości musi ponieść odpowiedzialność za swoje czyny. Dobro wygrywa ze
złem, dusza pana nie zostaje zbawiona. Moralność ludowa uczy także, że krzywda
i cierpienie jest integralnym elementem życia ludzkiego i bez niego nie można
oczekiwać nagrody niebieskiej.

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
Utwór opowiada o masowej krzywdzie, która dokonywała się w czasie II wojny
światowej i po jej zakończeniu. Autor pokazuje warunki życia w sowieckich

łagrach, w których takie pojęcia, jak humanitaryzm, godność ludzka czy empatia
nie istniały. Ludzie aresztowani byli z błahych powodów, a potem zmuszani do
wycieńczającej pracy, której skutkiem były najczęściej choroby i śmierć.
Krzywdzono celowo, w sposób bezwzględny i przemyślany. Nad uciskaniem
tłumów pracowała cała totalitarna machina, której nie sposób było się
przeciwstawić.

Bolesław Prus Lalka (odrzucona miłość Wokulskiego do Izabeli Łęckiej)

31. KUSZENIE

, a więc mamienie człowieka, próba sprowadzenia go na złą drogę

jest motywem literackim i kulturowym o wielowiekowej tradycji. Wystawianie
człowieka na próbę, chęć zwiedzenia go pojawia się bowiem w najwcześniejszych
dziełach kultury. Pierwsze obrazy podsuwanych pokus znajdują się już w Biblii
czy Odysei Homera. Kuszenie jest też głęboko zakorzenione w sferze religii,
obecne jest silnie także w chrześcijaństwie. Oznaczać może ono jednak nie tylko
chęć odwrócenia człowieka od Boga, ale także złamania jego silnej woli czy prawd
moralnych. Udana próba kuszenia oznacza zwykle wykorzystanie słabości
człowieka i prowadzi do jego upadku.

Homer Odyseja
Odyseusz kuszony jest przez przyciągające żeglarzy pięknym śpiewem syreny.
Poleca przywiązać się do masztu, a reszcie załogi zatkać uszy. Tym samym słyszy
śpiew syren i ulega jego czarowi, ale dzieje się to bez szkody dla niego i jego
towarzyszy. Pokusa została tutaj okiełznana, zaś nieudane kuszenie pozwoliło
uniknąć rozbicia statku o skały. Motyw kuszenia dowieść ma tutaj przebiegłości
Odyseusza i wykazać jego męstwo, ale też wygórowaną ambicję. Kuszenie
dowodzi tutaj także tego, jak zwodnicze jest piękno czy młodość.

Biblia, Księga Rodzaju
Pierwsi ludzie zostali wystawieni na pokusę przez szatana, który przybrał postać
węża. Kusi on Ewę, by spróbowała owocu z zakazanego drzewa. Wąż sugeruje
zatem, że nieposłuszeństwo wobec Boga pozwoli posiąść wielką wiedzę. Kusił
Ewę dowodząc, że zjedzenie owocu postawi ją niemal na równi ze Stwórcą.
Kuszenie było tu działaniem skutecznym. Ewa skosztowała owocu i poczęstowała
nim także Adama. Karą za ów czyn była utrata raju i nieśmiertelności. Kuszenie w
Księdze Rodzaju ma dowieść złowieszczych intencji Szatana i uzasadnić utratę
przez ludzi szczęśliwości, a pogrążenie się w świecie pełnym cierpienia i zła.

Biblia, Nowy Testament, Ewangelia wg Św. Mateusza
Chrystus udaje się na pustynię, gdzie jest kuszony przez szatana. Ten domaga się
najpierw, by Chrystus dowiódł swojej boskości, działając cuda. Potem proponuje

18

mu, by rzucił się w dół ze szczytu świątyni, jako że Bóg i tak go uratuje. Chrystus
odpowiada jednak, że nie należy wystawiać Stwórcy na próbę. Diabeł oferuje mu
wreszcie wszelkie bogactwa świata, mądrość i władzę za jeden pokłon, ale Bóg-
człowiek pozostaje niewzruszony i nie daje się zwieść. Odtrąca szatana i otaczają
go aniołowie. Kuszenie Chrystusa jest tutaj zuchwałą próbą, jakiej poddaje Boga
diabeł. Takiej samej próbie poddawany jest codziennie człowiek, więc opowieść ta
ma cechy paraboli.

Biblia Księga Hioba (Hiob wystawiony na próbę, kuszony przez diabła do
złorzeczenia Bogu), A. Mickiewicz Dziady, cz. III (diabły próbujące nakłonić
Konrada do bluźnierstwa)

32. MAŁA OJCZYZNA

to miejsce szczególne istotne, z którym wiążą się

najważniejsze życiowe wspomnienia. Może być to kraina lat dziecinnych, kiedy to
następowały pierwsze wtajemniczenia, kiedy następowało zdobywanie wiedzy i
dojrzałości. Mała ojczyzna to niewielka przestrzeń, posiadająca jednak niezwykle
doniosłe znaczenie dla dalszych ludzkich losów, głęboko zapadająca w pamięć.
Termin ten nie zakłada ściśle pojętych granic, może oznaczać kilka domów (lub
nawet jeden) albo rozciągać się na niemal bezkresne przestrzenie. Tworzą ją
bowiem nie tylko miejsca, ale i ludzie ze swoją kulturą, historią, tradycjami,
wierzeniami. Mała ojczyzna sprzyja powstawaniu silnych lokalnych więzi, jakie
łączą daną mikrospołeczność. Owe miejsca (lub miejsce) bliskie sercu człowieka
pełnią także funkcję mitotwórczą, sprzyjają idealizacji wspomnień i budzą
nostalgię. Stanowią także wspaniałą inspirację dla twórców kultury i sztuki. Są na
koniec pewnym punktem oderwania się od zmiennej i niepewnej codzienności,
sprzyjają poszukiwaniu dawnego szczęścia, prostoty, moralności i tożsamości –
narodowej, etnicznej, regionalnej, obywatelskiej…

brak

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Małą ojczyzną była dla Mickiewicza ukochana Wileńszczyzna. Zmuszony
do emigracji wieszcz odwzorował ją w swej pamięci i przelał na papier,
tworząc największe dzieło swego życia. Poeta przedstawił galerię
wyrazistych postaci stanowiących przekrój litewskiego społeczeństwa.
Obraz ten jest wyidealizowany, poeta traktuje Soplicowo jako arkadię, w
której nie ma trosk, zaś życie biegnie spokojnie uporządkowanym rytmem.
Ukazanie bliskich sercu miejsc wyzwala tu najwspanialsze uczucia i
powoduje, że stają się one niezapomniane.

33. MARYJA

: (również: Matka Boża, Matka Boska, Najświętsza Maryja Panna),

według Biblii, doświadczyła zwiastowania, niepokalanego poczęcia,
wniebowzięcia. Wydarzenia te często były poruszane przez literaturę i sztukę, w
wyniku czego utrwalił się wizerunek Marii jako powierniczki i pocieszycielki.
Została ona objęta kultem.

Bogurodzica
Pierwsza zwrotka to prośba do Matki Boskiej o wstawiennictwo – pomoc w
osiągnięciu przychylności Boga. Wierni (ogół modlących się) zwracają się
bezpośrednio do „Bogurodzicy, dziewicy” – matki Chrystusa. Określona zostaje
jako wielbiona i wychwalana przez Boga („Bogiem sławiena”), wybrana
(„zwolena”). Widoczne jest nawiązanie do niepokalanego poczęcia.

Bogurodzica nawiązuje treścią do motywu deesis, ludzie modlą się m.in. za
pośrednictwem Matki Boskiej do Jezusa Chrystusa i do Boga. Utwór jest związany
z kultem Matki Boskiej – wierni dostrzegają jej dobroć i łaskawość. Wierzą, że
prośby do niej skierowane zostaną wysłuchane, że uzyskają pomoc w zyskaniu i
zesłaniu łask.

Stabat Mater Dolorosa
Utwór przedstawia Marię jako cierpiącą matkę stojącą pod krzyżem. Kobieta
patrzy na umierającego syna i płacze. Wielokrotnie zostaje podkreślony jej smutek.
Podmiot liryczny stwierdza, że tak przejmująca scena musi w każdym człowieku
wywołać ból i współczucie. Tym bardziej, że matka musiała patrzeć na wiele
przykrych scen: biczowanie, niesienie krzyża, a w końcu śmierć. Maria myśli czule
o swoim dziecku, jednak widzi „słodkie swe Rodzone” w tak bolesnych
sytuacjach. Podmiot liryczny chce ulżyć „Pannie z Panien Najjaśniejszej” w
cierpieniu, jest gotów sam płakać i odczuwać ból. Utwór jest związany z kultem
Matki Bożej, poezją dolorystyczną. Miał duży wpływ na rozpowszechnienie się
motywu matki opłakującej syna pod krzyżem.

Maryja, Matka Jezusa, reż. Kevin Connor
Historia Jezusa, ale opowiedziana z perspektywy Maryi. Bardzo ważnym
elementem filmu jest przedstawienie sceny zwiastowania, tego, jak młoda
dziewczyna całkowicie oddaje się posłudze Bogu, przyjmuje na siebie
błogosławieństwo. Motyw Maryi przewija się w każdym filmie opowiadającym o
Jezusie, natomiast w tej opowieści są ukazane pewne fakty, z perspektywy kobiety,
świętej Matki, bogobojnej i cierpiącej.

Lament świętokrzyski (matka cierpiąca po stracie syna)

19

34. MASKA

: Motyw maski może mieć kilka realizacji. Pierwszy z nich jest

najbardziej oczywisty – maska to zasłona na twarz z otworem na oczy, najczęściej
zakładana przez aktorów lub też przez uczestników balów maskowych. Drugie
rozumienie słowa to zachowanie zmierzające do ukrycia prawdziwych zamiarów.
Poza tym maską można nazwać zabieg autora, kostium literacki. Pozwala to na
przedstawienie pewnej tematyki w sposób przenośny, niedosłowny. W każdym
wypadku maska pomaga w ukryciu czegoś – prawdziwego oblicza, tożsamości,
zamiarów itd.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Ksiądz Robak jest bohaterem, który uciekł w maskę. O jego losach czytelnik
dowiaduje się z przedśmiertnej spowiedzi. Jacek Soplica to awanturnik, warchoł,
porywczy szlachcic. Cieszy się popularnością wśród szlachty i oddaje rozrywkom.
Jednak jego miłość do Ewy wywołuje w nim cierpienie – Stolnik nie zgadza się na
ślub. Jacek wpada w rozpacz, żeni się z inną kobietą, zaczyna pić. Podczas
oblężenia zamku Horeszków zabija Stolnika i wyjeżdża za granicę. Wszystkie te
zdarzenia mają wpływ na to, że zostaje zakonnikiem. Od tego czasu to pokorny i
bohaterski patriota – udaje mu się odkupić swoje winy. To postać, której nie
można jednoznacznie ocenić, gdyż zmienia tożsamość – nakłada maskę.

Witold Gombrowicz Ferdydurke
Autor używa trzech słów-kluczy: „gęba”, „łydka”, „pupa”. Pierwsze z nich jest
najszersze i dotyczy wszelkich przyjmowanych przez ludzi postaw – masek.
Każdy kontakt z drugim człowiekiem zmusza do przyjęcia jakiejś „gęby”, nie
można przed nią uciec. Można za to przybrać kolejną „gębę”. Szkoła upupia,
doświadcza tego Józio. „Łydka” zaś to symbol energii życiowej, aktywności,
swobody obyczajowej – wyraża się to w postawie Zuty. W rzeczywistości są to
kolejne „gęby”, które narzucone są przez innych ludzi. Maski te tworzą formę,
która w każdej chwili może się rozbić. Są one chwytem pisarza, sposobem na
ukazanie mitów, zachowań człowieka. Pozwalają też dostarczyć dużej dawki
absurdu.

Ignacy Krasicki Kruk i lis, Ptaszki w klatce (kostium literacki),

Maska Zorro, reż. Martin Campbell (bohater walcząc ze złem kryje swoją twarz
pod maską)

35. MARZENIA

dają nam możliwość ucieczki przed szara nieraz codziennością i

monotonią. Marząc, możemy stać się kimkolwiek chcemy i znaleźć się
gdziekolwiek pragniemy. Jednak marzenia to nie tylko „bujanie w niebieskich
obłokach”. Jeśli z determinacją i przekonaniem realizujemy z pozoru nierealne
plany udaje je się często zrealizować. Czasem, gdyby nie marzenia, świat nie

posunąłby się naprzód. marzył o odkrywaniu nowych lądów i potrafił do swych
wizji przekonać innych, którzy pomogli mu spełnić pragnienia. Gdyby nie jego
upór świat dziś wyglądałby na pewno inaczej.

Mit o Dedalu i Ikarze
Pierwowzorem marzyciela w mitologii był Ikar, który wbrew woli ojca wzniósł się
na ulepionych z wosku i piór skrzydłach za blisko słońca. Swą lekkomyślność
przypłacił życiem. Ikar pragnął wznieść się do chmur, przełamać ograniczenia,
poznać, co nieznane. Zapomniał jednak, że podczas realizacji marzeń obowiązują
ziemskie prawa, między innymi prawo grawitacji. Do dziś symbolizuje
młodzieńcze marzenia o nieograniczonej wolności i wzbiciu się ponad
przeciętność, ale też lekkomyślność, ryzykanctwo oraz nieodpowiedzialność.

Biblia, Ks. Rodzaju, Eden
Pierwsi ludzie – Adam i Ewa są symbolem marzeń człowieka o pełnej
niezależności, wolności, nieśmiertelności oraz decydowaniu o tym, co dobre, a co
złe. Mimo iż mieli w Edenie wszystko, czego pragnęli, ograniczał ich zakaz
zrywania owoców z drzewa poznania dobrego i złego. Złamali go, za co zostali
skazani na trudy ziemskiej egzystencji. Ludzie od tamtej pory marzą o powrocie
do „bożego ogrodu”, szczęśliwym życiu bez trosk, chorób i śmierci.

Biblia, Ks. Wyjścia
Jahwe pomógł również Mojżeszowi wyprowadzić lud Izraelski z egipskiej niewoli.
Mojżesz był tym, który realizował wielkie marzenie swego ludu o upragnionej
Ziemi Obiecanej. Mimo zwątpień prowadził Izraelitów do krainy „mlekiem i
miodem płynącej” - ziemi Kanaan. Choć nie dane mu było wprowadzić do niej
współplemieńców, ponieważ zgrzeszył, Bóg pozwolił mu ujrzeć przed śmiercią z
góry Nebo Ziemię Obiecana.

William Szekspir Romeo i Julia
Szekspir opisuje historię najsławniejszych kochanków w dziejach literatury. Mimo
iż rodziny młodej pary od pokoleń żyli w konflikcie wygrywa ich miłość. Romeo i
Julia biorą potajemnie ślub. Nie dane im jednak było wspólne życie. Romeo
odnalazłszy śpiącą Julię wziął ja za zmarłą i popełnił samobójstwo. Julia
przebudziwszy się na widok zmarłego kochanka również odebrała sobie życie.
Rodzice młodych dopiero po tragicznych wydarzeniach zaakceptowali ich
małżeństwo i pogodzili się.

Mały Książę Antoin de Saint-Exupéry
Autor ukazuje międzyplanetarną wędrówkę małego mieszkańca planety B-612.
Podróżowanie dostarcza Małemu Księciu powodów do zdziwienia i

20

niezadowolenia. Dzięki niej poznaje, czym jest miłość, przyjaźń i śmierć.
Wartości, jakim hołdują dorośli rozczarowują bohatera, który uosabia marzenia i
poszukiwanie dziecka.

36. MATKA

: Motyw matki jest obecny we wszystkich rodzajach tekstów kultury.

Pojawia się często, bo dotyczy każdego człowieka. Postać matki jest jednak
przedstawiana różnie: kobieta kochająca dziecko, despotyczna osoba, cierpiący
rodzic… Często spotykamy się z określeniem „wyrodna matka”, które określa
matkę wyjątkowo źle wypełniającą swoje rodzicielskie zadania. Niezależnie od
tego, jaka ona jest, zawsze ma wpływ na życie swojego dziecka i spełnia bardzo
ważną rolę.

Lament świętokrzyski
Utwór przedstawia cierpienie Matki Boskiej. Stoi ona pod krzyżem Chrystusa i
ubolewa nad jego śmiercią. Swoją rozpacz wyraża na różne sposoby: płacze,
przeżywa mękę syna, pragnie, żeby Chrystus do niej przemówił, namawia inne
matki do współodczuwania. Mimo że jest to nawiązanie do wydarzeń biblijnych,
to Matka Boska jest przedstawiona jako zwykła kobieta, nie jako święta. Odczuwa
wielki ból spowodowany stratą najukochańszego dziecka.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W scenie VIII pojawia się matka Rollisona – torturowanego chłopca. Jest to
niewidoma kobieta bardzo kochająca swojego syna. Płacze i prosi Senatora o litość
dla swojego dziecka. Mówi, że słyszała jego głos, gdy go bito. Jest ufna, w jej
słowach pojawia się nadzieja na uwolnienie syna. Chciałaby go chociaż zobaczyć
lub wyprosić pozwolenie na wizytę księdza u niego. W następnej scenie pani
Rollison wbiega na bal. Oskarża Senatora o zabicie jej syna. Jest zrozpaczona, bo
jej syn wypadł przez okno. Ta kobieta jest przykładem matki troszczącej się o
swoje dziecko.

„Tango” Sławomira Mrożka
Eleonora jest niejako zaprzeczeniem zarówno typowej matki, jak i żony. Kobieta
nie potrafi nawet dokładnie określić daty narodzin swojego jedynego syna. Nie
podoba się jej także pomysł, by Artur został lekarzem. Przez cały czas była
przekonana, że bohater zostanie artystą. Gdyby znała go bliżej, wiedziałaby, iż
gardził artystami, takimi jak jego ojciec. Śmierć Artura na krótko przykuwa uwagę
matki, bardziej przejęta jest tym, że pod władzą Edka, jej mąż będzie mógł
przestrzegać diety.

37. MĄDROŚĆ

to jedna z najbardziej wartościowych i szanowanych cnót.

Najczęściej przypisywana jest osobom starszym, jako że one w ciągu życia zebrały

najwięcej doświadczeń. Mądrość rozumiana jest często na różne sposoby: jako
umiejętność radzenia sobie w życiu, gospodarowania nim w praktyczny, ale i
uczciwy sposób, a także jako wiedza naukowa, którą ktoś posiada. Mądrość idzie
w parze z wrażliwością i umiejętnością patrzenia wnikliwiej na ludzi i ich
problemy. Ta, która pojmowana jest natomiast jedynie jako wiedza, łączy się
niejednokrotnie z pychą i zarozumialstwem.

Biblia, Księga Królewska
Król Salomon jest przykładem władcy, który wyprosił u Boga łaskę mądrości.
Jego sądy dzięki temu odznaczały się sprawiedliwością. Najbardziej znanym
pokazem mądrości Salomona jest wydarzenie, w którym uczestniczyły dwie
kobiety walczące o niemowlę. Król w rozsądny sposób doszedł do tego, która z
nich jest matką dziecka, każąc im rozciąć niemowlę. Prawdziwa matka oburzyła
się na ten pomysł. Mądrość tutaj to umiejętność odróżnienia dobra od zła,
uczciwego osądzenia ludzi i zachowania bezstronności i obiektywizmu w
najbardziej nawet drażliwych kwestiach.

Ignacy Krasicki Mądry i głupi
Autor konfrontuje w bajce postawę człowieka mądrego i głupiego. Dla mądrego
oczywistością jest, po co ludziom rozum, sam go bowiem posiada. Ironicznie
zatem komentuje dociekania głupiego. Mądrość według Krasickiego
charakteryzuje określona postawa: świadomości siły swojego rozumu, pokory
wobec innych, umiaru. To też bystrość wyrażająca się poprzez umiejętność
celnego komentowania rzeczywistości.

