Psychologia rozwoju człowieka
Przedmiot: badanie rozwoju człowieka w całym cyklu życia tj. od poczęcia do śmierci. Prekursor takiego ujęcia - Ch. Bühler (1933)
Psychologia dziecka jest jej częścią, bo zajmuje się rozwojem jednostki w wybranym okresie tj. od poczęcia do dorosłości.
Początkowo, na przełomie XIX i XX w. dyscyplina ta kształtowała się jako psychologia dziecka
Co jest przedmiotem analiz psychologii rozwoju człowieka?
Badanie, tj.opisywanie, analizowanie, wyjaśnianie zmian, jakie zachodzą w człowieku (chodzi nie tylko o rozwój rozmaitych funkcji psychicznych ale o całą ludzką osobę) w pełnym cyklu jego życia.
Na jakie pytania odpowiada?
Co się rozwija? - pytanie o przedmiot i obszar rozwoju.
Ku czemu się rozwija? - pytanie o cel i sens rozwoju.
Jak się rozwija? - pytanie o mechanizm rozwoju.
Dlaczego się rozwija?- pytanie o czynniki rozwoju
Co? obszary zmian: zachowanie, umysł, osobowość, relacje społeczne.
Ku czemu zmierza? - problem określenia kryteriów „prawidłowego” rozwoju; kryteria opisu i oceny zmiany mogą być: treściowe (np.tożsamość, dojrzałość emocjonalna, postawy, wartości itd.-w zależności od teorii i aksjologii) lub/formalne (np. różnicowanie, porządkowanie, integracja struktur); rodzaje zmian rozwojowych: ilościowy wzrost, jakościowe przemiany, osiąganie standardów
Jak?: jaki jest przebieg procesu rozwoju i mechanizm zmiany rozwojowej np.model liniowy, stadialny i cykliczno - fazowy (wykresy).
Dlaczego człowiek się rozwija?: jakie czynniki inicjują, podtrzymują lub/i blokują zmiany rozwojowe - rola dojrzewania i uczenia się w rozwoju (spór natywizmu z empiryzmem).
Podejścia = paradygmaty badawcze: behawioryzm, teoria uczenia się, poznawczo - rozwojowa (Piaget), etologia (Bowlby), psychoanaliza, psychologia humanistyczna, teorie rozwoju w okresie dorosłości (Duvall, Levinson).
Psychologia dziecka - czym jest psychologia dziecka i do czego jest potrzebna? (ujęcie H.R.Schaffera)
Psychologia dziecka to naukowe (nie spekulatywne, subiektywne, potoczne) podejście do badania zachowania i rozwoju dzieci.
Badanie naukowe to: opisywanie i wyjaśnianie zachowań dzieci oraz zmian jakim ulegają wraz z wiekiem oparte na danych empirycznych uzyskiwanych w toku planowanych i kontrolowanych badań.
Trzy grupy pytań formułowanych na gruncie psychologii dziecka wg Schaffera:
Kiedy? Jak? Dlaczego?
Kiedy?
Kiedy dziecko zaczyna np.: chwytać, siadać, wstawać, mówić, bawić się w role, rysować, przyjmować perspektywę innych osób (tworzyć teorię umysłu), rozumieć znaczenie pisma itd.
Pytania te odnoszą się do procesu ciągłych zmian zachodzących w życiu dziecka.
Stawia się je po to by określić przedział wiekowy, w którym większość dzieci po raz pierwszy ujawnia nowe umiejętności.
Kamienie milowe rozwoju = znaczniki rozwoju: istotne zachowania, które służą do oznaczania postępu rozwoju. Np.chodzenie jest znacznikiem rozwoju ruchowego, wytworzenie komórek rozrodczych - rozwoju płciowego, zabawa w role, „na niby” - rozwoju poznawczego.
Jak?
Pytania te dotyczą sposobu zachowania dziecka.
Np. w jaki sposób przedszkolaki tworzą grupy, jak nastolatki tworzą związki przyjacielskie, jak rozwija się rysunek dziecka, jak dzieci oceniają różne rodzaje złych uczynków?
Odpowiedzi na tego typu pytania wymagają rzetelnych opisów zachowań dziecka w określonym wieku i w określonych sytuacjach.
Dlaczego?
Żeby zrozumieć zachowania dziecka nie wystarczy je opisać, trzeba je wyjaśnić.
Wyjaśnianie jest trudniejsze niż opis i wymaga zastosowania teorii.
Przykłady pytań:
Dlaczego niektóre dzieci rozwijają się w wolniejszym tempie niż inne?
Dlaczego dzieci różnią się poziomem rozwoju zdolności w poszczególnych dziedzinach? (językowe, matematyczne, muzyczne itd.)
