Janusz Maciejewski

LITERATURA BARSKA

(1767- 1772)

LITERATURA BARSKA okolicznościowa poezja oraz rzadziej występująca proza artystyczna skupiona tematycznie wokół wydarzeń, których głównym aktem była zawiązana na wiosnę 1768 roku konfederacja barska. Można tu włączyć również utwory o charakterze pogranicznym (dialogi, „monitory”).

Ramy chronologiczne:
- Maciejewski przesuwa datę początkową na rok 1767 i uważa za otwarcie okresu barskiego porwanie przez Repnina senatorów z sejmu warszawskiego w nocy z 13/14 X 1767r. Gwałt ów wywołał ogromny wstrząs moralny a reakcja ludzi legła u podstaw narodzin nowej świadomości obywatelskiej, której rezultatami były:
a) konfederacja barska
b) fala okolicznościowej literatury politycznej poprzedzającej i towarzyszącej walce zbrojnej

- utwory powstałe między X 1767 a III 1768roku przewyższają liczbą, objętością i znaczeniem teksty z lat 1768- 1772

Preludium barszczyzny to lata 1763- 1767
- podczas bezkrólewia zawiązały się pierwsze nici intrygi wkroczenie do Polski wojsk rosyjskich, przechwycenie przy ich pomocy władzy przez Familię i obiór na króla Poniatowskiego
- sprawa dysydentów na sejmie 1766roku i konfederacja radomska

Maciejewski wyróżnia dwa etapy schyłku konfederacji barskiej:
a) jesień 1771
b) lato 1772

Lecz za datę bardziej znaczącą przyjmuje jesień 1771- próba porwania króla przez konfederatów. Zamach ten przyniósł załamanie jedności moralnej wobec wroga zewnętrznego. Zaczyna rosnąć kredyt Stanisława Augusta w społeczeństwie, maleje kredyt Generalności.

Cechy literatury barskiej:

• Literatura prawie bez wyjątku anonimowa

• Literatura ta nie znała wydawcy, druku, a wyłączną formą jej rozpowszechniania było indywidualne odpisywanie

• Jest jednym z ostatnich przejawów formacji kulturowej zwanej sarmatyzmem (dokładniej tej części określanej jako „folklor szlachecki”)

• Manifestuje ona świadomość szlachecką

• Ogniowo polskiej okolicznościowej literatury politycznej

• Część kultury polskiej rozumianej jako koegzystencja Oświecenia i sarmackiej kultury mas szlacheckich

• Blok literatury barskiej składa się z ponad półtorej setki utworów

• Pierwszy druk pochodzi z 1788roku ( „Profecja księdza Marka”)

• Jest ona kontynuacją okolicznościowej literatury politycznej, która wykształciła własne struktury gatunkowe u których podstaw legły: dramaty, dialogi, panegiryki, pobudki, epigramaty, satyry, piśmiennictwo kościelne (pacierze, katechizm, proza biblijna)
  - gatunki te ulegały przemieszaniom
  - podmiot literacki tych utworów jest najczęściej stroną w dyskusji, czasem retorem, który chce do swoich racji przekonać odbiorcę, przejąć go uznaniem dla jednego ze stronnictw. Stosunek wobec świata i odbiorcy wyraża się w ocenie i perswazji, formę podawczą stanowi retoryczny dyskurs

• Swoiste gatunki dla okolicznościowej literatury politycznej:
  a) epigramat
  b) wiersz satyryczno- panegiryczny

- były to utwory o treści pochwalnej, satyrycznej

- decydująca była sama czynność oceniania
- przedmiotem zarówno epigramatu jaki i wiersza satyryczno- panegirycznego były konkretne osoby lub konkretne ugrupowania polityczne
- żywot krytyczny przeważał nad pochwalnym, ogromna większość utworów ma charakter osobistego pamfletu, paszkwilu
- np. „Nagrobek Sawy”, „Żart z Apraksyma” (epigramaty)
- specjalnymi gatunkami publicystyki są „list” i dialog przejęte bezpośrednio z kultury oficjalnej

• Literatura barska nie obfituje w „listy”, ale dużo jest w niej dialogów, np. „Rozmowa kawalera saskiego z senatorem polskim”