Karol. Człowiek, który został Papieżem, reż. Giacomo Battiato
Film opowiada historię, drogę młodego Karola Wojtyły do Watykanu. Ukazuje
jego młodzieńcze przyjaźnie, pasje, wędrówki, czas okupacji. W tym okrutnym
czasie postanawia walczyć ze złem, ale nie przy pomocy siły, lecz miłości,
mądrości. Po wojnie Karol, już jako biskup, stara się poświęcać najwięcej czasu
ludziom i służyć im swoją mądrością. Motyw mądrości ukazany na przykładzie
historii niewątpliwego autorytetu, jednego z najmądrzejszych życiowo ludzi XXI
wieku.

38. MĄŻ

w literaturze pojawia się w różnych charakterach. Może być on

wierny, czuły, opiekuńczy albo tęskniący z powodu rozstania z żoną. Może
także zdradzać, odznaczać się brutalnością lub krzywdzić ją w inny sposób.
Z drugiej strony – w niektórych utworach to mąż jest zdradzany czy
krzywdzony przez żonę. Jeszcze innym sposobem przedstawienia męża jest
pokazanie go jako uległego i zupełnie podporządkowanego woli żony (lub
odwrotnie – całkowicie ją sobie podporządkowującego).

21

Mit o rodzie Labdakidów
Edypowi wyrocznia przepowiada, że w przyszłości między innymi poślubi własną
matkę. Chcąc temu zapobiec, wyrusza on z miasta, w którym spędził młodość
(Korynt) i udaje się w podróż. Zatrzymuje się w Tebach, gdzie pozbywa się
dręczącego mieszkańców stwora, Sfinksa. W dowód uznania otrzymuje rękę
królowej Jokasty. Zostaje jej mężem nieświadomy tego, że w ten sposób spełnia
się przepowiednia. Okazuje się bowiem, że Edyp jest synem Jokasty i jej
poprzedniego męża, Lajosa. W dzieciństwie został przez nich porzucony i dlatego
dorastał w innym mieście. Motyw Edypa (męża-syna) był wielokrotnie w czasach
późniejszych wykorzystywany w sztuce, wiąże się także ze współczesną
psychologią.

Wiliam Szekspir Makbet
Makbet, w zbrodniczym dążeniu do zdobycia władzy posłuszny jest swojej żonie,
Lady Makbet. Za jej namową zabija króla Duncana. Podszepty ze strony żony
sprawiają, że staje się człowiekiem z gruntu złym. Obojętna staje się mu żona i jej
choroba (kiedy ta umiera, mówi jedynie, że wybrała sobie złą na to porę). Staje się
także mordercą i tyranem.

Sofokles Król Edyp (Edyp jest mężem Jokasty), Biblia (małżeństwami są między
innymi Adam i Ewa oraz Józef i Maryja), Ignacy Krasicki Żona modna (Piotr
poślubia tytułową żoną modną), Bolesław Prus Lalka (Stanisław Wokulski był
mężem Minclowej), Stanisław Wyspiański Wesele (Pan Młody zostaje mężem
Panny Młodej)

39. MIASTO

, często podawane w opozycji do wsi, to obszar, na którym mieszka

wielu ludzi. Charakteryzuje się gęstą zabudową, silnie rozwiniętą siecią
komunikacji miejskiej, a także ośrodkami typowymi dla miejskiej przestrzeni.
Znajdują się w niej: uniwersytety, szpitale, urzędy, instytucje kulturalne, a także i
miejsca pracy, takie jak fabryki, banki i inne duże przedsiębiorstwa. To przestrzeń
głośna i niespokojna, w której człowiek gubi się jako jednostka, prowadząc
jednocześnie specyficzny dla miasta, tryb życia w ciągłym biegu. Miasta były
kolebką kultury, centrami przemysłu i zamieszkiwała je inteligencja.

Bolesław Prus Lalka
W książce w realistyczny sposób pokazana została Warszawa drugiej połowy XIX
wieku. Autor uwiecznił nie tylko jej topografię, ale zrobił też doskonały przekrój
przez warstwy społeczne ją zamieszkujące. Jak we wszystkich wielkich miastach i
Warszawa dzieli się tu na centrum – zadbane, z parkami, trotuarami, miejscami
spotkań elity intelektualnej i na Powiśle – obrzeża, które zamieszkuje biedota,
ludzie chorzy i bezdomni. Przykładem proletariatu mogą być bohaterzy, którym

Wokulski pomógł wyrwać się z tego środowiska: Maria, Węgiełek czy Wysocki.
Miasto w utworze Prusa to miejsce kontrastów, przenikania się wartości dobrych
ze złymi, a jednocześnie znieczulicy (niewielu z wrażliwością spoglądało na życie
biedoty).

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe
Miasto bez nazwy. Najbardziej szczegółowo opisana jest zaś dzielnica, w której
znajdowała się Ulica Krokodyli. Opis rozciąga się na cały rozdział, co
charakterystyczne w prozie Schulza. Dzielnica negatywnie wykorzystała
możliwość, przed jaką stanęła. Rozwój cywilizacyjny spowodował demoralizację
społeczeństwa, wszechobecnie zapanowała korupcja i zepsucie. Nowoczesność
jest tylko pozorna. Kręte uliczki, tandetne reklamy, wystawy sklepowe – są one
przykrywką dla grzechu i wyuzdania. Miasto ukazane zostaje negatywnie, jako
źródło zła i wstydu „porządnej” części jego mieszkańców.

„Quo vadis” Henryk Sienkiewicz
W powieści Quo Vadis Rzym ukazany został w momencie upadku starego świata i
narodzin wiary chrześcijańskiej. Rzym jest miastem przepychu i rozpusty,
rządzonym przez szalonego Nerona. To miejsce, w którym zderzają się dwa
światy: pogańskich Rzymian oraz cichych i pokornych chrześcijan. Dzięki
Apostołowi Piotrowi staje się również miejscem, z którego na świat wypłynie
wiara, trwająca aż do dziś.

40. MIŁOŚĆ NIESZCZĘŚLIWA

pojawiała się w każdej epoce, jednak najwięcej

miłosnych rozczarowań dostarczył romantyzm (bohater werteryczny, bohater
bajroniczny). Romantyczni bohaterowie dowiedli, że miłość może być bardzo
głęboka, jest zdolna doprowadzić do zemsty lub samobójstwa. Miłość zmuszała
bohaterów do trudnych wyborów, a często do rezygnacji z uczucia, dlatego tak
wiele tekstów kultury zawiera motyw miłości tragicznej, nieszczęśliwej,
niespełnionej.

Bolesław Prus Lalka
Stanisław Wokulski jest nieszczęśliwie zakochany w Izabeli Łęckiej. Kobietę
cechują obojętność i chłód, nie potrafi docenić miłości. Instytucję małżeństwa
wiąże jedynie z pieniędzmi. Umie się co najwyżej zachwycić posągiem Apollina, a
Wokulskiego ignoruje. Gdy między bohaterami dochodzi do zaręczyn,
postępowanie kobiety nadal rani, np. flirtuje ze Starskim. Wokulski jest natomiast
idealistą miłości, nie może przestać kochać Izabeli i nie potrafi poradzić sobie z
tym uczuciem. Próbuje nawet popełnić samobójstwo. Jest to po części miłość
romantyczna – bardzo silne nieszczęśliwe uczucie popychające w stronę
samobójstwa.

22

Antygona Sofokles
Miłość ukazaną w „Antygonie” można rozpatrywać dwojako: jako wszechpotężne
uczucie będące motorem działań bohaterów, ale jednocześnie prowadzące do ich
zguby. Zarówno Antygona, jak i Hajmon kochali tak silnie, że postanowili ponieść
ofiarę ze swojego życia, choć każde w innym rozumieniu. Hajmon nie wyobrażał
sobie dalszego życia bez ukochanej i tak jak ona popełnił samobójstwo. Antygona
kierowała się sercem (miłością do brata) i nie mogła postąpić wbrew temu, co
czuła. Godziłoby to w jej system wartości i przeczyło sumieniu.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza
Taka miłość rodzi się pomiędzy Jackiem Soplicą i Ewą Horeszkówną. Główną
przeszkodą jest różnica majątkowa – ubogi szlachcic, jakim jest Jacek nie jest
godzien, według ojca dziewczyny, jej ręki. Chociaż młodzi bardzo się kochają,
ukrywają swoje uczucia. Podanie czarnej polewki definitywnie przekreśla nadzieje
Jacka. Ostatecznie oboje nie znajdują szczęścia u boku innych partnerów – Jacek
żeni się z dziewczyną, której nie jest w stanie pokochać, a Ewa zostaje żoną
mężczyzny wybranego przez rodziców. Ogrom miłości odciska piętno na życiu
Soplicy. Przez cały czas, po kres swych dni, rozpamiętuje swoje młodzieńcze
uczucia i nawet na łożu śmierci, mówi o ukochanej.

William Szekspir Romeo i Julia (miłość zakończona śmiercią kochanków),
Adam Mickiewicz Romantyczność (ból po stracie miłości), Adam Mickiewicz
Dziady, cz. IV (miłość romantyczna), Juliusz Słowacki Balladyna (niefortunne
zakochanie się Goplany w Grabcu, niemożliwa do spełnienia miłość Filona do
martwej Aliny)

41. MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA

jest jednym z najważniejszych tematów

literatury romantycznej. Jednak słowo „romantyczna” nie powinno kojarzyć się z
blaskiem księżyca i głębokim patrzeniem sobie w oczy. Romantyzm, podobnie jak
Platon, twierdził, że miłość jest związkiem dusz, nie ciał. Dlatego oddzielili
pojęcie miłości od tradycyjnego szukania szczęścia i erotyzmu. Na dodatek
bohater romantyczny był zawsze bohaterem nieszczęśliwym, ponieważ jego dusza
nie mogła spotkać się z duszą ukochanej. Dzieliło je zawsze jakieś dramatyczne
rozstanie, przeciwności losu, zawieruchy historii. Miłość romantyczna była
miłością kataraktyczną, bohater cierpiał, przeżywał ostry ból istnienia, własną
samotność. Potem, szukając celu i sensu istnienia, z kochanka kobiety stawał się
często kochankiem ojczyzny.

Adam Mickiewicz Romantyczność
To historia nieszczęśliwej Karusi, która po śmierci ukochanego Jasia zachowuje

się jak obłąkana. Wydaje jej się, że obcuje z tym człowiekiem, mówi do niego,
widzi go. Jest to oczywiście przykład miłości wszechogarniającej, takiej, która
przekracza granice życia i śmierci. Romantyczny irracjonalizm nie tylko
dopuszcza, ale i popiera takie spojrzenie na miłość, ponieważ potwierdza ono
jedynie pogląd, że świat poznaje się przez pryzmat uczuć i odczuć, a nie przez
racjonalizm i empiryzm.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. IV
Często łączy się ten dramat z nieszczęśliwą miłością samego Mickiewicza do
Maryli Wereszczakówny. Głównym bohaterem dramatu jest Gustaw, a w zasadzie
jego duch, który przybywa do domu księdza i spędza tam trzy godziny: miłości,
rozpaczy i przestrogi. Opowiada historię swojej miłości do kobiety, która opuściła
go, wybierając innego i wychodząc za mąż. Gustaw jest najlepszym przykładem
romantycznego kochanka, który uwielbia kobietę, podziwia ją, potem szaleje z
rozpaczy, bólu, cierpi i posuwa się do samobójstwa.

42. MIŁOŚĆ SZCZĘŚLIWA

to uczucie, bez którego ludzie nie mogliby

normalnie funkcjonować. Oddanie drugiej osobie, wsparcie i ciepło – tego
potrzebuje każdy. Dlatego tak istotne jest by uczucie, które lokujemy w drugiej
osobie, było odwzajemnione. Tylko wtedy, kiedy oboje traktują miłość jako źródło
radości i szczęścia, możliwe jest poczucie spełnienia. Szczęśliwa miłość wymaga
wiele wysiłku, poświęcenia, umiejętności pójścia na kompromis i wyzbycia się
egoizmu. Nie każdego stać na wyrzeczenia, dlatego osiągnięcie i utrzymanie
szczęścia w miłości jest wartością tym bardziej cenną.

Henryk Sienkiewicz Potop
Oleńka Billewiczówna i Andrzej Kmicic to główni bohaterzy drugiej części
trylogii. On o niezwykle żywiołowym charakterze, ona spokojna i opanowana –
pokochali się. Jednak zanim związali się ze sobą, ich uczucie wystawione zostało
na próbę. Kmicic okrzyknięty zdrajcą królewskim, by zrehabilitować swoje winy,
przyjął imię Babinicz i odegrał decydującą rolę w zwycięstwie nad Szwedami w
czasie potopu. Dzięki temu uzyskał przychylność Oleńki. Ich miłość to uczucie
gorące, uszlachetnione poprzez heroiczne czyny Andrzeja oraz wierność i
cierpliwość Oleńki.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza
Najważniejsza miłość w dziele to rodzące się uczucie między potomkami Ewy i
Jacka, Zosią i Tadeuszem, mające tym szczęśliwy finał i kończące spór między
rodzinami. W Panu Tadeuszu mamy miłość szczęśliwą, która jest swoistym
dopełnieniem burzliwej i nieszczęśliwej miłości Jacka i Ewy. Po wielu latach ich
dzieci zakochują się w sobie i doprowadzają tym samym do pogodzenia

23

zwaśnionych rodów, niczym szekspirowska para Romeo i Julia. Jednak w tym
przypadku nie ma samobójczej śmierci kochanków. Para staje na ślubnym
kobiercu. Miłość Tadeusza i Zosi zaskakuje szczerością i prawdziwością uczuć,
oboje nawzajem się uzupełniają i rozumieją. Jako para mogą stanowić wzorzec
miłości spełnionej.


Bolesław Prus Kamizelka
Motyw miłości ukazany w noweli Kamizelka jest jednym z piękniejszych w
polskiej literaturze. Owo uczucie jest tu przedstawione jako coś niezwykłego,
ponieważ w imię tego uczucia małżonkowie posunęli się do kłamstwa i oszustwa,
aby przynieść ulgę i spokój ukochanej osobie. Z racji tego, że kierowali się
szczytną intencją, nie można nazwać ich czynu inaczej niż dowodem
bezwarunkowej miłości.

Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza
W powieści Sienkiewicza szczęśliwie kończy się historia miłości Jagienki i
Zbyszka. Uczucie, które rozkwitło w sercu dziewczyny od pierwszego wejrzenia,
początkowo zostaje odrzucone przez młodzieńca, który pozostaje wierny swojej
narzeczonej. Zychówna, cierpiąca z powodu nieodwzajemnionego uczucia, po
tym, jak się dowiaduje, że ukochany utracił żonę, wyrusza do Spychowa, aby być
blisko rycerza. Po odnalezieniu Jurandówny wyjeżdża upokorzona i zawstydzona
zaistniałą sytuacją. Pomimo że kocha młodzieńca, modli się o jego szczęścia i jego
dobro stawia ponad własnym. Po śmierci Danusi stara się ukoić rozpacz
ukochanego, troskliwie się nim opiekuje i osiąga cel- z czasem Zbyszko
odwzajemnia jej uczucia. Pobierają się, tworząc zgodne i szczęśliwe małżeństwo.

Biblia – miłość Oblubienicy i Oblubieńca (miłość idealna), Bolesław Prus
Kamizelka (miłość i oddanie w nieszczęściu aż po śmierć), Wisława Szymborska
Nic dwa razy (niepowtarzalność każdej chwili, w tym uczucia)

43. MUZYKA

w tekstach kultury pojawia się często w kreacji nowych bohaterów,

ale również jako nawiązanie do istniejących wytworów kultury – może być
dowodem intertekstualności.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Motyw muzyczny pojawia się w XII księdze, przy okazji koncertu Jankiela.
Zostaje on poproszony o zagranie na cymbałach. Odznacza się niesłychanym
talentem. Nikt mu w grze nie może dorównać, jednak początkowo odmawia, bo
wstydzi się. W końcu ulega namowom Zosi i rozbrzmiewają pierwsze dźwięki.
Wydobywają się one z coraz większą intensywnością. Mistrz zachwyca wszystkich

słuchaczy swoim wykonaniem Poloneza Trzeciego Maja. Muzyka wywołuje w
zgromadzonych wiele. W pewnym momencie wszystkich zaskakuje fałsz, który
brzmi jak „syk węża”, jednak Jankiel, artysta, nie może się mylić. Jest to celowy
zabieg, podobnie jak pojawiające się co jakiś czas hałasy, urywanie tekstu,
brzęczenia. Wszystko to ma być nawiązaniem do historii Polski, jej muzycznym
zobrazowaniem. Jankiel to nie tylko utalentowany człowiek, lecz także patriota.
Jego koncert miał zachwycić stroną muzyczną, jednak najważniejsze było
przesłanie – wskrzeszenie uczuć patriotycznych, pokrzepienie serc, przypomnienie
istotnych dla Polski wydarzeń (m.in. Konstytucja 3 maja, Konfederacja
Targowicka). Jankiel nawiązywał również do znanych pieśni, np. Mazurka
Dąbrowskiego, w ten sposób powracał do przeszłości, poruszał tematy tradycji i
walki za ojczyznę.

44. NARÓD

definiowany jest różnie. Jako związek terytorialny, językowy,

polityczny, jako przynależność do tej samej tradycji kulturowej i historycznej.
Przede wszystkim jednak jest to wspólnota, której członkowie czują się jej
członkami, utożsamiają się z nią. Nie zależy ona od pozycji zajmowanej w
hierarchii społecznej czy od warunków bytowych – najistotniejsze jest poczucie
więzi, przynależności. I dlatego właśnie naród może istnieć bez określonego
terytorium państwowego. Ludzie stanowiący naród charakteryzują się cechami,
które sprzyjają pogłębianiu ich więzi: w umiłowaniu i dbaniu o dobro narodu, a
także w zapisywaniu wydarzeń i kultywowaniu przekazywanych z pokolenia na
pokolenie tradycji.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W Improwizacji Konrad, mając poczucie niezwykle ważniej misji do spełnienia.
Bierze tym samym odpowiedzialność za dzieje swojego narodu. Krytykuje Boga
za to, że nie stworzył On ludzi tak, by kierowali się wyłącznie sercem i sam, jako
poeta, domaga się rządu dusz. Wizja narodu tutaj zawarta pokazuje go jako zbiór
jednostek, połączonych ze sobą tą samą tragedią – brakiem suwerenności,
zdeterminowanych przez siłę wyższą i wedle niej postępujących. Naród potrzebuje
przywódcy, który umiałby nim odpowiednio pokierować, ważne jednak, żeby
przywódca był wrażliwy i nie kierował się chłodną kalkulacją, a uczuciami -
miłością do narodu.

Biblia – wędrówka narodu Izraela do ziemi obiecanej (wyzwolenie Żydów
spod niewoli egipskiej), Stanisław Wyspiański Wesele (negatywna diagnoza
kondycji narodu)

45. NAUCZYCIEL

to osoba posiadająca wiedzę i umiejętności, które przekazuje

innym. Jego zadaniem jest nie tylko nauczanie, ale także wychowywanie młodych

24

pokoleń – wpojenie im wartości moralnych, pomoc w pokierowaniu na właściwą
ścieżkę życiową oraz bycie dla nich punktem oparcia. Dobrego nauczyciela
charakteryzować poza wiedzą powinno także odpowiednie, indywidualne
podejście do każdego ucznia, sprawiedliwość w jego ocenie i umiejętność dialogu
z nim. W dawnych czasach pojęcie nauczyciel odpowiadało ściśle pojęciu mistrz.
Dzisiaj mistrz to postać, która jest niekwestionowanym autorytetem w danej
dziedzinie, odznaczającym się przy tym nieskazitelną postawą i dobrym
charakterem.