Dlaczego niektóre dzieci przyjmują postawę antyspołeczną?
Dlaczego stosowanie kar przez rodziców wiąże się z występowaniem agresji u dzieci?
Pytania badawcze formułowane na gruncie psychologii dziecka - dlaczego są formułowane takie a nie inne pytania badawcze?:
Teoretycznie, można formułować pytania dotyczące każdego aspektu rozwoju dziecka.
Praktycznie, pytania dotyczą ograniczonego zakresu zagadnień. Są dwa tego powody:
1. Nacisk ze strony społeczeństwa, by znajdować odpowiedzi na pytania najistotniejsze w danym momencie - względy praktyczne. Np. czy traumatyczne doświadczenia dzieciństwa znajdą odzwierciedlenie w dorosłości, w pożyciu małżeńskim osoby?
2. Teoretyczne znaczenie danego problemu. Stan wiedzy dotyczącej danego zagadnienia osiągnął taki poziom, iż możliwe jest sformułowanie nowych pytań i w efekcie badań rozszerzenie granic wiedzy w danej dziedzinie.
Metody badań stosowane w psychologii rozwojowej:
Obserwacja: wymaga określenia co, kogo, kiedy, gdzie, w jakim celu i przy użyciu jakich technik będziemy obserwować.
Wywiad - o osobie trzeciej w toku bezpośredniego kontaktu np. z nauczycielem o uczniu.
Rozmowa - z osobą o niej samej np. z uczniem.
Badanie kwestionariuszowe. Kwestionariusz może być przeznaczony dla dziecka (kwestionariusz badania lęku) lub dla nauczyciela o uczniu.
Eksperyment pozwala ustalać zależności przyczynowo - skutkowe. Np.”Czy dzieci pracujące w grupie łatwiej uczą się rozwiązywać problemy niż dzieci działające samotnie?” Schemat eksperymentu; pretest, posttest. Ograniczony zakres zastosowań przede wszystkim ze względów etycznych np. czy jest możliwe eksperymentalne badanie wpływu spożywania przez matkę alkoholu na rozwój płodu?
Metody testowe - np. Dziecięca Skala Rozwojowa
Metody projekcyjne (np. rysunek, TAT, test zdań niedokończonych).
Projekty badań nad rozwojem
Przekrojowe - grupy dzieci w różnym wieku są porównywane pod względem określonej cechy w celu ocenienia jak dana funkcja zmieniła się w wyniku rozwoju. Badanie wszystkich grup w tych samych warunkach, przy użyciu tych samych technik.
Podłużne (longitudinalne) - bada się te same dzieci we wszystkich okresach rozwojowych. Cel - badanie przebiegu zmian rozwojowych analogicznie do badań przekrojowych. Długotrwałe, kosztowne, niebezpieczeństwo „wykruszania się” grupy.
Projekty badań sekwencyjnych: połączenie przekrojowych z podłużnymi. Np. kilka grup pokoleniowych bada się przez kilka wybranych lat.
Rola teorii w psychologii dziecka (i w ogóle w nauce oraz życiu codziennym)
Potocznie: sens negatywny (dużo niezrozumiałych słów, nijak mają się do praktyki)
W rzeczywistości:
Służą zrozumieniu obserwowanych faktów poprzez odniesienie do ogólniejszych zasad, twierdzeń, służą uporządkowaniu danych z różnych źródeł. H.Bee: „Fakty, same z siebie, nie dają wyjaśnienia żadnego zjawiska, w tym również rozwoju. Wyjaśnienie wymaga zastosowania teorii.(2004 s.62)
Służą ukierunkowaniu procesu poszukiwania informacji.
Mózg - „wielki kartograf” tworzy uogólnione obrazy doświadczanej przez nas wielozmysłowo rzeczywistości; wszyscy żyjąc i poznając rzeczywistość tworzymy jej uogólniony, teoretyczny obraz, poszukujemy zasad i reguł w masie konkretnych zdarzeń.
Teorie różnią się obszarem zainteresowań
np. Piaget -rozwój funkcji poznawczych,
Freud - życie emocjonalne, rozwój aparatu psychicznego, typy charakterów,
Erikson - rozwój tożsamości (ego) w cyklu życia,
Bandura - uczenie się,
Levinson - dorosłość
Pożyteczne rozwiązania można znaleźć w każdym z podejść teoretycznych, dlatego ujęcia eklektyczne są popularne i korzystne.
Schaffer „teorie nie muszą być sprzeczne: nie trzeba stawać się zagorzałym zwolennikiem psychoanalizy lub teorii Piageta, gdyż każda z nich dotyczy innych funkcji psychicznych - obydwie można jednocześnie uznać za użyteczne i ogólnie akceptowane.” (2007s.35)
1