5. Od oratury do reifikacji slowa: alfabet i kultura pisma (grafemiczność) podstawą kształtowania się teorii poezji i refleksji metajęzykowej. (D)

6. Kto mówi? Trzy modusy (tryby) opowiadania poetyckiego. (M)

Od oratury do reifikacji slowa: alfabet i kultura pisma (grafemiczność) podstawą kształtowania się teorii poezji i refleksji metajęzykowej (D)

- opracowane na podstawie wybranych rozdziałów z książki Waltera Jacksona Onga Oralność i piśmienność

Poetycka refleksja metajęzykowa zbiegła się z naukową refleksją metajęzykową - dlatego też zagadnienie to opisuję dość szeroko i korzystam z tekstów W. J. Onga, wykraczających poza epoki omawiane na wykładach, ale myślę, że dzięki całościowemu ujęciu, rzecz wydaje się bardzie sensowna;)

POCZĄTKI POZNAWANIA TRADYCJI ORALNEJ:

• Kilka stuleci przed naszą erą - Kohelet (gr. Eklezjastes; „Mówca zgromadzenia” - Biblia Tysiąclecia) starotestamentowy autor - zapisuje przysłowia, powiedzenia i mądrości mówione

• Średniowiecze - zbieracze florilegiów (florilegium dosł. 'zbiór kwiatów', lit. antologia (fragmentów) utworów różnych autorów) i Erazm (1466 - 1536) - wplatali w teksty powiedzenia pochodzenia oralnego

• Vicesimus Knox (1757 - 1821) - robił to samo

• Romantyzm - nastąpiło duże zainteresowanie odległą przeszłością i kulturą ludową

• (od ok. 1736 - 1859) - rozległe prace nad tradycją oralną, quasi-oralną lub bliską-oralnej: Thomas McPherson - Szkocja, Thomas Percy - Anglia, bracia Grimm: Jacob i Wilhelm - Niemcy

• Początek wieku XX - Andrew Lang podważa pogląd, że folklor oralny to pozostałości po wyższej mitologii literackiej, który był naturalny dla kultury cyrograficzno-typograficznej (czyli związanej z pismem i z drukiem); postawiono tezę, że kultury oralne są w stanie wytworzyć wyrafinowane formy sztuki werbalnej

• Pogląd de Sasussure dotyczący języka mówionego i pisanego - „Pismo prezentuje język w formie widzialnej”; podobnie uważają: Edward Sapir, C. Hockett, Leonard Bloomfield; nie ma wyraźnego rozróżnienia między językiem pisanym i mówionym;

• Pewne różnice między j. pisanym i mówionym odnotowali J. Vachek i Ernst Pulgram (Praskie Koło Językoznawcze)

KWESTIA HOMERYCKA:

• Teza: Iliada i Odyseja jako przykłady potwierdzające podział kultury na oralną i piśmienniczą wprowadzony przez MILMANA PARRY'EGO (tzw. Nowe rozumienie oralności) 1902-1935

• Początki studiowania Homera (proces trwa ponad 2000 lat)

• 1) starożytność klasyczna (zauważenie przez Zachodnich Pisarzy Starożytnych pewnych różnic między Iliadą/Odyseją a poezją grecką oraz niejasnych początków epopei);

• 2) Cicero (pogląd, że Iliada i Odyseja to teksty napisane przez Homera, ale wybrane i ułożone przez Pizystrata 500 lat później;

• 3) od 1604 do 1744 pojawiły się zalążki myślenia podobnego do tezy PARRY'EGO, ale wynikały z zaprzestania chwalenia Iliady/Odysei i uważania ich za „wzorcowy, najprawdziwszy i najbardziej natchniony przykład świeckiej poezji w spuściźnie Zachodu” (d'Aubignac - atak na epopeje, zarzucenie im złej fabuły i innych błędów retorycznych, by wykazać że Homer nigdy nie istniał a Iliada i Odyseja to zbiór rapsodów różnych autorów; Richard Bentley - Homer istniał, ale pieśni, które napisał zostały złączone w utwór epicki dopiero 500 lat później; Giambattista Vico - Homer nie istniał a epopeje są tworem całego ludu)