Witold Gombrowicz Ferdydurke
Postać nauczyciela w utworze Gombrowicza jest przedstawiona w groteskowy
sposób. Belfer Bladaczka, uczący języka polskiego, nie potrafi zapanować nad
swoimi uczniami. Na zajęciach panuje chaos, lekcja prowadzona jest w nudny dla
chłopców sposób. Badaczka mówi schematami, nie ma własnego zdania, podpisuje
się pod tym, co uważa większość. Z uporem powtarza: „Słowacki wielkim poetą
był!”. Nie przyjmuje do wiadomości tego, że nie wszyscy podzielają jego zdanie.
Kiedy Gałkiewicz przeciwstawia się opinii Bladaczki, ten nie umie wyjść poza
powtarzane zdanie o wielkości Słowackiego. Jest bezradny, brakuje mu
argumentów. Bladaczka to przykład zakompleksionego nauczyciela bez powołania
i chęci nauczenia chłopców czegokolwiek. Nie umie odnaleźć się w najprostszej
sytuacji, boi się publicznego wystąpienia przed klasą. Można o nim mówić jak o
anty-nauczycielu.

Biblia – postać Jezusa
Zawarte w czterech Ewangeliach dzieje Jezusa przedstawiają Jego narodziny,
życie wypełnione nauczaniem i męczeńską śmierć. Jezus chodził i głosił wśród
ludzi Dobrą Nowinę. Wskazówki, które dawał, były wyznacznikami, według
których człowiek powinien żyć. Na pierwszym miejscu stawiał Jezus uczucie
miłości i chciał, by ludzie budowali swoje życie w oparciu o nie. Jezus był
propagatorem pokoju. Wierzył w dominację dobra nad złem w świecie. To
nauczyciel, który nie przekazywał konkretnej wiedzy na temat rzeczy
materialnych, a uświadamiał, jakie uczucia są dla człowieka najważniejsze,
odnosząc się przy tym do metafizyki.

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe (mistrzem ojciec bohatera)

46. NIENAWIŚĆ

to uczucie negatywne. Wyraża się silną niechęcią w stosunku

do drugiej osoby, często jest też życzeniem, by obiekt nienawiści spotkało coś
złego; w wielu przypadkach uczucie to przyjmuje obsesyjne natężenie. Nienawiść
wpływa destrukcyjnie na psychikę – zarówno osoby, do której się odnosi, jak i tej,
od której wychodzi. Jej przyczyny mogą być różne. Często jest reakcją na zadane

cierpienie, niejednokrotnie wypływa z takiej a nie innej ideologii, czasem po
prostu nie ma racjonalnego wytłumaczenia. Nienawiść jest opozycją miłości.
Zdarza się również, że uczucia te, choć skrajnie różne, występują razem,
jednocześnie.

Homer Iliada
Ten starożytny epos przedstawia dzieje wojny trojańskiej, wynikłe z wydarzenia,
jakim była ucieczka greckiej królowej Heleny z synem trojańskiego króla,
Parysem. Polubowne rozmowy o tym, by Trojanie zwrócili Helenę na nic się
zdały, zaczęła się więc wojna. Grecy oblegali Troję przez dziesięć lat, by na końcu
posłużyć się fortelem – koniem trojańskim – zdobyć miasto i zrównać je z ziemią.
Zamieszanie, którego sprawcami były dwie osoby, Parys i Helena, przemieniło się
w wywołaniu uczucia nienawiści pomiędzy narodami. Jest to skrajny jej przejaw,
w jej wyniku przelana została krew niewinnych ludzi (zabicie Patroklesa przez
Hektora; zabicie Hektora przez Achillesa i zbezczeszczenie jego zwłok).
Nienawiść okazała się siłą nie do opanowania, niszczącą i będącą przyczyną
wielkiej ogólnonarodowej tragedii.

William Szekspir Romeo i Julia
Opowieść ta mówi o zakazanej miłości – rody Kapuletich i Montekich, z których
pochodzili kochankowie, były zwaśnione. Młodzi poznali się na balu i zakochali w
sobie od pierwszego wejrzenia. Bardzo szybko pobrali się, jednak strach przed
reakcją ich rodziców nie pozwolił im na ujawnienie tego faktu. Ponadto Romeo
zabił kuzyna Julii, Tybalta, przekreślając tym samym szanse na pogodzenie rodzin.
Nienawiść zwaśnionych rodów stała się tutaj przyczyną tragedii – Romeo wypił
truciznę, a Julia z żalu za nim przebiła się sztyletem.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
Utwór pokazuje uczucie nienawiści między zniewolonymi Polakami a ich zaborcą,
carem. W scenie Salon Warszawski pokazany został stosunek rosyjskiego aparatu
władzy do Polaków. Zrozpaczona matka, pani Rollison przychodzi błagać senatora
Nowosilcowa o łaskę dla jej więzionego syna. Spotyka się z pogardą, zostaje
wyszydzona, a jej syn skatowany. Nienawiść wynika tutaj z poczucia dominacji i
wyższości spowodowanych posiadaniem władzy nad uciskanymi. Łączy się z
brakiem litości i szacunku.

Biblia – opowieść o Kainie i Ablu (nienawiść spowodowana poczuciem bycia
gorszym od brata), Mitologia – geneza wojny trojańskiej (jabłko niezgody
spowodowało podział bogów na dwie opozycyjne grupy), Juliusz Słowacki

25

Balladyna (nienawiść spowodowana zazdrością), Henryk Sienkiewicz Potop
(nienawiść do wroga – Szwedów)

47. NIEŚMIERTELNOŚĆ

to nic innego jak nieuleganie śmierci, posiadanie

życia wiecznego. We wszystkich religiach nieśmiertelni są bogowie, ale może je
również osiągnąć człowiek poprzez zjednoczenie z bóstwem. W literaturze
najczęściej mówi się o nieśmiertelności dzieł literackich, ale także o
nieśmiertelności pamięci i w końcu ludzi.

Horacy Pieśń Exegi monumentum aere perennius
Jedna z najbardziej popularnych pieśni Horacego, która rozpoczyna
funkcjonowanie w literaturze motywu nieśmiertelności sztuki. Horacy, syn
wyzwolonego niewolnika, po latach pracy dochodzi do przekonania, że wszystko
na świecie jest nietrwałe oprócz sztuki. Poeta twierdzi, że jego dzieła nie strawi
czas ani historyczne zawieruchy. Jego ciało zostanie pochowane, ale pamięć po
wielkim poecie zostanie na wieki, da mu właśnie nieśmiertelność. Wie również, że
cząstka niego samego zostaje we wszystkich tekstach, dlatego mówi: „Nie
wszystek umrę.” Poza tym mamy tu również niesamowitą dumę poetycką,
ponieważ Horacy podkreśla swoje niskie pochodzenie, a także największe zasługi
– przeniósł na grunt literatury rzymskiej wzór liryki greckiej. Wiersz kończy się
apostrofą do Melpomeny, jednej z muz, patronki śpiewu, aby wsadziła na głowę
poety wieniec laurowy, symbol zwycięstwa.

Biblia, Ks. Rodzaju (drzewo życia zapewnia nieśmiertelność)

48. NOC

to, z geograficznego punktu widzenia, ta część doby, w czasie której

słońce nie świeci na danym obszarze kuli ziemskiej. Jest to specyficzna pora –
wszędzie zalega ciemność, na dworze robi się chłodno, a ludzi morzy sen. Ze
względu na wszechpanujący mrok, noc pobudza wyobraźnię. Rodzą się wtedy
historie o duchach, które wychodzą na świat, by straszyć ludzi. Pełne tajemnicy
opowieści sprowadzają się do jednego – do zła. Noc to siedlisko złych mocy,
demonów, wilkołaków i morderców. Tego wszystkiego, czego człowiek się boi i
przed czym ucieka. Z drugiej strony, noc kojarzy się również z intymnością (mrok
skrywa kochanków), a także z aktem tworzenia (cisza i spokój sprzyjają artystom i
dają natchnienie). Noc kryje w sobie niesamowitość, niedookreśloność, coś, czego
nie da się odkryć do końca – i dlatego tak bardzo fascynuje ludzi.

Jan Kochanowski Tren XIX (w nocy, w czasie snu, nachodzi poetę wizja jego
zmarłej matki trzymającej w ręce córkę – Urszulkę), Adam Mickiewicz Świteź
(jezioro w czasie nocy miejscem zjawisk nadprzyrodzonych, dziwów), Dziady, cz.
II, Dziady, cz. IV (odprawianie czarów przez Guślarza w noc Zaduszek), Antonie

de Saint Exupéry Mały Książę (nocne gwiaździste niebo wzrusza i zachwyca),
Noc w muzeum, reż. Shawn Levy (noc, podczas której dzieją się dziwne rzeczy)

49. OBOZY KONCENTRACYJNE

:

Lagry, niemieckie obozy koncentracyjne z czasów II wojny światowej, to motyw
bardzo częsty, bo ukazujący część okrutnej historii. Obozy te mieściły się między
innymi na terenach Polski. Najbardziej znane to: Auschwitz, Treblinka, Sobibor,
Bełżec, Kulmhof, Majdanek. Były miejscami zagłady, z komorami gazowymi i
krematoriami. Zakładano je w celu eliminacji ludności, głównie żydowskiej
(Holokaust). Program takiego wyniszczania stosowano też w gettach.

Tadeusz Borowski Opowiadania
To zbiór opowiadań dotyczących przeżyć obozowych. Pożegnanie z Marią jest
początkiem całej historii, w wyniku łapanek, wielu ludzi zostaje zabranych do
obozów koncentracyjnych. Ostatnie opowiadanie, Bitwa pod Grunwaldem,
nawiązuje już do wyzwolenia. Obóz stanowi kompleks różnych budynków (sala
muzyczna, biblioteka, szpital, krematoria, puff), o czym czytamy w U nas w
Auschwitzu. Bohaterem i narratorem jest Tadek, człowiek, który przystosowuje się
do warunków obozowych. Jest cyniczny, można powiedzieć, że akceptuje zasady
tam panujące, za wszelką cenę walczy o przetrwanie – zmusza go do tego obóz
koncentracyjny. Ten świat to ciągłe zagrożenie i wysiłek: kary za próby ucieczki,
kradzieże, praca, brak własności, rozstania, śmierć. Każdy próbuje przezwyciężyć
te trudności na swój sposób: zabija tęsknotę przekazywanymi przez pośredników
listami czy też wyrzeka się własnego dziecka, żeby tylko przetrwać. Obóz zmusza
do różnych zachowań, potrafi zdegradować moralnie, znieczula na śmierć. Ludzie
są też traktowani przez władzę w okrutny sposób: słabsi są zagazowywani, a ci
silniejsi muszą pracować. Więźniowie przewożeni do komór są brutalnie
traktowani. Ci, którzy pracują, są wyczerpani, ich ciała – obolałe, a posiłkiem jest
zupa przypominająca wodę. Opowiadania pokazują jak zachowanie człowieka
ulega zmianom pod wpływem wielu negatywnych doświadczeń, a przede
wszystkim strachu.

Łagry nierozerwalnie powiązane są z tak zwaną literaturą łagrową. W kulturze
polskiej (i rosyjskiej) jest to nurt, który narodził się w wyniku masowych zsyłek
ludności przez rząd radziecki do obozów koncentracyjnych i obozów pracy
przymusowej w głębi Związku Radzieckiego. Większość utworów z tego nurtu ma
charakter wspomnieniowy, na pół dokumentalny. Ukazana jest w nich kondycja
człowieka wobec otaczającej go rzeczywistości państwa totalitarnego. Motyw
łagrów łączy się pod wieloma względami z motywem Holokaustu (z tym, że ten
dotyczy obozów hitlerowskich, nie radzieckich).

26

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
W swoim utworze Herling-Grudziński przedstawił obserwowany od wewnątrz
mechanizm działania państwa totalitarnego. W oparciu o własne przeżycia opisał
zarówno sytuację panującą w sowieckich więzieniach, jak i łagrze. Wśród
więźniów pokazuje wiele przykładów na to, że w nieludzkich warunkach są i tacy,
którzy zachowują resztki człowieczeństwa.

50. OBYCZAJE I TRADYCJE

ukazane w literaturze i sztuce mogą trwać przez

wieki, nawet gdy nikt ich już nie kultywuje. Opisy zwyczajów – dzięki pisarzom,
poetom czy malarzom – zachowują swój charakter i kształt. Bez wiedzy o nich
nasza kultura byłaby uboższa. Mając jednak bogaty ich zbiór, utrwalony w
dziełach, możemy dowiedzieć się, jakie są źródła współczesnych zwyczajów i
tradycji

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
W epopei Adama Mickiewicza odnajdziemy barwnie opisane obyczaje
szlacheckie, kultywowane na początku XIX wieku. Zamiarem poety – jak
dowiadujemy się z jego listów – było utrwalenie i ocalenie od zapomnienia tych
tradycji polskiej i litewskiej szlachty, które powoli zanikały. Wystrój domostw
świadczący o patriotyzmie mieszkańców (obrazy, zegar wygrywający Mazurka
Dąbrowskiego, herby rodowe), polowania, gościnność, parzenie kawy, zachowanie
się przy stole, grzybobranie, potrawy, nawet kolejność, w jakiej goście spacerowali
po okolicy, oraz polonez – wszystko to zebrał Mickiewicz i opisał w swoim dziele.

Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce
Jan Kochanowski w utworze opisuje obyczaj nocy sobótkowych, obchodzonych na
wsi w wigilię dnia świętego Jana. Podczas obrzędów śpiewane są pieśni – każdą
wykonuje jedna Panna. Treść śpiewów dotyczy życia na wsi: spokojnego,
sielankowego, pełnego szczęścia. Praca na polu daje ludziom radość i zapewnia
spokojny byt. W wierszu Kochanowskiego obecny jest motyw arkadyjski, a obraz
wsi został przez poetę wyidealizowany.

Henryk Sienkiewicz Krzyżacy
Sienkiewicz opisał w swojej powieści historycznej bogactwo tradycji rycerskich.
W utworze znajdziemy między innymi opis ślubowania, zwyczaj nakładania
chusty na głowę rycerza skazanego na śmierć (Danusia uratowała w ten sposób
Zbyszka przed wyrokiem), wyzwanie na pojedynek poprzez rzucenie rękawicy,
szacunek dla posłów obcego wojska i przysługująca im nietykalność, posiadanie
damy serca i służba dla dobra jej imienia, odśpiewanie pieśni przed bitwą (wojsko
polskie na polach Grunwaldu zaśpiewało Bogurodzicę).

Adam Mickiewicz Dziady cz. II
Adam Mickiewicz w tej części dramatu romantycznego opisał zwyczaj
obchodzony na Litwie. Według pogańskich wierzeń dusze, które nie trafiły ani do
nieba, ani do piekła, błąkają się po świecie między żywymi i odbywają pokutę.
Podczas nocy „dziadów” ludzie częstowali dusze pokarmem, służyli pomocą, aby
ulżyć im w cierpieniach. Duchy natomiast ostrzegały żywych przed błędami, które
same popełniły za życia. Poprzez nawiązanie do tego zwyczaju, poeta tłumaczy
prawdy rządzące światem i przedstawia romantyczną, ludową wizję świata,
według której duchy żyją wśród ludzi na ziemi, a kontakt ze światem zmarłych jest
możliwy. Mówiąc o tym motywie, warto przywołać postaci, które pojawiły się na
wezwanie uczestników obrzędu w noc opisywaną przez poetę. Każdy z duchów
przyniósł ze sobą pouczenie, które jest uniwersalną nauką.

51. OGRÓD

, nazywany także parkiem, jest wydzielonym przez człowieka

miejscem, w którym rosną rośliny. W zależności od jego charakteru, mogą to być
na przykład krzewy ozdobne, drzewa owocowe czy warzywa. Charakter ogrodu
wpływa też na jego funkcję. Miejsce to może między innymi służyć do
wypoczynku czy gromadzić rzadkie okazy roślin lub nawet zwierząt. Ponadto
ogród ma wiele znaczeń metaforycznych – od biblijnego przedstawienia jako
ogrodu Raju, po określanie jego mianem zbiorów poetyckich

Biblia – Ogród Eden
Miejscem pobytu pierwszych ludzi, Adama i Ewy, przed popełnieniem przez nich
grzechu pierworodnego i wygnaniem ich przez Boga, był Raj. Przedstawiony jest
on jako ogromny ogród, w którym panuje boska harmonia. Według wiary
chrześcijańskiej do Raju udają się po śmierci osoby zbawione. Biblijny rajski
ogród ma wiele nawiązań w sztuce i kulturze.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (przy dworku znajduje się ogródek)

Bolesław Prus Lalka (w powieści pojawiają się opisy Ogrodu Botanicznego i
Łazienek w Warszawie)

52. OJCIEC

: Motyw ojca bardzo często podejmowany jest w różnych

dziedzinach kultury: malarstwie, filmie czy literaturze. Jest to często najważniejszy
członek rodziny, cieszący się niemałym autorytetem i poszanowaniem. Zajmuje
przez to pozycję uprzywilejowaną. Właśnie ojciec jest zwykle osobą
odpowiedzialną za podejmowanie istotnych dla siebie i swoich bliskich decyzji.
Obraz ojca w literaturze czy sztukach wizualnych może być różnie potraktowany.
Niekiedy mamy do czynienia z patriarchą, założycielem rodziny czy wielkiego
rodu. Postać ta może zostać ukazana także jako swoisty pater familiae – ojciec
rodziny, a zatem osoba, która posiada własne dzieci i troszczy się (lub nie – w

27

przypadkach patologicznych) o ich los. Wreszcie bardzo popularna jest parabola
Boga jako miłosiernego ojca, dbającego o dzieło swego stworzenia – rodzaj ludzki.

Biblia, Przypowieść o synu marnotrawnym
Zawarty w Nowym Testamencie, przytoczony przez ewangelistę Łukasza
paraboliczny wizerunek miłosiernego Ojca. W dosłownym rozumieniu
opowiadanej historii jest to ojciec, który ma dwuch synów. Jednemu z nich na jego
prośbę oddaje należną część majątku, po czym ów niepokorny potomek wyrusza w
świat. Skruszony powraca i zostaje przez ojca przyjęty z olbrzymią radością.
Paraboliczne wyobrażenie grzesznika, która zawsze ma szanse powrócić do łask
swego ukochanego Ojca.

Adam Mickiewicz Powrót taty
Ballada opowiadająca o gromadce dzieci odmawiających paciorek za bezpieczny
powrót swego taty do domu. Modlitwy te ratują mężczyźnie życie. Napadnięty
przez zbójców kupiec zostaje puszczony wolno, decyzją wzruszonego postawą
dzieci herszta bandy (również ojca rodziny). Liryczna opowieść o miłości, która
potrafi rozpuścić nawet najbardziej lodowate serce.

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe
Bardzo interesujące, nie mające sobie równych w literaturze polskiej jest
wyobrażenie ojca w dziele Schulza. Jest on dla głównego bohatera opowiadań
postacią tajemniczą, na poły mistyczną, niekiedy groźną. Nazywany jest przez
swego syna „natchnionym herezjarchą”. To ojciec odkryje przed dzieckiem arkana
wiedzy ezoterycznej oraz mądrości ze starych ksiąg. On też pokaże chłopcu
niesamowitość świata, jego złożoność i nieprzewidywalność. Mimo że bohater
darzy swojego rodzica wielkim uczuciem, sam wybierze jednak w życiu inną
drogę. Ojciec pozostanie jednak dla niego najbliższą osobą w rodzinie (zwłaszcza
w konfrontacji z zapracowaną, praktyczną i gospodarną matką) oraz stanowić
będzie niepodważalny autorytet.

„Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza
W sercu Juranda ze Spychowa pozostało jedyne pozytywne uczucie – miłość do
jedynej córki, Danusi. To bezgraniczne oddanie wykorzystują Krzyżacy , dla
których rycerz jest wrogiem nieprzejednanym i niepokonanym. Podstępnie
porywają dziewczynę, a Jurand zjawia się w Szczytnie, składając z siebie ofiarę w
imię ocalenia dziecka. Upokorzony, złamany przez przeciwnika, musi wyrzec się
dumy i honoru. W przypływie szaleństwa rozpoczyna samotną walkę i, pomimo
przewagi przeciwnika, doprowadza do śmierci wielu Krzyżaków.

„Tango” Sławomira Mrożka

Stomil nie jest typowym ojcem, czyli przykładem do naśladowania dla syna.
Niechlujny bałaganiarz nie poczuwa się do odpowiedzialności za Artura, jest
całkowicie pochłonięty swoją pasją, czyli kolejnymi eksperymentami teatralnymi.
Postawa jego, jak i Eleonory, budzi w odbiorcy dramatu pytanie, kto wychował
głównego bohatera na człowieka z zasadami.

Jan Kochanowski Treny (śmierć ukochanej córeczki powoduje u ojca, humanisty
i poety kryzys światopoglądowy i religijny), Mit o Dedalu i Ikarze

53. OJCZYZNA

: Motyw ojczyzny jest w polskiej literaturze związany przede

wszystkim z losami i burzliwą historią. Właściwie nie ma takiej epoki
historycznoliterackiej, w której nie pojawiłby się obraz ojczyzny. Związane jest to
oczywiście z czasami Sarmacji, potem z rozbiorami Polski, niewolą, w końcu z
odzyskaniem niepodległości i II wojną światową.

Henryk Sienkiewicz Trylogia
Sienkiewicz przedstawia czytelnikowi obraz Polski sarmackiej, Polski XVII
wieku. Zgodnie z ideologią szlachecką jest to kraj ludzi dumnych, którzy wywodzą
się od starożytnego ludu Sarmatów. Przede wszystkim cechuje ich tzw. skłonność
do bitki i wypitki. Chętnie się pojedynkują, przesiadują w karczmie, a kompani
Kmicica tańcują z dziewczętami. Sarmatyzm był ideologią szlachecką, która
obejmowała w zasadzie wszystkie sfery życia. Sarmaci mieli własny,
niepowtarzalny w Europie styl ubierania się, zachowania przy stole i w obecności
kobiet, kochali wolność szlachecką, uważali, że jako warstwa społeczna stanowią
jedność. Poza tym szlachta polska miała dość duże wyobrażenie o własnych
możliwościach, sądziła, że Polce przysługuje szczególne miejsce w Europie,
ponieważ jesteśmy przedmurzem chrześcijaństwa. Oprócz tego Polska uchodziła
za kraj konserwatywny i, niestety, ksenofobiczny. Naturalnie w powieściach
Sienkiewicza mamy wyłącznie prawie Sarmatów, jedni, jak Kmicic, przechodzą
głęboką przemianę wewnętrzną, inni, jak Wołodyjowski, są wielkimi patriotami, a
jeszcze inni, jak Zagłoba, są komiczni i stanowią przykład Sarmaty w tym złym
znaczeniu.

Ignacy Krasicki Satyry, Hymn o miłości ojczyzny
Literatura klasycystyczna hołdowała zasadzie: uczyć-bawiąc, dlatego satyra była
niezwykle popularnym gatunkiem polskiego oświecenia. Krasicki w satyrach
mówi przede wszystkim o wadach Polaków, z kpiną wypomina pijaństwo,
rozpustę, kosmopolityzm, nie przywiązywanie wagi do wartości, innowierstwo,
buntowniczość wobec króla. Nie bez powodu również Hymn o miłości ojczyzny
stał się pieśnią narodową. Ten dość krótki tekst, początkowo część poematu
heroikomicznego, Myszeidy, szybko wszedł do kanonu literatury patriotycznej.

28

Ma on charakter patetyczny, podniosły, mówi o wielkiej miłości do ojczyzny i
cierpieniu, które czasem należy z honorem dla niej znosić.

„Dziady cz. III” Adama Mickiewicza
Ojczyzna jest najważniejszą ideą dla więźniów z III części Dziadów oraz patriotów
polskich, przedstawionych w innych scenach dzieła. W imię własnej narodowości,
której bronią za wszelką cenę, zostają aresztowani i poddawani torturom.

Patriotami są Polacy stojący blisko drzwi w Salonie Warszawskim. Dostrzegają
oni wady towarzystwa stolikowego, brak zainteresowania losami ojczyzny. Widzą
cierpienia rodaków i niesprawiedliwość rządu carskiego. Patriotami są również
więźniowie – ofiary śledztwa Senatora.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza
Patriotyzm jest wszechobecny na kartach dzieła. Wszyscy bohaterowie to patrioci,
z niecierpliwością wypatrujący wszelkich wiadomości z kraju i możliwości
wyzwolenia ojczyzny. Patriotyzm przejawia się w ich rozmowach, w
przestrzeganiu dawnych obyczajów, w kulcie polskości. Dworek Sędziego to
ostoja patriotycznych uczuć, łącznie ze starym zegarem kurantowym, który
wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego oraz obrazami na ścianach,
przedstawiającymi sławnych bohaterów narodowych. Mieszkańcy Soplicowa
wyczekują od lat pojawienia się wojsk polskich i wolności. Próba wzniecenia
powstania to również dowód przywiązania i miłości do kraju.

54. PODRÓŻ

to jeden z najczęściej spotykanych motywów w kulturze,

szczególnie silnie eksponowany w literaturze i filmie. Niemal każdy bohater dzieła
kultury podejmuje w pewnym etapie swojego życia podróż lub wędrówkę. W
najbardziej dosłownym rozumieniu jest to po prostu przemieszczanie się z jednego
miejsca w drugie. Wówczas najistotniejsza będzie nie tyle sama podróż, ale jej
pobudki czy motywacja z jednej strony oraz jej skutki i konsekwencje dla danej
osoby z drugiej. Zwykle podróż przynosi postaci pewną wiedzę, służy zatem
poznaniu rzeczywistości. Niekiedy wędrówka taka nie jest dobrowolna, lecz
wynika z niesprzyjających okoliczności i jest wymuszona (tułaczka, emigracja).
Na koniec warto pamiętać, że podróż może być rozumiana także symbolicznie.
Wówczas nie jest ważna przebyta odległość, ale możliwość zadumy nad samym
sobą, głębsze samopoznanie czy refleksja nad własnym życiem.

„Potop” Henryka Sienkiewicza
Jest naczelnym motywem drugiej części Trylogii Henryka Sienkiewicza.
Podróżuje główny bohater, którego wędrówka umożliwia wprowadzenie
różnorodnych wydarzeń historycznych i znacznie poszerza panoramę społeczną

powieści. Kmicic podczas swej wędrówki poznaje różnych ludzi i przeżywa
rozmaite przygody, stając się między innymi obrońcą klasztoru na Jasnej Górze
czy uczestnikiem bitwy ze Szwedami w wąwozie. Motyw podróży jest tu również
rozumiany metaforycznie. Andrzej szuka wciąż swej drogi, wysnuwa wnioski ze
zderzenia poglądów z twardą rzeczywistością. Wędruje, by odnaleźć swą drogę i
ponownie zdobyć miłość i szacunek ukochanej kobiety.

„Krzyżacy ” Henryka Sienkiewicza
Bohaterowie Krzyżaków nieustannie podróżują. Wówczas rozgrywają się
wydarzenia ważne dla rozwoju akcji powieści. W drodze do Krakowa Zbyszko
poznaje Danusię i atakuje posła krzyżackiego. W drodze do Bogdańca poznaje
Jagienkę i rozkochuje w sobie młodą dziewczynę. Podczas podróży do
Ciechanowa poczet Juranda zostaje zasypany przez śnieżycę. W drodze do
Spychowa Jurand i Zbyszko spotykają wysłanników braci zakonnych z wieścią o
Jurandównie. Podczas przejazdu do Szczytna Maćko i Jagienka spotykają
okaleczonego ojca Danusi. W drodze do Spychowa umiera żona rycerza z
Bogdańca.

Biblia, Księga Wyjścia (czterdziestoletnia wędrówka Izraelitów przez pustynię
jako czas wychowywania przez Boga ludu wybranego), Henryk Sienkiewicz W
pustyni i w puszczy (podróże Stasia i Nel przez egzotyczną i niebezpieczną
Afrykę), Mały Książę Antoine de Saint-Exupery

55. POETA

/

POEZJA

: Bycie poetą to nie zawód, a powołanie, które wyraża się w

pisaniu utworów lirycznych. Powstają one pod wpływem natchnienia czy też pracy
twórczej, a sami poeci traktują je różnie. Jedni (np. w epoce renesansu) widzą w
nich swoją nieśmiertelność i wierzą, że przyniosą im one sławę po wiek wieków,
drudzy (np. w epoce romantyzmu) traktują poezję jako najwyższą wartość, a
jednocześnie jako narzędzie walki z prześladowcami narodu czy z własnymi
słabościami. Poeta to człowiek wrażliwszy od innych, kierujący się dziecięcą
wyobraźnią, widzący więcej i głębiej.

Stanisław Wyspiański Wesele
Poeta, który pojawia się jako jeden z gości, ma swój autentyczny odpowiednik w
postaci Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Ukazany został on jako typowy
przedstawiciel dekadentyzmu. Jest bawidamkiem (rozmawia z Marysią, by szybko
przerzucić swą uwagę na Rachelę), wypowiada też naczelne hasło poetów okresu
Młodej Polski – „sztuka dla sztuki” (sztuka nie ma nieść sobą nic poza estetyką
doznań). Jego pompatyczne wiersze nie noszą głębszej treści, a postawa wskazuje
na niechęć do świata chłopów, apatię oraz wewnętrzną niemoc.

29

„Dziady cz. III” Adama Mickiewicza
Poetą jest Konrad w III części Dziadów. Sądzi, że jego siła bierze się ze zdolności
tworzenia pieśni i jest równa boskiej. W Dziadach cz. III Mickiewicz przedstawia
koncepcję poezji, upatrując jej źródło w natchnieniu.

Horacy Exegi monumentum (twórczość poety zapewnia mu sławę
nieśmiertelną),

56. POJEDYNEK

: Wszelkiego rodzaju pojedynki, walki, bitwy i konfrontacje to

wdzięczny temat dla literatury i sztuki, którego wykorzystanie pozwala ukazać
starcie pomiędzy zwaśnionymi ludźmi i zwalczającymi się postawami,
osobowościami oraz ideałami. Rozmaite konfrontacje i potyczki zwiększają
widowiskowość danego dzieła, dzięki czemu staje się ono bardziej atrakcyjne dla
widzów, ciekawsze i trzymające w napięciu. Nic więc dziwnego, że motyw
pojedynku na stałe zadomowił się w literaturze i sztuce, często pojawiając się na
kartach utworów literackich, w malarstwie oraz w kinowych produkcjach.

„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza
Pylaszczkiewicz przyjmuje wyzwanie Miętusa i staje do pojedynku na miny,
dzielnie i ofiarnie walcząc w obronie młodzieńczych ideałów. Przy użyciu
wzniosłych i szlachetnych min i gestów (na przykład uniesiony do góry palec)
próbuje bronić niewinności, lecz sprytny Miętus przy pomocy arbitrów „gwałci go
przez uszy”, czyli przytrzymuje i brutalnie, bezwzględnie uświadamia, szepcząc
mu pojęcia związane z seksem przy użyciu najokropniejszych min, obraźliwych
gestów i „najbardziej plugawych powiedzonek”.

57. PRZEMIANA

/

METAMORFOZA

bohatera literackiego jest zmianą

zachowania, osobowości i/lub wyglądu, więc w każdym przypadku ma ona
ogromny wpływ na tego, kto ją przeżywa. Wywołują ją najróżniejsze czynniki,
począwszy od traumatycznych wydarzeń, jak śmierć bliskiej osoby czy tragedia
narodowa, poprzez wyjątkowe chwile, czego przykładem są narodziny dziecka,
skończywszy na dziełach artystycznych, które mogą inspirować człowieka do
zmiany swojego postępowania. Przemiana to niewątpliwe bardzo interesujący i
wiele mówiący o ludziach proces, dlatego stał się on popularnym motywem
literackim. Poniżej przedstawiono jego różne realizacje na przełomie epok.

„Romeo i Julia” Williama Szekspira
Szekspir w tym dramacie stworzył postacie dynamiczne, dojrzewające w miarę
rozwoju wypadków i nowych przeciwności, niesionych przez nieżyczliwy los.
Romeo z niezdarnego życiowo samotnika, przeobraził się w spokojnego,
zaradnego mężczyznę, a jego wybranka – Julia – z nieśmiałej i posłusznej woli
rodziców dziewczynki, w świadomą swej woli i obowiązku kobietę.

„Dziady” Adama Mickiewicza
Przemianie wewnętrznej ulega Konrad. W prologu III części Dziadów z kochanka
przeradza się w patriotę. Z buntowniczego poety i samozwańczego proroka staje
się osobą pokorną, oddaną sprawom narodowym. Gustaw z II części Dziadów pod
wpływem książek staje się romantycznym kochankiem, dla którego miłość stanowi
sens życia.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza
Przemianie wewnętrznej ulega Jacek Soplica. Z awanturnika i warchoła, który
znany był w okolicy ze swojego awanturniczego charakteru, z człowieka pełnego
pychy, która nie pozwala mu błagać o rękę ukochanej Ewy, z zabójcy, którym się
staje w porywie gniewu, zabijając Stolnika i z osoby, uważanej później za zdrajcę i
sprzymierzeńca Moskali, staje się emisariuszem i patriotą. Przywdziewa mniszy
habit i zmienia swe nazwisko na Robak. Jego wewnętrzna przemiana to droga
pokuty i pokory, która sprawia, że pośmiertnie zostaje zrehabilitowany w oczach
społeczności i odzyskuje swoje dobre imię.

„Tango” Sławomira Mrożka
Przemiana jest wymuszona przez Artura na reszcie domowników, ale nie trwa
długo. I tak, widzimy Stomila, który zamienia swoją piżamę i niechlujny wygląd
na garnitur, białe kamaszki, elegancką fryzurę. Babcię Eugenię, która zamieniła
swoje młodzieżowe, kolorowe stroje, na ubrania odpowiednie dla jej wieku. Z
Edka zrobił się nagle lokaj, Edward. Jednak te powierzchowne zmiany nie
pociągnęły za sobą gruntownych przemian mentalnych. Po śmierci Artura
wszystko wróciło do stanu sprzed jego „kontrrewolucji”.

Biblia – św. Paweł
Droga św. Pawła do zbawienia była długa i wyboista. Na jej początku, jeszcze jako
Szaweł i żydowski faryzeusz, przyszły Apostoł był bowiem wrogiem chrześcijan.
Aktywnie angażował się w nękanie wyznawców chrystusowej wiary,
doprowadzając do wielu aresztowań i wyroków śmierci. Kiedy pod koniec
podróży do Damaszku objawił się mu Jezus z pytaniem, dlaczego Go prześladuje,
Szawła oślepił Jego blask, w efekcie czego nawrócił się na chrześcijaństwo,
przyjął chrzest w Damaszku i zmienił imię na Paweł. Ta metamorfoza całkowicie
wyznaczyła przyszłe życie, naprowadzając je na drogę służby Chrystusowi,
głoszenia Ewangelii i gorliwej obrony chrześcijan. Przemiana Szawła w Pawła
symbolizuje łaskę i umiejętność wybaczania przez Boga.

Biblia, Przypowieść o Synu Marnotrawnym

30

Pozytywną metamorfozę przechodzi również inny biblijny bohater – Syn
Marnotrawny. Kiedy przeświadczony o swojej zaradności i samodzielności
opuszcza rodzinny dom ojca, a po jakimś czasie z powodu hulaszczego trybu życia
roztrwania cały majątek, całkowicie zmienia swoją postawę. Pod wpływem
osobistej klęski, doskwierającego mu głodu i samotności przyznaje się przed sobą
do popełnionych błędów i przeistacza się z nieodpowiedzialnego lekkoducha w
pokornego i dojrzałego człowieka, ostatecznie decydując się na powrót do ojca.
Dzięki metamorfozie Syn Marnotrawny dostaje szanse na powrót do normalne
życia, dlatego jego przemiana symbolizuje uniżoność wobec Boga, którego
metaforą jest z kolei łaskawy i wyrozumiały ojciec.

58. PRZYJAŹŃ

jest więzią nawiązywaną przez ludzi, opierającą się na

wzajemnej sympatii, zaufaniu, lojalności i bezinteresowności. Jest też warunkiem
istnienia prawdziwej miłości i jej najtrwalszą podstawą. Nie ma znaczenia wiek ani
status materialny – do zawarcia przyjaźni ważne są podobne zainteresowania,
fascynacje, umiejętność porozumienia się i przebywania ze sobą czy to w dobrych,
czy (przede wszystkim) w złych chwilach. Miarą przyjaźni jest zdolność do
empatii i gotowość pomocy w każdym momencie. Uczucie to należy pielęgnować,
bez dbałości o drugą osobę bowiem nawet najmocniejsza więź ulega z czasem
osłabieniu.

Bolesław Prus Lalka
W książce jest mowa o przyjaźni subiekta Ignacego Rzeckiego ze Stanisławem
Wokulskim. Choć różnica wieku jest między nimi znaczna (Rzecki mógłby być
ojcem Wokulskiego), Rzecki jest całkowicie oddany swojemu przyjacielowi. Dba
o sklep, martwi się o Stanisława, próbuje żenić go ze Stawską, w której nota bene
sam jest zakochany. Nie dopuszcza też do głosu myśli, że Wokulski mógł
zakochać się w próżnej Izabeli, bo ma go za człowieka rozsądnego. Stanisław nie
do końca zauważa starania Ignacego, całego go bowiem pochłania platoniczna
miłość do panny Łęckiej. Okazuje się jednak, że zna doskonale starcze
przyzwyczajenia i dziwactwa Rzeckiego, dlatego dba, aby nowe mieszkanie
starego subiekta było wierną repliką mieszkania poprzedniego. Przyjaźń w Lalce
jest jednak w dużej mierze jednostronna. Mimo to nie upada. To przyjaźń zdolna
do wszelkich poświęceń.

Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę
Książka Mały Książę to wykładnia wartości odgrywających najważniejsze role w
życiu człowieka. Tytułowy bohater, po odwiedzeniu kilku planet, zszedł na ziemię.
Wyruszył w podróż, chciał bowiem w ten sposób znaleźć odpowiedzi na stawiane
przez niego pytania. Trafił na pustynię, gdzie spotkał Lisa (symbol mądrości),
który uświadomił mu, na czym polega istota przyjaźni (utożsamionej ze

wzajemnym oswajaniem się). Oswojenie się zabiera wiele czasu, jednak poprzez
stopniowe zbliżanie się do siebie i coraz lepsze poznawanie się, więź staje się
coraz silniejsza. Nie jest bowiem istotne nic poza zrozumieniem wypływającym z
wnętrza i poczuciem pokrewieństwa dusz: „Dobrze widzi się tylko sercem.
Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”. Dzięki naukom Lisa Mały Książę
zrozumiał sens uczucia przyjaźni. Przyjaźń w baśni przedstawiona została jako
uczucie nadrzędne wobec wszystkich innych. Jako najczystsze piękno –
najczystsze, bo opierające się na doznaniach duchowych.

„Dziady” Adama Mickiewicza
Przyjaciółmi są więźniowie z III części Dziadów. Nawet torturowani podczas
przesłuchań, nie ulegają oprawcom i nie zdradzają nazwisk innych.