• Szczególnie popularne w okolicznościowej literaturze politycznej były utwory nawiązujące do form liturgicznych i piśmiennictwa kościelnego
  a) stylizacje modlitw lub Pisma Świętego
  b) trawestacje katechizmów
  c) „pacierze” polegały one na wpisaniu w tekst (na początku lub w zakończeniu wersu bądź zwrotki) słów modlitwy, najczęściej Modlitwy Pańskiej

• Dramaty
  - dotyczą spraw aktualnych
  - występują w nich postacie rzeczywistych polityków pod przejrzystymi i zrozumiałymi dla wszystkich kryptonimami, mającymi dodatkowo charakter nazwisk „mówiących”
  - większość pisana prozą
  - nie były przeznaczone na scenę
  - zachowały się cztery:
  a) „ Perekińczyk”
  b) „Cnota uciemiężona, wolność obarczona”
  c) „Tragedia druga z dwunastu osób pryncypalniejszych”
  d) „Komedia Minera od Wenery poniżona”
  - teksty dramatów nie były nigdy wystawione
  - przedstawiały sylwetki uproszczone psychologicznie, niezmienne, sprowadzone do schematu określonej roli politycznej
  - były z góry przeznaczone tylko do lektury
  - forma dramatu podkreślała widowiskowość samej sceny politycznej, czyniła z niej „teatrum”, na którym znane osobistości grają wyznaczone im przez historię i własne ambicje role
  - stworzenie szopki politycznej

• Popularne były alegoryczne „obrazki” - zawierają relację, opis wydarzenia, którego świadkiem był narrator

• W liryce wysuwa się na plan pierwszy pieśń
  - krótkie
  - meliczno- użytkowy charakter
  - duża ilość pieśni marszowych, wierszy- apeli i wezwań, pobudek

• Liryka konfederacka jest przepełniona uczuciami i motywami religijnymi

• Dużo utworów adresowanych do Boga, Jezusa, Najświętszej Panny, św. Stanisława biskupa , św. Stanisława Kostki, „wszystkich św. patronów polskich” razem

• Liryka nie przeznaczona do śpiewu, a wyrażająca różnego rodzaju przeświadczenia i uczucia podmiotu zbiorowego:
  - oddająca wyraz radości z powodu wygranej
  - wyrażająca żal z powodu śmierci bohaterów czy klęsk
  - wyraża wiarę w zwycięstwo albo pogróżkę dla wroga

• Kabała (vaticinium)- wierszowana przepowiednia, proroctwo np. „Profecja księdza Marka”

• Niepowtarzalność literatury barskiej polegała na specyficznej atmosferze religijno-politycznej oraz nowej, jej tylko właściwej ideologii

• Poprzez poezję i prozę artystyczną tego okresu zamanifestowała się świadomość społeczna, na którą złożyły się:
  * poczucie zagrożenia
  * duch bojowy
  * duch szlachecko- demokratyczny i republikański

• W zapleczu literatury barskiej tkwiła stara feudalna hierarchia wartości ze szlachectwem na czele:
  a) dawność odczuwana jako sankcja historii - im starszy ród, tym ważniejsze szlachectwo
  b) wolność rozumiana anarchicznie jako brak jakiejkolwiek krępującej wolę szlachcica władzy nadrzędnej
  c) wiara traktowana starotestamentowo jako „przymierze” z Bogiem
  d) myślenie typu magicznego oraz przekonanie o bezpośrednich interwencjach Boga w świat przyrody w postaci cudów

Masy szlacheckie ogrania odczucie kryzysu wartości a zryw barski to rozpaczliwa obrona zagrożonych

• Duch bojowy

• Poezja barska manifestacja postawy patriotycznej

• Zrodzona z ducha szlachecko- demokratycznego i republikańskiego aktywność polityczna szlachty kierowała się przeciwko królowi, magnatom i hierarchii kościelnej

• Ostatnie trzy miesiące 1767 roku wydały lawinę utworów, których negatywnymi bohaterami stali się zarówno król, Czaroryscy oraz ich przeciwnicy. Wśród bohaterów pozytywnych figurowali porwani senatorowie i Andrzej Zamoyski.

• Tendencja do zrzucania dotychczasowych podziałów, występowania i oceniania w imieniu narodu
  
  

---