• 4) Robert Wood 1717-1771 - pierwszy, którego teorie zbliżają się do tezy PARRY'EGO; uważał że Homer był niepiśmienny a dzieło stworzył dzięki doskonałej pamięci; zasugerował że pamięć w kulturze oralnej ma zupełnie inny charakter niż w kulturze piśmiennej;

• 5) Jean Jacques Rousseau 1821 - najprawdopodobniej Homer i współcześni mu Grecy nie znali pisma

• 6) wiek XIX - teorie analityków; Friedrich August Wolf - Iliada i Odyseja to połączenie wcześniejszych fragmentów tekstów i wierszy; analitycy chcieli ustalić czym były poszczególne fragmenty i jak je połączono; uważano że są to teksty pisane;

• 7) początek wieku XX - literacki pietyzm unitarystów; powrót do opinii, że Iliada i Odysejasą tak dobrze skonstruowane, tak spójne, wewnętrznie i mają tak wysoki poziom artystyczny, że nie mogły zostać stworzone przez wielu redaktorów.

PRZEŁOM W HISTORII:

• od momentu wykształcenia się alfabetu greckiego (720-700 p.n.e.) do czasów Platona (427-347 p.n.e.) trwa proces przechodzenia z kultury oralnej na piśmienniczą;

• Czasy Platona to moment w historii ludzkości, gdzie piśmienniczość z oralnością zderza się po raz pierwszy;

• Nowy sposób gromadzenia wiedzy - teksty pisane

• Pozwala to na wykorzystanie umysłu do myślenia bardziej oryginalnego, abstrakcyjnego

• Dlatego Platon wyrzuca ze swej „idealnej republiki” poetów, bo ich sposób myślenia wydaje mu się przestarzały (odrzuca nagromadzenia i parataksę Homera, na rzecz myślenia bardziej analitycznego - przenikliwej analizy rzeczywistości i samej myśli)

• Paradoks - Platon uważał, że pismo to mechaniczny i nieludzki sposób zdobywania wiedzy, nieczuły na pytania, zgubny dla pamięci, ale myślenie filozoficzne o jakie Platon zabiegał opierało się w pełni na piśmie

ODKRYCIE MILMANA PARRY'EGO:

• Odkrycie M. Parryego, definicja:

Każda wyrazista cecha poezji Homera daje się ostatecznie wyprowadzić z ekonomii jaką narzucają metody kompozycji oralnych. Można je rekonstruować przez studium samego utworu, jeśli odrzucimy założenia dotyczące procesu wyrażania i myślenia, które zadomowiły się w psychice przez generacje wzrastające w kulturze piśmiennej.

• Cztery zasady (pozwalają na zrozumienie poezji Homera oraz wszystkich innych czynników, które miały wpływ na jej ostateczny kształt):

1) podstawowa, najważniejsza: założenie o uzależnieniu doboru słów i form słownych od kształtu (ułożonych ORALNIE) heksametrów (heksametr - forma typowa dla poezji Homera)

• Wytłumaczono na przykładzie epitetów: epitety różnią się między sobą metrycznie, o ich wyglądzie decydują potrzeby metryczne w utworze a nie sens wypowiedzi

• Poeta oralny posiada na tyle rozległy zestaw epitetów że jest on w stanie znaleźć epitet odpowiadający wszelkim wymogom metrycznym jakie mogą zaistnieć, gdy splata swoją opowieść;

• Czyli używanie przez poetę „materiałów prefabrykowanych” (gotowców), czego wystrzegały się kultury piśmienne