Homer Iliada – przyjaźń Patroklesa z Achillesem, Henryk Sienkiewicz W
pustyni i w puszczy (dziecięca przyjaźń Stasia i Nel, która przekształciła się w
miłość)

59. PRZYRODA

, natura, krajobraz pełnią w utworach różne role. Mogą budować

nastrój grozy i tajemniczości, być tłem dla tragicznych wydarzeń – tak najczęściej
jawił się ten motyw w romantyzmie. Impresjonistyczne opisy przyrody skupiały
się natomiast na wywoływaniu ulotnych wrażeń – najważniejsza była malarskość.
Natura może być też źródłem witalności, uczuć patriotycznych, wspomnień. Pełni
istotną rolę w sielankach.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza
Przyroda w Panu Tadeuszu jest elementem bardzo istotnym. To swoisty bohater
świata przedstawionego, który nie jest tylko tłem dla dziejących się wydarzeń, ale
współistnieje na równi z człowiekiem. Jest to wykładnia szczęścia, ludzkiego życia
i spokojności. Dzięki antropomorfizacji zjawisk przyrody granice między światem
człowieka i światem natury, zacierają się i tworzą jednolity, metafizyczny świat.
Przyroda wytycza rytm życia ludzi, człowiek stara się żyć z nią w zgodzie i
jedności. Mickiewicz w niezwykle plastyczny sposób wpisuje szlachecki dworek z
pobielonymi ścianami w krajobraz nadniemeńskiej Litwy. Oddaje piękno miejsca,
poprzez barwne określenia i przestrzenność obrazu. Jest to jednocześnie krajobraz,
który sam pamięta z lat dzieciństwa i który maluje oczami wyobraźni i miłością do
miejsc, które zmuszony był opuścić. Krajobraz ten jest opisany z topograficzną
szczegółowością, z wiernym oddaniem zapamiętanych lasów, pól, pagórków i łąk.
Ów krajobraz ujawnia się już w pierwszych wersach dzieła.

Biblia (raj – natura przyjazna człowiekowi do momentu popełnienia grzechu), Jan
Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce (jw.); Do gór i lasów (krajobraz

31

powodem przywoływania wspomnień); Na lipę (przyroda dająca chwilę
wytchnienia i odpoczynek), Adam Mickiewicz Lilie; Świtezianka; Świteź

60. RADOŚĆ

łączy się z ludzkim szczęściem. W sztuce przedstawiana jest z kilku

różnych perspektyw. Może ona dotyczyć ogólnie ludzkiego życia, jakiegoś
wybranego jego aspektu lub odnosić się do konkretnego zdarzenia. Bywa także, iż
jej brakuje, jest pozorna lub zostaje ona utracona

Jan Kochanowski Fraszki (część fraszek dotyczy radosnych chwil w życiu
ludzkim), Antoine de Saint Exupery Mały Książę (Mały Książę, dzięki poznaniu
Róży dowiedział się, że prawdziwym szczęściem człowieka jest miłość)

61. REWOLUCJA

pojmowana była jako zjawisko niebezpieczne. Doprowadzała

do wielu zmian w krótkim okresie czasu, a tym samym odwracała istniejący
dotychczas porządek. Nic więc dziwnego, że również fascynowała i inspirowała
wielu artystów i filozofów.

Sławomir Mrożek Tango
Autor przedstawił rewolucję obyczajowo-arystyczną. Polega ona na łamaniu
konwencji: rodzice Artura są przesadnie nowocześni, tolerują zdradę, są
wyzwoleni do granic możliwości, babcia nosi trampki, a stary Eugeniusz akceptuje
wszystkie nowości. Mrożek poprzez groteskę ujawnia stan chaosu, który jest
skutkiem rewolucyjnego przewrotu. Konsekwencją jest też kontrrewolucja, którą
uosabia Artur – próbuje wprowadzić reguły i zapanować nad nieładem, jednak nie
udaje mu się to. Ostatecznie władzę przejmuje Edek, jego taniec jest wyrazem
nowego porządku. Rodzina jest tutaj miniaturą całego społeczeństwa, przewrót
został pokazany na jej przykładzie.

Bolesław Prus Lalka (Wiosna Ludów pojmowana jako rewolucja),

62. RODZINA

: Literatura, film czy inne sztuki, które mają skłaniać do

przewartościowań i przemyśleń, najczęściej pokazują rodziny dysfunkcyjne,
niepełne, patologiczne, kalekie. Pokazują problemy, z którymi zmagają się
poszczególni jej członkowie, brak więzi między małżonkami, między rodzicami a
dziećmi, rodzeństwem.

Sławomir Mrożek Tango
W małżeństwie Stomila i Eleonory zasad po prostu nie ma. Dokonali oni
rewolucji, która polegała na zniesieniu norm obyczajowych i zgodnie z tym żyją.
Stomil przez całe dnie chodzi w wymiętej pidżamie, Eleonora ma romans z
Edkiem, co zresztą jej męża nie dziwi, Artur w ogóle nie ma kontaktów z

rodzicami, ponieważ właśnie znów chce wprowadzić normy moralne i
obyczajowe. W rodzinie tej mamy jeszcze pokolenie dziadków, czyli Eugenię i
Eugeniusza, którzy zachowują się jak dzieci i całe dnie spędzają na grze w karty.
Nikt w zasadzie się nimi nie interesuje, a śmierć Eugenii również nie wzbudza
jakiś głębszych uczuć. Dlatego Edek, obcy, tak łatwo wchodzi do domu i
zaczynając od najsłabszych, łatwo i szybko podporządkowuje sobie wszystkich.

„Król Edyp” Sofoklesa
W dramacie mamy wspomniane trzy małżeństwa – Lajosa i Jokasty, Polybosa i
Meropy oraz Edypa i Jokasty. Najbardziej znanym jest oczywiście to ostatnie,
ponieważ zawarte między synem a matką. Edyp i Jokasta byli szczęśliwym i
zgodnym małżeństwem, opartym na partnerstwie i wzajemnym szacunku. Gdy
Edyp, wystraszony słowami Tyrezjasza oraz przepowiednią wyroczni delfickiej,
zaczął tracić rozsądek i jasność umysłu, Jokasta podtrzymywała go na duchu. Była
nawet gotowa sama dźwigać świadomość popełnionego grzechu, by tylko odciążyć
sumienie męża. Mieli czwórkę dzieci: dwóch synów i dwie córki.

„Makbet” Williama Szekspira
Związek małżeński dwójki głównych bohaterów – Makbeta i Lady Makbet – nie
jest oparty na zasadach patriarchatu. Inaczej niż w większości małżeństw w
ówczesnych czasach, pozycja kobiety w rodzinie Makbetów jest bardzo silna i
znacząca. Można powiedzieć, że Lady posiada wiele męskich cech. Nie wiadomo
nic o potomstwie Makbetów, ale Lady mówi, że zna smak rodzicielstwa.
Równocześnie kobieta twierdzi, że nie zawahałaby się zabić własnego dziecka,
jeśli przeszkadzałoby jej ono w osiągnięciu celu. Między małżonkami ciężko
dopatrzyć się wielkiej miłości. Nie mówią ze sobą o tym uczuciu. Gdy umiera
Lady Makbet, jej mąż nie wydaje się być tym nadto przejęty. Przyczyną takiego
zachowania jest zatracenie dwójki bohaterów w walce o zdobycie, a później
utrzymanie władzy.

„Pan Tadeusz ” Adama Mickiewicza
Rodzinę Sopliców łączą silne więzi, oparte na szczerym oddaniu i zaufaniu. Sędzia
traktuje Tadeusza jak syna, jest odpowiedzialny za jego wychowanie i pragnie jego
szczęścia. Soplicowska rodzina jest także ostoją dawnej tradycji i obyczajowości,
które są przekazywane z pokolenia na pokolenia i stanowią ważny element życia w
ich domu. Członkowie rodu darzą się wzajemnym szacunkiem, są dla siebie
wsparciem w trudnych chwilach. Nawet Jacek Soplica, który żyje przez wiele lat
poza rodziną, na obczyźnie, stara się mieć wpływ na wychowanie syna. Innym
przykładem rodziny jest ród Horeszków, w którym wola rodziców jest
najważniejsza. O ich jedności świadczy dzień, w którym Stolnik, jego żona i córka
wspólnymi siłami bronią się przed Moskalami. Silnie więzy rodzinne odczuwa

32

Klucznik Gerwazy, który choć nie był spokrewniony z Horeszkami, mści się przez
lata na krewnych zabójcy Stolnika. Stara się również wpłynąć na Hrabiego, by ten
odczuł swoje rodowe powiązania z Horeszkami i walczył o swoje dziedzictwo.
„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza
Modelową rodziną są Młodziakowie. To trzyosobowa mieszczańska rodzina,
której postępowanie i zasady są przykładem „fałszywej formy”. Głową rodziny
jest Wiktor, inżynier-konstruktor i urbanista. Jego żona Joanna nie pracuje
zawodowo, ale aktywnie uczestniczy w społecznej działalności. Młodziakowie
mają nastoletnią córkę Zutę. Wszyscy zachowują się bardzo nowocześnie, w domu
czczą racjonalizm, wyolbrzymiają rolę sportu, szczycą się swoimi wyzwolonymi z
formy zasadami i wolnomyślicielstwem, Gdy odkrywają w szafach pokoju Zuty
obecność nastoletniego Kopyrdy i podstarzałego profesora, pęka ich forma i
pokazują prawdziwe, ukrywane przed otoczeniem, klasyczne i tradycyjne oblicze.

63. RYCERZ

: Motyw rycerza pojawia się w literaturze w okresie średniowiecza

jako naturalny element przedstawienia otaczającego twórców świata. Powstaje
wówczas wzorzec osobowy, według którego przedstawiani są rycerze. Mają oni
być dzielnymi wojownikami, wiernymi poddanymi swoich władców i prawymi
chrześcijanami. Pojawia się także motyw błędnego rycerza, czyli samotnego,
dzielnego wojownika, który wraz ze swoim wiernym giermkiem przemierza świat
w poszukiwaniu przygód z chęcią walki o dobro. Do średniowiecznego typu
rycerza znaleźć można liczne odwołania w utworach z późniejszych czasów. Są to
zarówno nawiązania jak najbardziej poważne, jak i parodystyczne.

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego
Rycerz jest ucieleśnieniem marzeń Poety o wielkim bohaterze, którym był Zawisza
Czarny. Zjawa ta jest symbolem dawnej potęgi narodu polskiego, jego waleczności
i męstwa. Przypomina Poecie najświetniejsze czasy w dziejach Polski, kiedy pod
Grunwaldem Jagiełło rozgromił Krzyżaków. Uświadamia też Poecie, że poezja,
jaką uprawia nie ma sensu, że dekadentyzm do niczego nie prowadzi. Nakłania go
do złożenia przysięgi, że od teraz Poeta zajmie się twórczością, która wzbudzi w
Polakach zapał do walki narodowo-wyzwoleńczej, przez co Polska odzyska swoją
dawną pozycję mocarstwa. Poeta ostatecznie nie składa przysięgi.

Pieśń o Rolandzie
W utworze zarówno Roland, a po części także Karol Wielki, to wspaniali
przedstawiciele stanu rycerskiego. Każdy z nich postępował zgodnie z przyjętym
kodeksem, przedkładając ponad własne życie dobro swojego seniora. Na
przykładzie Rolanda widzimy, iż jedną z podstawowych cech idealnego rycerza
jest dobre pochodzenie – tytułowy bohater był synem siostry samego cesarza.
Roland obdarzony był tak wielką siłą, że przecinał przeciwników na pół,

niejednokrotnie wraz z ich końmi. Idealny rycerz reprezentował najwyższe cnoty i
idee. Ważnym elementem wizerunku Rolanda jest jego koń i miecz – Durendal.

64. SAMOBÓJSTWO

: Porwanie się na własne życie jest niewątpliwie krokiem

ostatecznym. Człowiek musi utracić wszelkie instynkty, które każą mu walczyć o
własne istnienie. Samobójstwo według definicji to dobrowolne odebranie sobie
życia. Jest ono postrzegane negatywnie jako wyraz słabości, egoizmu,
tchórzostwa, jednak moim zdaniem nie zawsze świadczy o braku siły. Za każdym
aktem samobójczym kryje się więc ogromna tragedia, którą może wywołać
długotrwałe cierpienie, strach przed życiem czy nadmierna wrażliwość. W
literaturze odnajdujemy wiele osób, które dążyły do samounicestwienia. Powody
tego kroku są bardzo różnorodne. Obok nieszczęśliwej miłości możemy spotkać
postaci, które zabijają się w obliczu nieuchronnej śmierci, co czasem łączy się z
aktem desperackiej odwagi.

„Antygona” Sofoklesa
Kilka postaci dramatu decyduje się ponieść śmierć z własnej ręki. Ów desperacki
akt stanowi formę buntu wobec tego, co nieuniknione, sprzeczne z ich koncepcją
życia. Jest to ostateczna próba zachowania wolności i udowodnienia tezy, że
człowiek decyduje o swoim losie. Samobójstwo popełnia Antygona – wybiera je
zamiast długiej męczeńskiej śmierci, na którą skazał ją Kreon. Czyn Antygony
powoduje „lawinę” podobnych. Hajmon, nie mogąc znieść braku ukochanej,
przebija się mieczem, a następnie „żelazo w swej piersi” zatapia jego matka -
Eurydyka, bo jej ukochany syn i przyszła synowa nie żyją – jakaż więc pociecha
dla opuszczonej przez najbliższych matki? Wybór samobójczej śmierci pogłębia
rys psychologiczny bohaterów, obrazuje tragizm ich sytuacji, straceńczą próbę
zachowania duchowej autonomii.

„Król Edyp” Sofoklesa
Edyp nie jest tragicznym romantycznym kochankiem, wypijającym truciznę z
powodu miłosnego zawodu. Nie jest także zawiedzionym niespełnionymi ideałami
społecznikiem, który rzuca się pod pociąg. Jest tylko człowiekiem, który
nieświadomie dopuścił się dwóch grzechów, a wyrzuty sumienia doprowadziły go
do wyłupienia sobie oczu. Podobny los spotkał Jokastę. Dowiedziawszy się o
dopełnieniu przepowiedni, mając świadomość, że dzieliła małżeńskie łoże z
rodzonym synem – wiesza się na chuście.

„Makbet” Williama Szekspira
Motyw ten pojawia się bardzo często w twórczości Szekspira. W Makbecie ma on
nieco inny charakter, niż w pozostałych dziełach. Co prawda, Lady Makbet
popełnia domniemane samobójstwo, ale jej mąż odrzuca takie rozwiązanie swoich

33

problemów. Makbet woli umrzeć w walce, jak rycerz, niż targnąć się na własne
życie

65. SAMOTNOŚĆ

to poczucie braku. Można być samotnym, nie kochając i nie

będąc kochanym, nie mając wokół siebie przyjaciół czy po prostu ludzi, z którymi
dzieliłoby się zainteresowania, poglądy lub wspólne cele. To uczucie pustki, które
nie działa mobilizująco, a wręcz przeciwnie – często jego wynikiem jest depresja.
Człowiek odczuwa wewnętrzny lęk przed samotnością, niejednokrotnie jednak
zdarza się, że sam się na nią skazuje, nie potrafiąc lub nie chcąc dostosować się do
wymogów otoczenia, mając inne zapatrywania na różne kwestie, izolując się od
społeczeństwa. Samotni pozostają często wielcy artyści, których poziom
wrażliwości i bogactwo wyobraźni przeszkadzają w nawiązywaniu kontaktów
międzyludzkich, osoby zakompleksione, a także ludzie żyjący na marginesie
społecznym: ubodzy, zbrodniarze czy chorzy.

Sofokles Antygona
Przyczyną samotności Antygony jest jej miłość do brata. Brat, Polinejkes, poległ w
czasie walki przeciwko swojej ojczyźnie. W związku z tym, według prawa, które
ustanowił król Kreon, Polinejkes, jako zdrajca, nie mógł być pochowany w
rodzimej ziemi. Antygona nie zgodziła się na to postanowienie – jej uczucia i
wewnętrzne poczucie obowiązku moralnego wobec brata postawiły ją w sytuacji
bez wyjścia. Antygona walczy w imię uczucia, nikt inny poza nią nie potrafi
sprzeciwić się prawom narzuconym przez władzę państwową. Dlatego też
bohaterka zostaje sama. Jej samotność to wynik różnicy poglądów. Samotność
jednak nie doskwiera jej. Jest wytrwała i niezwykle wierna swoim przekonaniom.

„Dziady” Adama Mickiewicza
Konrad jest samotnym poetą. Jego poezji nie rozumieją ludzie. Gustaw jest
samotnikiem z wyboru – ucieka przed ludźmi, by w odizolowaniu rozpamiętywać
utratę kochanki.

Biblia – opowieść o Hiobie (Hiob opuszczony przez przyjaciół w czasie swej
choroby), Legenda o św. Aleksym (Aleksy wybrał samotność i ascezę, by zbliżyć
się do Boga), Jan Kochanowski Treny (samotność ojca po śmierci córki
Urszulki), Bolesław Prus Lalka (Wokulski samotny wśród ludzi)c

66. SEN

to bardzo często eksponowany oraz eksplorowany motyw w kulturze, w

sztukach plastycznych, literaturze czy filmie. W znaczeniu dosłownym oznacza po
prostu codzienną czynność fizjologiczną człowieka, regenerację sił podczas
nocnego odpoczynku. O wiele bardziej interesująca jest jednak inna sfera snu –
śnienie. Marzenie senne, które staje się udziałem śpiącego, bywa często tak

sugestywne, że nie potrafi on oddzielić jawy od snu. Według teorii Freuda sen jest
wyrazem podświadomości, ukrytych ludzkich dążeń, pragnień, fascynacji.
Wówczas wychodzą na jaw najbardziej skrywane w głębi umysłu kompleksy,
przykre doświadczenia itp. W konkretnym tekście kultury motyw snu może być
realizowany w rozmaity sposób. W dziełach dawnych epok często sen stanowił
alegorię, jego znaczenie należało więc odczytywać symbolicznie.

Jan Kochanowski Tren XIX albo Sen
Cykl Trenów Jana Kochanowskiego kończy utwór, zbudowany na kształt wizji
sennej, swoistej halucynacji lub po prostu marzenia sennego. Pojawienie się matki
poety z jego ukochaną Urszulką na rękach pozwala ukoić ból i pogodzić się ze
stratą. Matka pokazuje Kochanowskiemu, jaki jest sens życia i śmierci, polecając
mu zająć się ziemskimi sprawami. Wiersz jest dzięki temu zamknięciem bolesnych
rozważań natury egzystencjalnej. Poeta ponownie może skupić się na tym, co jego
twórczości najbliższe – na innym człowieku.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W tym arcydramacie motyw snu jest silniej zaakcentowany trzy razy. Raz jest to
scena przedstawiająca śpiącego Konrada, ponad którym toczą walką o jego duszę
siły dobra i zła. Bohater zostaje wystawiony na próbę, co odbywa się poza jego
poziomem świadomości. Sen Nowosilcowa ukazuje drogę jego społecznego
awansu, robienie kariery po trupach. Na końcu tego koszmarnego majaku
bohaterowi śni się jednak postępujący upadek rangi jego stanowiska. Zupełnie
inaczej przedstawiony jest sen Ewy. Jest to sen spokojny, harmonijny, czysty, co
jest bezpośrednim odbiciem jej postawy życiowej i jej postrzegania świata.

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe
Sztandarowy przykład polskiej literatury onirycznej. Schulz opisuje świat, który
powoli staje się reliktem przeszłości, wypierany przez to, co nowe, kiczowate i
prostackie. Pisarz posługuje się snem jako zasadą kompozycyjną dzieła.
Wędrówka chłopca przez miasto po zapomniany portfel jest tego najbardziej
wyrazistym przykładem. Szkoła, do której trafia bohater przybiera wygląd
baśniowy, zupełnie odrealniony. Miasto jawi się jako labirynt, plątanina dróg i
ścian domów, w której łatwo się zagubić. Także niesamowita postać ojca bohatera,
dziwaczne manekiny czy ptaki są tu elementami fabuły, które mogłyby pojawić się
jedynie w rzeczywistości zupełnie irracjonalnej, takiej, w której obowiązuje logika
marzenia sennego.

Bolesław Prus Lalka (sen Izabeli Łęckiej, w którym widzi ona Wokulskiego jako
człowieka odrażającego, potwora o czerwonych rękach), Stanisław Wyspiański
Wesele (końcowy korowód tańczących postaci jest przedstawiony w konwencji
onirycznej)

34

67. STAROŚĆ

: Ludzie najczęściej odczuwają lęk przed starością, nie chcą nawet

o niej myśleć, a pierwsze zmarszczki są powodem do rozpaczy. Jednak motyw
starości często prezentowany jest z zupełnie innej strony: jako czas mądrości,
doświadczenia życiowego, pogodzenia się z tym, co było i tym, co ma nastąpić.
Proces starzenia się dotyczy każdego człowieka, jednak według niektórych religii
człowiek był nieśmiertelny, dopóki nie zgrzeszył – starzenie się miało być karą od
Boga. Niezależnie od tego, jaką postawę wobec starości się przyjmie, temat ten
zawsze łączy się z cierpieniem, chorobą i śmiercią, a więc dotyczy nie tylko samej
osoby starszej, lecz także jej rodziny i przyjaciół.

Adam Mickiewicz Romantyczność
Jedną z postaci, która ocenia postawę Karusi, jest Starzec. Drwi on z jej bólu, nie
wierzy, że dziewczyna może widzieć ducha zmarłego Jasia. Posądza ją o
obłąkanie, uważa również, że ufający Karusi lud, jest przykładem ciemnoty i
prostoty. Sam przychyla się do naukowego wyjaśniania wszystkich zjawisk. W ten
sposób potwierdza, że nauka neguje istnienie duchów – skoro nic nie widać, nie
ma sensu zastanawiać się nad wizjami Karusi. Pozwala mu to na stwierdzenie, że
świat nadprzyrodzony nie istnieje. Starzec reprezentuje klasycyzm i dawne ideały
– to, co zdaniem romantyków już przeminęło i nie ma zastosowania w
prawdziwym. Starzec jest przedstawicielem „starego” pokolenia.

68. SZKOŁA

to instytucja, której celem jest kształcenie, a także wychowywanie.

Początków nauczania doszukiwać można się już w starożytności. Akademia
Platońska, a później Likejon Arystotelesa w antycznej Grecji to pierwsze tego typu
przybytki – odbywały się w nich przede wszystkim spotkania, a ich głównym
celem było prowadzenie dysput filozoficznych. W średniowieczu szkoły
powstawały najpierw przy klasztorach, potem przy parafiach, a nauczaniem
zajmowali się zakonnicy. Wtedy też zaczęło rozwijać się szkolnictwo wyższe, a
Uniwersytet Jagielloński, założony 1364 r. z inicjatywy króla Kazimierza
Wielkiego, był jednym z pierwszych tego typu placówek w Europie. Możliwość
kształcenia była przez bardzo długi czas przywilejem, dostępnym dla nielicznych –
bogatych albo pochodzących z rodzin ulokowanych wysoko w randze społecznej.
Do końca XIX wieku naukę podejmowali niemal wyłącznie chłopcy. Kobiety
dopiero dzięki emancypacji stopniowo uzyskały więcej praw, między innymi
niczym nieograniczoną możliwość kształcenia się. Wiek XX okazał się
przełomowy w kwestii szkolnictwa – stało się ono powszechne i dostępne dla
każdego.

Witold Gombrowicz Ferdydurke

Szkoła, do której trafia trzydziestoletni Józio jest, jak wszystko w dramacie
Gombrowicza, szkołą groteskową. Nie spełnia ona podstawowych norm –
nauczyciele są niedouczeni (np. Bladaczka), bazują na powszechnikach i
stereotypach. Nie pomagają podopiecznym w rozwijaniu ich umiejętności i
wyobraźni, nie zgadzają się na wyrażanie własnego zdania. Promują mierność i
nijakość. Zatrzymują w rozwoju. Szkoła jest miejscem upupienia uczniów –
traktuje się ich jak malutkie dzieci, chłopców nazywa chłopiętami. To środowisko
nieprzyjazne uczniowi.

69. ŚMIERĆ

to ustanie wszystkich czynności życiowych organizmu,

nieodwracalne i prędzej lub później dotykające każdego. To sytuacja graniczna
między być, a nie być, która od czasu pojawienia się człowieka stanowi obiekt
jego zainteresowania, ale zarazem i lęku. W chrześcijaństwie jest to moment, który
daje przepustkę do życia wiecznego w raju, nie należy więc się go obawiać. W
buddyzmie śmierć tak naprawdę nie istnieje z powodu reinkarnacji. Dusza
przenosi się do innego ciała, żyje w nim aż do jego biologicznej śmierci, a potem
przenosi się i wchodzi w inne ciało. W każdej kulturze ludzie starają się
upersonifikować śmierć – tym sposobem z pojęcia abstrakcyjnego staje się ona
czymś unaocznionym, namacalnym wręcz. I tak, w Polsce charakterystyczne były
następujące ujęcia śmierci: zaczerpnięty z Biblii przykład – śmierć utożsamiona
została tu z jeźdźcami Apokalipsy, potem zaś ze żniwiarzem, następnie z postacią
zmarłej kobiety, na końcu z kostuchą trzymającą w ręce kosę.

Biblia – śmierć Jezusa
Jezus skazany został na męczeńską śmierć za to, że mianował się królem
żydowskim i Bożym Synem. W życiu głosił Dobrą Nowinę i dawał przykład
bezinteresownej miłości do drugiego człowieka, stąd Jego cierpienie, niczym
niezasłużone, było tym większe. Śmierć Jezusa dokonała się na krzyżu, po odbyciu
przez Niego drogi krzyżowej. Po trzech dniach jednak, według Nowego
Testamentu, zmartwychwstał. To śmierć długa i bolesna. Jezusowi współczuło
zaledwie kilka osób, cała reszta odwróciła się od Niego. To także, właśnie z tego
względu, śmierć tragiczna. Interesujący jest tu fakt, iż Syn Boży pokonuje grzech i
śmierć.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest typowym przykładem średniowiecznego
myślenia o umieraniu. Jako pani z kosą, Śmierć ma obowiązek przyjść do każdego.
Upersonifikowana Śmierć, pokazana w sposób humorystyczny, pozwala ludziom
przełamać przed nią strach, odebrać ją jako naturalną kolej rzeczy. Jest
najsprawiedliwszą z instancji – wobec niej wszyscy ludzie, czy królowie, czy
zwykli chłopi, stają się sobie równi. I nie ma mowy o tym, by o kimś zapomniała.

35

Śmierć tutaj nie jest straszna, jawi się jako rzecz zwykła, normalna, z którą trzeba
się pogodzić.


„Pieśń o Rolandzie”
Wszechobecny motyw Pieśni o Rolandzie. W utworze giną dziesiątki tysięcy
żołnierzy, lecz szczególna uwaga poświęcona jest tylko jednej – śmierci Rolanda.
Tytułowy bohater konając postępował zgodnie z przyjętymi zasadami „sztuki
umierania” (ars moriendi), popularnej w czasach średniowiecznych. Śmierć
podczas wyprawy krzyżowej uznawana była wówczas za śmierć męczeńską, która
gwarantowała zbawienie. Tak też się stało w przypadku Rolanda – jego duszę
święci przenieśli do raju.

„Dziady” Adama Mickiewicza
Dla Upiora z wiersza Upiór i Gustawa z IV części Dziadów śmierć jest sposobem
na zakończenie udręki życia bez ukochanej. Niestety ich tragiczny los nie zmienia
się nawet po samobójstwie. Obaj zjawiają się wśród żywych, aby rozpamiętywać
swoje uczucia i cierpieć, ponieważ ich miłość jest wieczna i przekracza nawet
granice wyznaczone życiem ludzkim. Śmierć w Dziadach cz. II przenosi dusze
zmarłych w świat metafizyczny, gdzie muszą odpokutować swoje winy i
zrozumieć błędy, jakie popełnili za życia. Śmierć nie wyklucza ich również z życia
mieszkańców wioski – co roku zjawiają się na obrzędzie Dziadów, aby uzyskać
pomoc od żywych i zostawić im naukę na przyszłość. W Dziadach cz. III śmierć
jest karą za grzechy – dosięga Doktora, człowieka okrutnego i bezwzględnego,
zdrajcę ojczyzny, w najmniej oczekiwanym momencie – mężczyzna ginie rażony
piorunem.

„Dżuma” Alberta Camusa
Nikt nie chce tak umierać w absurdalny sposób, ludzie bronią się przed takim
umieraniem. Śmierć w wyniku zachorowania na dżumę jest przedwczesna,
nieoczekiwana i niesprawiedliwa, o ile sprawiedliwość śmierci istnieje.
Mieszkańcy Oranu chcą uniknąć dżumy, by umrzeć w sposób naturalny w
przyszłości, zdają sobie sprawę, że przeminą, ale chcą ten moment odwlec w
czasie. Wiedzą też, że nie będą potrafili się obronić, gdy dżuma właśnie ich
zaatakuje. Wie to także doktor Rieux, który walczy z całych sił o życie swoich
pacjentów.

„Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Ta zmora czaiła się zawsze i wszędzie. Obawiali się jej wszyscy więźniowie.
Nigdy nie można było być pewnym czy idąc do pracy, wróci się z niej, czy
zasypiając, ponownie się wstanie, częstokroć powodowana była chorobami, u

których podłoża leżał głód. Mimo, że niektórzy po cichu o niej marzyli, bo
wydawała się wybawieniem, to i tak się jej bali. Okrutny był psychiczny lęk przed
śmiercią, który czynił człowieka bezradnym. Była anonimowa. Nikt naprawdę nie
wiedział, gdzie grzebie się zmarłych.
„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego
Borowski ukazał Oświęcim – dwudziestowieczną fabrykę śmierci, w której
zabijanie jest zorganizowanym procesem produkcyjnym. W „Proszę państwa do
gazu” narrator opisał rozładowywanie transportów więźniów, podczas którego
rozdzielano ludzi przydatnych do pracy od grupy prowadzonej do komory
gazowej. Segregowano ich jak towar. W obozie liczyli się tylko żywi, to oni mieli
prawo głosu.

„Tango” Sławomira Mrożka
Motyw śmierci pojawia się w utworze dwukrotnie. Po raz pierwszy, gdy umiera
babcia Eugenia. Pomimo sprzeciwu części domowników babcia i tak odchodzi. Jej
śmierć staje się natchnieniem dla Artura, który zafascynowany tym zjawiskiem
pojmuje, tylko w ten sposób może dotrzeć do reszty rodziny. Uważa siebie za
władcę życia i dla przykładu rozkazuje Edkowi zabić wujka Eugeniusza. Po raz
drugi motyw pojawia się, gdy od potężnych ciosów brutala, ginie główny bohater.
Jest to śmierć haniebna, zdradziecka, zadana nie w twarz, ale w plecy. Wraz z
Arturem umarły w domu wszelkie oznaki normalności i jakiekolwiek zasady. Po
tym okrutnym wydarzeniu władzę przejął prostak, Edek, który nad ciałem bohatera
odtańczył z Eugeniuszem wymowne tango.

William Szekspir Romeo i Julia (tragiczna śmierć pary kochanków), Jan
Kochanowski Treny (śmierć Urszulki, ukochanej córki poety)

70. TANIEC

to ekspresyjna forma sztuki polegająca na poruszaniu ciała na skutek

określonych bodźców emocjonalnych, których dostarcza muzyka. Jest to jeden z
najdawniejszych przejawów ludzkiej aktywności. Przybierał różne oblicza i formy.
Wiązał się niekiedy z religią, był wówczas tańcem rytualnym, towarzyszył
ceremoniom itp. Od zawsze występował taniec jako element tzw. kultury
dworskiej. Obok tych nurtów rozwijał się też równolegle, nawet na większą skalę,
taniec ludowy, nieskomplikowany w formie, traktowany wyłącznie jako forma
zabawy. W dziełach literatury, sztuk plastycznych, filmowych, a zwłaszcza w
muzyce taniec był zawsze częstym gościem, poczynając już od antyku czy
średniowiecza. Do dziś taniec cieszy się dużym zainteresowaniem i uznaniem.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Utwór ten podejmuje charakterystyczny dla epoki średniowiecza motyw danse
macabre – tańca śmierci. Spersonifikowana Śmierć w postaci rozkładającego się

36

trupa kobiety porywa tu do tanecznego korowodu wszystkich ludzi, nie zważając
na różnice, jakie ich dzielą. Zakończenie żywota stanie się udziałem każdego
człowieka, zaś ten bolesny fakt poprzedzać ma właśnie pójście w śmiertelne tany.
Śmierć szydzi z ludzi, wiedząc, że nie sposób przed nią się schować lub umknąć
ostrzu jej kosy. Stąd taniec śmierci ma też wymiar groteskowy. Ukazuje bowiem,
jak naiwne byłoby myślenie, że nas śmierć nie spotka. Na koniec warto dostrzec,
że w epoce średniowiecza motyw ten pełnił także ważną rolę dydaktyczną.
Przestrzegał mianowicie człowieka przed tym, by nie ulegał za bardzo pokusom
korzystania z uroków doczesnego życia, zapominając o nieuchronności jego
końca.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Poeta daje opis ostatniego poloneza, którego bohaterowie dzieła tańczą przed
wymarszem z Litwy wojsk napoleońskich. Taniec oznacza tutaj odejście pewnej
epoki, symbolizuje dawne wartości, świat, kulturę – traktowane jako relikt
przeszłości. Podkomorzy jest już ostatnim, który „tak poloneza wodzi”. Dowodzi
to faktu, że Mickiewicz sportretował społeczność u progu ważnych, dziejowych
zmian. Taniec ukazuje tu zatem historyczny krok naprzód. Bohaterowie
przechodzą tanecznym krokiem do innej epoki, w której obowiązywać będzie już
zupełnie odmienna hierarchia wartości. Motyw tańca podjęty zostaje w ostatniej,
dwunastej księdze dzieła, dzięki czemu służy on podsumowaniu wcześniej
opisywanych zdarzeń. Interesujący jest także fakt, że tańcem, który skłania
bohaterów do pląsów, jest właśnie polonez. Ów narodowy polski taniec służy tu
podkreśleniu chęci kontynuowania wielkiej szlacheckiej tradycji w nowej
rzeczywistości, zarazem zwracając uwagę na to, że będzie to już niemożliwe.

Stanisław Wyspiański Wesele
Bohaterowie dramatu Wyspiańskiego zostają w ostatnich fragmentach dzieła
porwani w tany. Chocholi taniec jest symbolicznym przedstawieniem marazmu,
zniechęcenia, braku aktywności życiowej. W perspektywie narodowej chodzi tu o
ukazanie Polaków i ich stosunku wobec zrywu powstańczego. Bohaterowie,
krocząc niemal jak w transie w rytm melodii wygrywanej przez Chochoła,
pozostają niezdolni do jakiegokolwiek działania. Podobnie przedstawia się
społeczeństwo polskie, podzielone, zniechęcone, zajęte prywatą i egoizmem. W
utworze pokazany jest także taniec Państwa Młodych, będący nie tyle wyrazem
zbliżenia się do siebie przedstawicieli dwóch warstw społecznych, co popularnej w
epoce ludomanii, traktowanej bardziej jako moda obyczajowa.

Sławomir Mrożek Tango
Taniec, zasygnalizowany już w tytule, pełni w dziele ważną rolę. Mrożek czyni
czytelne nawiązanie do dramatu Wyspiańskiego. Także tutaj akcję wieńczy

mianowicie taneczny korowód. Interesujący i znaczący jest zwłaszcza dobór
uczestników tanga – oto prymitywny Edek, przypadkowo zdobywszy władzę w
domu Stomila, prowadzi w tańcu wujka Eugeniusza (przedstawiciela elit,
zwolennika i wyraziciela tradycyjnych wartości). Tak dokonuje się symboliczna
zmiana warty. Banalne rytmy „La Cumparsity” ukazują, jakie porządki
zaprowadzone zostaną w domu (zaś ten ostatni symbolizuje całą polską
rzeczywistość).

71. TEATR

: Motyw teatru w literaturze i kulturze może być realizowany na kilka

sposobów. Najczęściej spotykanym jest topos świata jako teatru (tetrum mundi).
Opiera się on na przekonaniu, że człowiek jest jedynie marionetką, lalką, zabawką
w rękach sił wyższych, bogów, losu, fatum i nie ma wpływu na wszystko to, co
dzieje się w jego życiu. Innym sposobem realizacji motywu jest pokazanie teatru w
utworze literackim. Można w zasadzie porównać to ze szkatułkowością, ponieważ
bohaterowie sztuki odgrywają sztukę, role, przebierają się. Trzecia możliwość
związana z teatrem to pokazywanie bohatera, który nie jest sobą, nie jest
autentyczny, zakłada maski, gra kogoś, kim w rzeczywistości nie jest. Teatr może
także odgrywać w literaturze rolę przestrzeni znaczącej, ważnej dla rozwoju akcji.

Bolesław Prus Lalka
W powieści Prusa pojawia się topos teatrum mundi. Warto zwrócić uwagę, że
bohaterowie Lalki są jak gdyby zniewoleni, podlegają siłom wyższym. Izabela
Łęcka nie może uwolnić się od wizji miłości idealnej, co symbolizują sceny, w
których arystokratka wpatruje się w posążek Apollina i marzy o idealnym
mężczyźnie. Stanisław Wokulski marzy o miłości Izabeli i temu w zasadzie
podporządkowuje całe swoje życie. Ignacy Rzecki żyje, śniąc o nowym
Napoleonie, który przyjdzie i wyzwoli Polskę, Starski natomiast całe swoje życie
podporządkowuje romansom, Krzeszowski jest hazardzistą, a jego żona nie może
uwolnić się od wspomnień związanych ze zmarłą córką. Inspirację koncepcją
platońską podkreślają w tekście Lalki sceny, w których Rzecki, na początku i
końcu powieści, ustawia na ladzie sklepowej lalki i nakręca je. Sceny te mają
wymiar filozoficzny, ponieważ odnoszą się do przekonania, że to właśnie ludzie są
jak nakręcane marionetki, natomiast ich życie spoczywa w cudzych rękach.

72. TĘSKNOTA

wiąże się w literaturze z najrozmaitszymi tematami, począwszy

od miłości, a na ojczyźnie skończywszy. Najczęściej bohaterami utworów
literackich są ci, którzy tęsknią właśnie do ukochanych osób, tęsknią za tymi,
którzy odeszli, za ojczyzną, kimś bliskim. Poniższy zestaw utworów pokazuje, jak
szeroka jest to tematyka i z jakimi epokami najczęściej się wiąże.

Jan Kochanowski Treny

37

Niewątpliwie cykl trenów Kochanowskiego jest wyrazem tęsknoty za zmarłą
córką. Tak skonstruowane treny stanowią zupełną nowość w literaturze, ponieważ
Kochanowski nie tylko poświęcił dziewiętnaście utworów niespełna trzyletniej
córce, ale także wszystkie elementy trenu rozłożył na cały tomik poetycki. Mamy
więc typową demonstrację żalu po stracie zmarłej, ukazanie wielkości poniesionej
straty, pocieszenie i napomnienie. Kochanowski jawi się w Trenach jako ojciec,
filozof i poeta, który pragnie zrozumieć sens śmierci i zaakceptować zaistniałą
sytuację. Oczywiście często mówi się o kryzysie światopoglądowym w Trenach, o
zwątpieniu w filozofię stoicką i w dogmaty wiary. Szczyt owej tęsknoty i smutku
przypada na Treny: IX, X i XI. Pocieszenie natomiast przynosi Tren XIX, w
którym Kochanowski widzi swoją zmarłą matkę z Urszulką na rękach. Wtedy
uświadamia sobie, że dziecko jest bezpieczne, szczęśliwe, a gdy przyjdzie czas,
spotka się z nim po drugiej stronie.

73. UCZEŃ

: Motyw ucznia ma wielorakie, zmieniające się na przestrzeni

dziejów, znaczenie. Najpopularniejsze z nich dotyczy ucznia takiego, jakiego
znamy powszechnie w dzisiejszych czasach – wychowanka jakiejś szkoły. Jednak
uczeń może być także adeptem jakiejś ideologii czy religii albo być dorosłym
człowiekiem, który znajduje sobie swojego mistrza. Wówczas zdarza się także, że
uczeń przerasta swoimi umiejętnościami owego mistrza. Poza tym uczeń może być
pilny lub niepokorny. Zaś w polskiej literaturze z czasów zaborów często pojawia
się motyw ucznia, który znajduje się w niesprzyjającej dla niego sytuacji szkolnej
– jest rusyfikowany czy germanizowany. Z motywem ucznia ściśle wiążą się
motywy nauczyciela oraz mistrza.

Biblia – Chrystus i 12 apostołów
Dwunastu apostołów jest uczniami Jezusa Chrystusa. Uczą się oni od niego wiary
w Boga i wartości z Nim związanych, aby następnie sami mogli nauczać innych.
W Piśmie Świętym przedstawione zostało najbardziej podstawowe znaczeni
ucznia. Jest to ktoś, kto znajduje sobie nauczyciela, który jest dla niego
przewodnikiem moralnym i duchowym i czerpie od niego wiedzę poprzez wspólne
z nim obcowanie i słuchanie jego nauk.

Witold Gombrowicz Ferdydurke
Przedstawiona została szkoła w sposób demaskujący jej śmieszności i
niespełnienie zadań edukacyjnych. Głównego bohatera powieści,
trzydziestoletniego Józia, odwiedza w jego mieszkaniu profesor gimnazjum
Pimko. Każe on Józiowi wrócić do szkoły i ponownie stać się uczniem. Bohater
zostaje „upupiony” i posłusznie wykonuje polecenie. W gimnazjum jest świadkiem
lekcji języka polskiego, podczas której uczniowie zmuszani są przez nauczyciela
Bladaczkę do twierdzenia, że należy kochać i szanować Słowackiego, ponieważ

Słowacki wielkim poetą był! Pomiędzy samymi uczniami widoczny jest podział na
tych, którzy są grzeczni i tych, którzy rozrabiają. Między ich przedstawicielami,
Miętusem i Syfonem, dochodzi nawet do pojedynku na miny. W utworze ukazani
zostali uczniowie zniewoleni przez bezsensowny, zaśniedziały i odtwórczy system
edukacji.
Adam Mickiewicz Dziady, cz. IV (Gustaw był kiedyś uczniem Księdza)

74. UPADEK MORALNY

: Moralność, kojarzona z chrześcijańskim Dekalogiem,

jest chyba najważniejszym tematem literatury, ponieważ pokazuje nie tylko, jak
należy postępować, ale również to, czego robić nie wolno. Generalnie wydaje się,
iż temat ten można podzielić na zagadnienia odnoszące się do upadku moralnego
jednego człowieka, na pytania związane z zagadnieniami oraz kwestie związane z
filozofią.

William Szekspir Makbet
Makbet jest wiernym rycerzem króla Dunkana do momentu, kiedy to dowiaduje
się od czarownic, iż zostanie królem. Za namową żony zabija króla, a potem
wszystko już zmierza do katastrofy. Makbet wpada w szał zabijania, posuwa się
nawet do morderstwa żony i dziecka Makduffa, staje się samotny, ponieważ
wszystkich podejrzewa o to, iż chcą go pozbawić tronu i wiedzą o zbrodni. Kończy
się również szczęśliwe życie małżeńskie Makbeta, gdyż więzy z żoną, która
zresztą popada w paranoję, rozluźniają się, a samobójcza śmierć Lady Makbet nie
robi na jej mężu specjalnego wrażenia. Tekst kończy się oczywiście zasłużoną
śmiercią króla tyrana i nadzieją, że rządy takie się nie powtórzą.

Gustaw Herling Grudziński Inny świat
Świat łagrów, czyli sowieckich obozów pracy, jest światem pozbawionym
wszelkich wartości, ponieważ w nieludzkich warunkach człowiek staje się
nieludzki. Więźniowie nie tylko zmuszani są do bardzo ciężkiej pracy w trudnych
warunkach klimatycznych, ale też w obozie panują zasady zupełnie nie do
zaakceptowania w normalnym świecie. Obóz jest rządzony przez „urków”, czyli
przestępców kryminalnych, który pozwalają na gwałty i przemoc. Dla władzy jest
to niezwykle wygodne, ponieważ w obozie panuje „ład i porządek”. Grudziński
pisze, że człowiek w obozie może stracić człowieczeństwo i zacząć kierować się
instynktem przetrwania. Dlatego każdy walczy o żywność, ubrania, zaspokaja
popęd seksualny. Kobiety oddają swoje ciało za kawałek chleba, a poza tym
panuje przemoc. Inny świat Grudzińskiego pokazuje obóz jako mini-państwo
totalitarne – można do niego trafić w zasadzie za nic, więźniowie zostają
zamknięci i nie mają możliwości ucieczki, wykorzystuje się ich do katorżniczej
pracy, nie dając wystarczających racji żywieniowych. Łamie się podstawowe
zasady społeczne, np.; przekonuje się żony osadzonych, by pisały pozwy

38

rozwodowe, nie pozwala się na korespondencję, celowo przedłuża się wyroki. Inny
świat jest światem bez granic i bez moralności.

75. WINA I KARA

: Zbrodnia to czyn społecznie i prawnie potępiany, który

wiąże się z naruszaniem obowiązujących w danej społeczności obyczajów,
zwyczajów, nakazów, zakazów, praw itd. Ten, kto ją popełnia, staje się winny i
dlatego musi liczyć się z karą oraz z obliczem sprawiedliwości.

„Makbet” Williama Szekspira
Poczucie winy i wyrzuty sumienia towarzyszą Makbetowi od momentu
popełnienia pierwszej zbrodni – zamordowania Dunkana – do śmierci. Bohater
robi wszystko, by nie myśleć o konsekwencjach swoich okrutnych czynów, ale
jego podświadomość nie pozwala mu na to. Sumienie Makbeta i jego małżonki
przybiera postać halucynacji – bohaterowi ukazuje się duch Banka, a Lady Makbet
wydaje się, że jej ręce zbroczone są krwią. Małżeństwo Makbetów początkowo
chciało całą winę za zamordowane Dunkana zrzucić na służbę króla, a później na
jego synów. Jednak z biegiem czasu prawda wychodzi na jaw, a jej konsekwencje
doprowadzają do tragicznego końca dwójkę bohaterów. Makbet próbował wziąć
całą winę za kolejne zbrodnie na siebie, poczynając o planie zabójstwa Banka, o
którym nie powiedział żonie. Nieuniknioną karą za popełnione zbrodnie jest w tym
przypadku śmierć. Makbet zdaje sobie sprawę, że będzie musiał zapłacić za swoje
grzechy i od śmierci Dunkana żyje w ciągłym strachu i świadomości, że nie zmyje
ze swoich rąk winy.

„Dziady” Adama Mickiewicza
Dusze z II części Dziadów odpokutowują swoje winy w zaświatach. Popełnione
grzechy uniemożliwiają im zbawienie. Motyw winy pojawia się również w
Dziadach cz. III. Największym przewinieniem więźniów jest to, że są Polakami.
Karą za grzechy dla duchów, pojawiających się podczas obrzędu Dziadów, jest
niemożność uzyskania zbawienia, dopóki nie odpokutują swoich win. Karą
Konrada za bunt przeciwko Bogu jest jego klęska – klęska poety, który pragnął
uzyskać władzę nad duszami ludzkimi i został zepchnięty w otchłań.

76. WOLNOŚĆ

to poczucie swobody oraz niezależności. Rozumiana jest przy

tym także jako możliwość samodzielnego decydowania o swoim losie. Łączy się
często z przekonaniem o braku jakichkolwiek ograniczeń i konieczności
tłumaczenia się z czegokolwiek. Wtedy należy zadać pytania: czy tak rozumiana
wolność nie ogranicza jednocześnie wolności drugiego człowieka i czy w ogóle
istnieje możliwość bycia całkowicie wolnym. Biorąc pod uwagę fakt, że każdy
człowiek uwikłany jest w tysiące zależności, kiedy wchodzi w relacje z innymi
ludźmi, trudno powiedzieć o jego całkowitej wolności. Można być jednak

nieograniczenie wolnym umysłowo, bo nikt nie jest w stanie zabronić nikomu
takiego, a nie innego myślenia. Wolność słowa, wyznania, myśli i przekonań jest
też prawnie ustanowiona i zapisana w konstytucjach państw demokratycznych..

Mit o Dedalu i Ikarze
Dedalowi, znakomitemu architektowi, a przy tym artyście, zlecona została praca
na dworze króla Minosa – miał wybudować labirynt, w którego centrum
umieszczony miał zostać Minotaur, syn Minosa, który urodził się w połowie
człowiekiem, a w połowie bykiem. Dedal wykonał swe zadanie i chciał wracać do
ojczyzny. Minos nie pozwolił na to, uwięził go swoją decyzją. W związku z tym
architekt skonstruował skrzydła z wosku i piór, by móc wraz ze swoim synem,
Ikarem, uciec, przelatując nad morzem do Sycylii. Zabronił synowi latania zbyt
wysoko, ale chłopak, wypuszczony na wolność, zapomniał zupełnie o
wskazówkach ojca. Wzbijał się wyżej i wyżej, chcąc dosięgnąć słońca – wosk
roztopił się i Ikar spadł na ziemię. Chwilowe poczucie wolności przypłacone
zostało życiem. Wolność została tutaj źle wykorzystana. Ikar, traktowany jako
symbol młodzieńczej głupoty i marzycielstwa, zapragnął mieć jeszcze więcej niż
dostał, co stało się przyczyną jego klęski. Wolność, jak się okazuje, dodaje
pewności siebie (czasem przeradza się ona w pychę), często też jest źródłem
nadużyć oraz irracjonalnych zachowań.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III, Improwizacja
Wolny może być tylko poeta jako człowiek kierujący się sercem a nie rozumem, z
poczuciem swej wielkości i jednocześnie misji do spełnienia. Wolność
doprowadza Konrada do ostateczności – jego duma i pewność siebie, a także
przekonanie o swojej nadludzkiej mocy spowodowały, że zwrócił się on nawet
przeciwko Bogu, zarzucając mu brak odpowiedniego kierowania ludźmi i
nastawianie ich na wartości materialne, przy jednoczesnym całkowitym
zanegowaniu ducha. Wolność jest tutaj siłą niszczącą, wycieńcza bowiem Konrada
i sprawia, że jego poczucie własnej wyjątkowości doprowadza go do obłędu.

Sławomir Mrożek Tango
W utworze mamy do czynienia zarówno z wolnością, jak i z jej brakiem. Trzy
pokolenia, które występują w dramacie – Artura, jego rodziców i babci, mają inne
podejście do wolności. Artur, najbardziej konserwatywny z całego towarzystwa
wypowiada się o niej powściągliwie, jego ideałem jest jej zachowanie, a nie
wykraczanie poza jej granice. Rodzice Artura kreują się na bardzo nowoczesne
małżeństwo, w związku z czym wolność dla nich jest główną wartością, cenią ją
sobie i postulują za życiem bez ograniczeń, marzy im się wolność całkowita. Edek,
niemyślący, ale mający dużo siły, ostateczny zwycięzca wszystkich, wprowadził
system totalitarny, w którym pojęcie wolności nie istnieje, bo jednostka jest
całkowicie zniewolona przez aparat władzy.

39

Witold Gombrowicz Ferdydurke (nie ma wolności, wszyscy jesteśmy zamknięci
w formy)

77. WIEŚ

stanowi opozycję w stosunku do miasta. Przez jednych nazywana jest

ziemską arkadią, w której czas płynie spokojnie i przyjemnie, dla innych jest
miejscem zacofania i ciemnoty. Argumenty padające za tym pierwszym poglądem
to: powszechnie panujący we wsi spokój, możliwość bezpośredniego kontaktu z
naturą, która pobudza wrażliwość i poczucie bycia integralną cząstką świata, a
także dobrobyt, obfitość plonów i piękno zmieniających się pór roku. Za
negatywnym postrzeganiem wsi przemawiają zaś: brak wykształcenia, wiara w
zabobony, nieumiejętność odnalezienia się poza granicami wsi, izolacjonizm i
ksenofobia chłopów.

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego
Sposobem, w jaki ukazuje chłopów Wyspiański udowodnił, że pomimo, iż sam
ożenił się z chłopką, nie jest ludomanem. Dokonał oceny na podstawie własnych
obserwacji, przedstawiając chłopów zarówno z ich zaletami, jak i z ich wadami.
Chłopi są ukazani jako wielka siła narodu, ale siła ta nie jest wykorzystana. Są o
wiele bardziej niż inteligencja skorzy do walki i odzyskania wolności przez Polskę.
Pomimo wielkiej woli walki, zdają sobie sprawę, że sami nie podołają tak
wielkiemu zadaniu i muszą być pokierowani przez inteligencję. Cechą chłopów,
która rzuca się w oczy od pierwszej sceny dramatu, jest ich duma i znajomość
swojej siły. Wadami chłopów, które ukazał Wyspiański, są: pijaństwo,
awanturnictwo, zazdrość o bogactwo. Wadą też może być ich wielki zapał,
ponieważ wykorzystany bez konkretnego planu może wywołać niepożądane
skutki. Nie jest to powiedziane wprost, ale można też wyczuć niezrozumienie i
potępienie dla rabacji i służalstwa wobec Austriaków. Chłopi z Wesela twardo
stąpają po ziemi, realnie spoglądają na siebie, swoje możliwości i szanse na
odzyskanie niepodległości, podczas gdy inteligencja czeka na cud, oni czekają na
przywódcę, który poprowadzi ich w walce o wolność Polski.

78. ZABÓJSTWO

jest świadomym zachowaniem powodującym śmierć drugiej

osoby. Najczęściej wiąże się z ogromną dawką agresji i próbą jej wyładowania,
sprzecznościami interesów zabójcy i ofiary, chorobą psychiczną… Zabójstwa nie
można mylić z nieumyślnym spowodowaniem śmierci, kiedy sprawca działa
świadomie, jednak jego zamiarem jest popełnienie innego czynu niż pozbawienie
drugiej osoby życia. Motyw zabójstwa wielokrotnie pojawia się w kontekście
przejmowania władzy. Często jest to również sposób na uwolnienie się od jakiegoś
problemu. Jako czyn niedozwolony podlega karze.

William Szekspir Makbet

Makbet dochodzi do przekonania, że jest najlepszym z żołnierzy Dunkana. Marzy
o zaszczytach i bogactwie. Wkrótce po wysłuchaniu przepowiedni czarownic
zaczyna myśleć o zamordowaniu króla. Namawia go do tego jego żona. Makbet
nie może podjąć decyzji: pragnie korony, ale nie chce zabić Dunkana. Ostatecznie
Lady Makbet przekonuje go, podaje środek nasenny strażnikom, a mężczyzna
zabija władcę. Po dokonaniu zbrodni w Makbecie budzą się wyrzuty sumienia, jest
przerażony, natomiast jego żona uważa, że jak tylko zmyją krew wodą, zapomną o
popełnionym czynie. Zamordowani zostają również strażnicy, więc
zdemaskowanie sprawcy jest utrudnione. Mimo to Makbet obawia się, że zbrodnia
może zostać wykryta, zostają więc zabici: Banko, Lady Makduf i jej syn. Utwór
pokazuje konsekwencje morderstwa – zmiany w relacjach między ludźmi, ciągłe
rozpamiętywanie, obłęd. Dowodzi też, że za zabójstwo wymierzana jest surowa
kara, której nie da się uniknąć.

Juliusz Słowacki Balladyna
Balladyna to zbrodnicza postać. Przyczyniła się do śmierci wielu osób.
Uśmiercenie Aliny wiązało się z konkursem zorganizowanym przez Kirkora. Jego
żoną miała zostać ta z sióstr, która jako pierwsza przyniesie kosz pełen malin. Z
tego zadania lepiej wywiązała się Alina, jednak Balladyna bardzo chciała zostać
wybranką Kirkora. Jako osoba przebiegła i zazdrosna nie zawahała się zabić
swojej siostry. Po tym wydarzeniu na jej twarzy pojawiło się niezmywalne
czerwone znamię. Ta zbrodnia pociągnęła za sobą kolejne (otrucie wspólnika,
przyczynienie się do śmierci męża, kochanka, matki) – dziewczyna dążyła do
uzyskania jak największej władzy, nie liczyła się z innymi, dokonywała okrutnych
czynów. Słowacki w ten sposób obnażył psychikę ludzką, pokazał, że gdy
człowiek raz postąpi źle, to zrobi to po raz kolejny, bo jedna zbrodnia pociąga za
sobą kolejną. Jednocześnie można zaobserwować, że do władzy trudno jest dojść
w sposób sprawiedliwy, często wymaga ona ofiar.

Biblia, Ks. Rodzaju (zabicie Abla przez Kaina), Sofokles Król Edyp (Edyp
dopuszczający się ojcobójstwa), Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (Jacek Soplica –
zabójca Horeszki)

79. ZAPOMNIENIE

ze strony innych to najgorsza rzecz, która może spotkać

człowieka. I nie ma znaczenia, czy on jeszcze żyje, czy już nie. Brak pamięci o
nim jest bowiem równoznaczne z jego zniknięciem ze świata tak, jakby nigdy nie
istniał. To wykreślenie go z kart historii. Zapomnieć można nie tylko o człowieku,
ale także o jakimś wydarzeniu, mającym znaczenie czy to indywidualne, czy
zbiorowe. Pojęcie zapominania ma też mniej poważne znaczenie. Pamięć ludzka
jest ułomna, dlatego człowiek często zapomina o zrobieniu czegoś, co powinien,
wylatują mu z głowy daty rocznic, spotkań i świąt. Po to właśnie stosuje różne

40

metody na polepszenie pamięci lub po prostu na jej zatrzymanie. Utrata pamięci
jest też nieraz objawem chorobowym, cierpią na nią ludzie dotknięci amnezją czy
chorobą Alzheimera.

Bolesław Prus Lalka
Czasy opisane w powieści Bolesława Prusa są momentem przejściowym pomiędzy
dwoma prądami myślowymi, pomiędzy epokami: romantyzmu u jego schyłku
(zakorzenioną głównie w umysłach ludzi starszych, takich jak subiekt sklepu
Wokulskiego, Ignacy Rzecki) i wkraczającego pozytywizmu (wyznawanemu przez
reprezentantów młodej generacji, np. Juliana Ochockiego). Zapomnieniu zatem
ulegają tutaj wartości wyznawane przez romantyków. Nad duszą i uczuciami
zaczyna dominować rozum, a ideały i wspomnienia powstańcze zacierają się. Tego
typu zapomnienie ma to do siebie, że nie trwa wiecznie. Najczęściej poglądy
wyznawane przez reprezentantów danej epoki przywoływane są przez jeszcze
następne pokolenie. To tylko chwilowe zerwanie z najbliższą przeszłością wynikłe
z buntu wobec skostniałych idei.

Jan Kochanowski Treny (poeta szuka zapomnienia po śmierci jego ukochanej
córki Urszulki), Adam Mickiewicz Dziady, cz. IV (Gustaw nie może zapomnieć
o swojej ukochanej, która go porzuciła)

80. ZAZDROŚĆ

to przede wszystkim negatywne uczucie – zmusza człowieka do

przekraczania wielu granic. Może więc spowodować liczne nieszczęścia:
zniszczyć czyjeś życie, doprowadzić do śmierci lub nakłonić do zemsty. Zazdrość
najczęściej wiąże się z miłością i chęcią wpływania na losy drugiego człowieka, a
więc w tym wypadku jest tożsama z brakiem zaufania i chęcią kontroli drugiej
osoby. Jednak uczucie zazdrości może też dotyczyć posiadanych dóbr
materialnych. Najczęściej wynika z tego, że człowiek nie może mieć czegoś, co
jest w sferze jego pragnień lub z tego, że nie zostaje doceniony. Zdarza się też, że
zazdrość zachęca do działania, motywuje człowieka do realizowania własnych
celów, jednak taki motyw pojawia się rzadziej.

Biblia, Ks. Rodzaju, Kain i Abel
Kain i Abel byli braćmi. Pierwszy z nich zajmował się uprawą roli i złożył Bogu w
ofierze płody rolne. Drugi był pasterzem – podarował najlepsze zwierzęta ze
swojej trzody. Bóg ucieszył się z ofiary Abla, a ofiarę Kaina odrzucił. Było to
powodem wielkiego gniewu spowodowanego zazdrością. Zdenerwowany Kain
poprosił brata, żeby wyszedł z nim na pole i zabił go tam. Początkowo nie chciał
się też przyznać do winy. Spotkała go za to kara – tułaczka. Z zazdrością związany
jest tu problem agresji – Kain nie zawahał się nawet przed zabiciem brata.
Pokazuje to jak wiele złego człowiek może zrobić bliskiej osobie, gdy rodzi się w
nim uczucie zawiści.

Bolesław Prus Lalka (zazdrość o Łęcką, zazdrość związana z pozycją społeczną i
obyciem towarzyskim),

81. ZGODA

: Motyw zgody może być rozumiany wielorako. Bohaterowie mogą

zgadzać się na coś i będzie to równoznaczne z przyjęciem czegoś do wiadomości
(np.: śmierć, choroba, cierpienie). Mogą także wyrażać zgodę na coś, np.:
znajdując się w jakiejś sytuacji, godzą się z nią. I w końcu różni bohaterowie
godzą się np. po kłótni.

Biblia, Przypowieść o synu marnotrawnym
Ta chyba najbardziej znana przypowieść mówi o ojcu i dwóch synach. Młodszy
zabrał swoją część majątku i postanowił żyć na własny rachunek, natomiast starszy
został w domu i ciężko pracował. Po pewnym czasie młodszy syn pojawił się w
domu bez pieniędzy i chciał poprosić ojca o wybaczenie. Ten jednak wzruszył się,
kazał ubrać syna w przyzwoite szaty, włożyć mu pierścień na palec i wyprawić
ucztę. Tak więc ojciec zgadza się na przyjęcie syna. Oczywiście w wymiarze
uniwersalnym przypowieść ta głosi, że Bóg zawsze wyrazi zgodę na powrót
człowieka, który zbłądził i odszedł od Pana.

Biblia Księga Hioba (zgoda na cierpienie), Pieśń o Rolandzie (zgoda na śmierć)

Jan Kochanowski Tren XIX (pogodzenie się ze śmiercią dziecka), Adam
Mickiewicz Pan Tadeusz (pogodzenie się zwaśnionych rodów, Sopliców i
Horeszków, rozwiązanie sporu o zamek), Tadeusz Borowski Opowiadania
(zgoda na zastaną rzeczywistość, przystosowanie się do niej), Aleksander Fredro
Zemsta (zgoda Cześnika i Rejenta)

82. ZGUBA:

Motyw zguby może występować w utworach literackich na wielu

płaszczyznach znaczeniowych. Przede wszystkim coś może być zgubą, czyli
zostać przez kogoś zgubione lub samo gdzieś zaginąć. Inna zguba, jeśli na sam ten
wyraz spojrzeć metaforycznie, wiąże się z zagładą lub zatraceniem. Zgubiony
może być zatem człowiek, który znajduje się w beznadziejnej sytuacji. Podobnie
zgubiona może być również grupa ludzi czy nawet cały naród – w obliczu
masowej zagłady. Zgubione może być także państwo jako twór społeczno-
polityczny w momencie, kiedy traci swoją niezależność.

Stanisław Wyspiański Wesele
Podczas wesela pijanego Gospodarza odwiedza Wernyhora. Ofiarowuje mu złoty
róg, który jest symbolem nadziei wyzwolenia narodu polskiego spod jarzma
zaborów. Gospodarz przekazuje róg Jaśkowi i każe mu objechać nocą okolicznych
chłopów i wezwać ich, aby przyszli uzbrojeni na spotkanie. Kiedy Jasiek skończy
objeżdżać domostwa, rankiem ma zadąć w róg. Okazuje się jednak, że Jasiek po

41

drodze gubi magiczny przedmiot. Ponadto Wernyhora, odjeżdżając gubi złotą
podkowę. Zgubienie złotego rogu symbolizuje w dramacie zagubienie szansy
odzyskania niepodległości. Zguba ma więc tu znaczenie metaforyczne.
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe
Małoletni bohater wybiera się pewnego wieczora z rodzicami do teatru. Na
miejscu okazuje się, że ojciec zapomniał zabrać z domu portfela, w którym
znajdowały się ważne dokumenty i pieniądze. W związku z tym wysyła syna, aby
ten go przyniósł. Bohater idzie więc do domu. Gubi się jednak po drodze,
ponieważ miasto przybiera wieczorem zupełnie innego kształtu niż w dzień, a on
postanawia zboczyć ze znanej trasy i wejść do sklepu. W utworze pokazane jest
zgubienie się młodego człowieka w nieznanej mu przestrzeni.

Biblia, Potop (w wyniku gniewu Bożego świat ulega zagładzie, unikają jej jedynie
pasażerowie Arki Noego)

83. ZŁO

to pojęcie abstrakcyjne, skupiające w sobie wszelkie negatywne działania

i ich skutki. To opozycja w stosunku do dobra. Zło jest mocą destrukcyjną –
niszczy i sieje zamęt. Jest personifikacją tego wszystkiego, co sprawia ból i
wywołuje smutek: bezwzględności, obłudy, nieczułości, nieszczerości,
nikczemności, itp. W wierzeniach ludowych człowiekiem rządzą moce dobre i złe.
Są one jednocześnie przyczyną radości lub nieszczęścia, dlatego też tak istotne
jest, by nie narazić się złym mocom lub by je w odpowiednim czasie przebłagać.
Niezliczona ilość zabobonów wiąże się właśnie ze strachem przed ściągnięciem na
siebie zła. Złym nazywano też przez długi okres czasu szatana. Nie wymawiało się
jego imienia, by uchronić się przed jego zgubnym wpływem.

Biblia, Ks. Rodzaju, kuszenie Ewy
Szatan, który przyjął postać węża i skusił Ewę, by zerwała owoc z Drzewa
Poznania Wiadomości Dobrego i Złego, to ucieleśnienie zła. Kobieta nie
podporządkowała się zakazowi Boga, ściągając na siebie i na całe przyszłe
pokolenia grzech. Zachowanie Ewy spowodowało także wyrzucenie jej i Adama z
raju i konieczność zamieszania na ziemi. Szatan to esencja Zła. To jego
najczystsza i najdoskonalsza forma. Zło, zestawione w opozycji do najwyższej
Miłości, jaką jest Bóg, pokazane zostało w Biblii jako źródło upadku. Nieustannie
czai się, by skusić człowieka swoim pozornym, powierzchownym pięknem. To
fałsz zawoalowany w piękną formę.

William Szekspir Makbet
Makbet i Lady Makbet to para, która – pchana żądzą władzy – dopuściła się
morderstwa. Najpierw jednego (zabicie Dunkana), potem do kolejnego i kolejnego.
Zbrodnia ma to do siebie, że pociąga zbrodnię kolejną. Bohaterowie tragedii

wpadli więc w krąg, z którego nie mogli wyjść, chociaż chcieli. Zło przedstawione
w tym utworze nie ma granic. Jego ogrom odsłania się stopniowo, ale
konsekwentnie, nabierając przerażających rozmiarów. Nie wszyscy je jednak
widzą od razu. Zbrodnia Makbetów została pomszczona najpierw przez ich
szaleństwo, a potem przez śmierć. To samo czeka wszystkich, którzy czynią zło.

Juliusz Słowacki Balladyna
Bohaterem złym jest tutaj Balladyna. Konkurując ze swoją siostrą o względy
księcia Kirkora, podejmuje się ona najstraszliwszego czynu – zabija Alinę, by
zostać jego żoną. Mimo że ma świadomość tego, iż jej czyn jest zły podejmuje się
dokonania go bez wahania, wyzbywając się jednocześnie wszelkich wartości,
nawet tej najwyższej – Boga. Symboliczne odrzucenie Boga przy jednoczesnej
świadomości nikczemnego postępowania ukazuje Balladynę jako osobę
bezduszną, zimną. Złą w dosłownym i najgorszym znaczeniu tego słowa. Zło tutaj
to uczucie totalne, które chce zawładnąć całkowicie psychiką człowieka. Zawsze
jednak doczekuje się kary – tak jak Balladyna zginęła rażona piorunem, tak każdy,
kto wciela zło w życie, odpowiednio do swych czynów będzie musiał pokutować.

Albert Camus Dżuma
Dżuma to powieść-parabola. Choroba, która dziesiątkuje ludzi w małym
miasteczku (Oran), jest złem. Można je odebrać na dwa sposoby: dosłownie – jako
epidemię, ale także metaforycznie – jako zło w ogóle. Jego źródłem jesteśmy my
sami, o czym mówi jeden z bohaterów powieści, Tarrou. Wypływa ono z nas przy
nadarzającej się okazji w sposób niekontrolowany i niezwykle ciężko jest je w
sobie stłumić. Nie da się go natomiast zabić całkowicie. Zło można tutaj traktować
jako przekleństwo człowieka, wyraz jego ułomności i słabości. Jednocześnie jest
też powodem do walki i motorem do działania, do ulepszania własnego charakteru.

„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego
Z tekstów Borowskiego bije przeświadczenie o degradacji ludzkiego świata, który
stał się światem kamiennym, odczłowieczonym, podzielonym na bezdusznych
oprawców i bezrozumne ofiary. Przyczynę tego stanu autor upatrywał w kulturze
europejskiej, którą oskarżył o dopuszczenie do narodzin totalitaryzmu i jego
potworne konsekwencje.

„Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Autor, w przeciwieństwie do Borowskiego, propaguje idee niezgody na zło,
postawę wyrozumiałości i współczucia. Mimo iż wędrówka przypominać może
kręgi piekła, nie należy zatracać własnego człowieczeństwa, wprost przeciwnie -
warto pamiętać o humanizmie i ludzkiej godności.

42

84. ŻOŁNIERZ

: Motyw żołnierza występuje wszędzie tam, gdzie pojawiają się

konflikty, czyli w literaturze i sztuce poruszającej tematykę wojenną, powstaniową
czy rewolucyjną. Żołnierze przedstawiani są jako walczący bohaterowie,
odnoszący zwycięstwo i odznaczający się chwałą lub wręcz przeciwnie – jako ci,
którzy ponoszą klęskę i doświadczają jedynie rozczarowania. Prezentowani są jako
zjednoczona zbiorowość lub indywidualnie – jako postaci na tyle istotne, że
wysunięte na pierwszy plan. Temat ten najczęściej wiąże się z pojęciem
patriotyzmu, walki za ojczyznę, poświęcenia dla dobra przyszłych pokoleń i ma
związek z historią.

Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec
Główni bohaterowie książki to trzej chłopcy: Zośka, Alek i Rudy. Odznaczają się
wielką odwagą, aktywnie uczestniczą w wojnie, mimo że pozbawia ich ona
młodości. Nie mogą realizować swoich planów, ale teraz najbardziej zależy im na
obronie ojczyzny: współdziałają z PLAN-em, biorą udział w akcjach Małego
Saotażu, walczą z bronią w ręku w ramach Grup Szturmowych i prowadzą
działalność dywersyjną. Ich zaangażowanie w walkę doprowadza do śmierci.
Bohaterowie są przedstawieni jako patrioci, walczący ze strachem, znający historię
swojego kraju, świadomi skutków walki. Wiedzą, że muszą ponieść śmierć, żeby
przyszłe pokolenia mogły żyć w wolnym kraju.

85. ŻONA

: Bycie żoną to niezwykle odpowiedzialna rola, w którą wchodzi

kobieta, wiążąc się z mężczyzną węzłem małżeńskim. W kulturze zachodniej
mężczyzna może mieć tylko jedną żonę, w krajach arabskich natomiast
dopuszczalna jest ich większa ilość. Na przestrzeni lat wizerunek żony zmieniał się
nieustannie. Choć cały czas powinna być ona podporą dla męża, dawniej miała ona
ograniczoną możliwość działania. To mężczyzna był głową rodziny, a do
obowiązków kobiety należało zajęcie się domem i wychowanie dzieci. Z czasem
jednak, gdy kobiety głośno zaczęły wyrażać swoje prawa i oczekiwania wobec
mężczyzn, sytuacja się zmieniła. W XX wieku żona stanęła na równi z mężem i,
tak jak on, ma prawo do pracy zawodowej, do rozwoju intelektualnego i
domagania się o pomoc w pracach w domu.

William Szekspir Makbet
Lady Makbet to zła i podstępna kobieta. Manipuluje mężem, wciągając go w
niemającą wyjścia machinę zbrodni. Żądna władzy sugeruje Makbetowi, by zabić
króla Dunkana i samemu objąć władzę w kraju. Ten zgadza się i od tego czasu
nieustannie muszą popełniać koleją i kolejną zbrodnię, by ich winy nie wyszły na
jaw. Lady Makbet pokazana została jako kobieta bezwzględna, stanowcza i
ambitna, niedbająca o uczucia męża, a o praktyczną stronę życia. Wydaje się być
niewzruszona, kalkulująca na zimno zbrodnie przez nią i męża popełnione. Kiedy

jednak Makbet dochodzi do władzy, nie wytrzymuje ona presji oraz jarzma winy
na niej ciążącego i popada w obłęd, by później popełnić samobójstwo.
Ignacy Krasicki Żona modna
W literaturze oświecenia wyróżnić można kilka wiodących motywów, w tym
krytykę wad niewieścich, najczęściej pojawiającą się w satyrze. Żona modna jest
jednym z przykładów tego typu literatury. Wybranie sobie na żonę takiej, a nie
innej, kobiety, okazało się niezbyt trafnym wyborem Piotra, bohatera utworu.
Teraz jednak nie może się on już wycofać ze związku. Jego żona pochodzi z
miasta, nie jest więc gospodynią, a ma aspiracje do bycia osobą światową,
podążającą za francuskimi trendami mody. Odznacza się przy tym bezmyślnością i
brakiem umiaru. Najbardziej liczy się dla niej liczne towarzystwo, przyjęcia, bale.
Podstawą są stroje. Męża traktuje jako źródło utrzymania, poza tym nie dba o
niego, nie interesuje się nim. Jest zaślepiona modą i nie ma własnego stylu.

86. ŻYDZI

to naród, którego burzliwe i zarazem tragiczne dzieje wpisały się

głęboko w historię świata. Przez długie lata pozbawieni byli ojczyzny, żyjąc w
rozproszeniu aż do 1948 roku, kiedy to proklamowano państwo Izrael. Kultura
żydowska jest niezwykle bogata, a opiera się niemal w całości o religię
judaistyczną (najstarszą z najpotężniejszych dziś religii monoteistycznych, z której
korzeni wyrosło chrześcijaństwo i islam). Wpływy Żydów w różnych państwach
(szczególnie do czasów II wojny światowej) były ogromne. Będąc
niekwestionowanie najlepszymi kupcami, dysponowali ogromnymi majątkami,
żyjąc we względnie pozytywnych stosunkach z innymi narodami. Dopiero czasy
wojny przyniosły zagładę Żydów (Holokaust), a co za tym idzie, znaczne
osłabnięcie ich wpływów w państwach, które zamieszkiwali przez wieki.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
W utworze pojawia się postać Jankiela, polskiego Żyda – patrioty. Jest on
karczmarzem, a jego gospoda traktowana jest jako miejsce niezwykle ważne, w
którym odbywają się i wesela, i polityczne dysputy, i wszelkiego innego rodzaju
uroczystości. Jankiel podany jest tutaj za wzór. To bohater będący jednym z
organizatorów powstania na Litwie, rozpowszechniający wśród szlachty postawę
propolską (przypomina ludziom pieśni patriotyczne). Jest też skutecznym
mediatorem, starającym się łagodzić wszelkie konflikty. Jankiel to Żyd wpisany
głęboko w polski krajobraz, będący jego integralną częścią i odczuwający
tożsamość nie tylko ze swoim rozproszonym narodem, ale przede wszystkim z
tym, w którym się wychował. To on jako pierwszy rozpowszechnia w okolicy
Mazurek Dąbrowskiego. Od początku jest wtajemniczony w misję księdza Robaka
i jego plany powstańcze, rozumie je, wspiera i staje się jego stronnikiem. To osoba
stanowiąca swoisty pomost między Horeszkami i Soplicami. Jest lubiany i
powszechnie szanowany, zarówno przez stronników Sędziego, jak i Stolnika.

43

Bolesław Prus „Kamizelka”
Narrator kupił kamizelkę od starego Żyda „za cenę znakomicie wyższą od
wartości, a dałbym nawet i drożej, gdyby umiano się targować”. Żyd był
handlarzem starzyzny, który chodził po podwórzach warszawskich kamienic i
sprzedawał swe towary, zachwalając je nad wyrost. W noweli został ukazany jako
człowiek chciwy, chytry i sprytny. Gdy narrator wyraził chęć kupienia kamizelki,
żółte białka handlarza błysnęły, a koniec wyciągniętego nosa poczerwieniał
jeszcze bardziej. Żyd targował się zaciekle.

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego
Żyd nazywany przez niektórych bohaterów Mośkiem (pierwowzór tej postaci to
Hersz Singer). Jest karczmarzem w bronowiczach. Na wesele przybył w
interesach, a nie dla zabawy. Prowadzi interesy nawet z Księdzem i robi to w
doskonały sposób. Nie waha się nawet szantażować duchownego, by ten pomógł
mu odzyskać dług od Czepca. Bardziej niż swoje interesy wydaje się jednak
kochać Rachel, swoją córkę, o której wypowiada się jedynie w ciepłych słowach, z
dumą.

„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego
W opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” ukazuje znakomicie zorganizowaną
fabrykę śmierci, w której zabijanie Żydów (oraz innych mniejszości narodowych)
było jej podstawowym zadaniem produkcyjnym. Trwa tu karykaturalny „proces
produkcyjny”, wstępna „selekcja surowca” – najpierw oddziela się ludzi od
„klamotów”, potem ludzie są dzieleni na tych zdatnych do pracy (jeszcze trochę
pożyją) i tych, którzy szli od razu do gazu: starców, chorych, dzieci… Jedyną
bronią tych nieszczęśników jest liczba, której nie są w stanie pochłonąć
krematoria.

Źródła:

www.polskina5.pl

www.motywyliterackie.pl

www.motywy-literackie.klp.pl

www.maturana5.pl

www.epoki-literackie.pl

www.tekstykulturydomatury.pl