• Homer zapamiętał po prostu wiele wyrażeń i powiedzeń i korzystał z tej „pamięciowej księgi” podczas tworzenia poezji

2) FORMUŁOWY kształt poezji w kulturach oralnych

• Takie klocki lego poezji :)

• Homer powtarza formułę za formułą (gr. RHAPSODEM oznacza „zszywacz pieśni”)

• Niewielki procent słów w Iliadzie i Odysei nie stanowi formuł (które są dodatkowo łatwo przewidywalne)

• Są także standardowe tematy (rada, zgromadzenie armii, wyzwanie, profanacja pokonanego, tarcza bohatera, itp.); Repertuar takich tematów odnajduje się w oralnych opowieściach na całym świecie; W języku pisanym też stosuje się standardowe tematy są one jednak mniej natrętne i bardziej zróżnicowane;

• Korzystanie z formuł w normalnym życiu (nie tylko w poezji) - tzw. „Formułowy sposób myślenia” - ciągłe powtarzanie stałych wzorców, bo jest to ważne dla efektywnego funkcjonowania, mądrości i zachowania raz zdobytej wiedzy; formułowość w MYŚLI i WYSŁAWIANIU SIĘ w pierwotnej kulturze oralnej;

• Dla Platona przestarzały sposób myślenia poetów - myślenie formułami

• DEFINICJA FORMUŁY wg PARRY'EGO

Grupy słów, stosowane regularnie w tych samych warunkach metrycznych dla wrażenia określonej idei

3) w kulturach oralnych nie zapamiętuje się oralnej poezji dosłownie

• Splatanie opowieści z gotowych formuł za każdym razem inaczej, bo poeci oralni nie zapamiętywali swoich wierszy dosłownie

4) bardzo wyraźna granica między kompozycjami oralnymi w kulturach oralnych i kompozycjami piśmiennymi

• Opowieść oralna grupuje pojęcia wokół dwóch punktów opozycyjnych względem siebie (na całym świecie - od starożytności mezopotamskiej i śródziemnomorskiej aż po współczesność - Jugosławia, Afryka Centralna)

• to CZYM jest i JAK funkcjonuje formuła oralna zależy od TRADYCJI, w jakiej ją wykorzystywano;

• Na takich podstawach ONG w swoim tekście pisze nową definicję formuły

Formuła/Formularny - odniesienie do mniej lub więcej ustalonego zbioru zwrotów lub wyrażeń (w rodzaju przysłów) wierszem i prozą, które pełnią w kulturze oralnej funkcję o wiele bardziej doniosłą i przekonującą od funkcji jaką mogłyby pełnić w piśmie, druku i kulturze elektronicznej;

• Oralne myśli i wyrażenia FORMUŁOWE zapadają głęboko w świadomość i nieświadomość. Nie znikają w momencie, gdy ktoś przyzwyczajony do nich chwyta za pióro - stąd we wczesnej poezji pisanej styl formułowy, ponieważ umysł nie dysponował jeszcze odpowiednimi technikami cyrograficznymi; w XI wieku Eadmer z Canterbury uważa, że układanie pisma, to „dyktowanie sobie”; W XVI/XVII wieku w Anglii styl formułowy używany był nagminnie i zrezygnowano z niego zupełnie dopiero w romantyzmie; współcześnie (dla Onga) myślenie i wyrażanie formułowe obecne jest w kulturze arabskiej i śródziemnomorskiej (greckiej) choć znają tam pismo od stuleci;

KONTYNUACJA BADAŃ:

• Odkrycie Parry'ego zaczęło mieć znaczenie nie tylko w badaniach nad Homerem, lecz także w antropologii i historii literatury

• Uzupełnienia tezy Parry'ego przez innych badaczy:

• 1) 1958 Whitman - Iliada jako struktura gdzie występuje tendencja do formułowych powtórzeń na końcu epizodu elementów z początku epizodu

• 2) 1960 Albert B. Lord - poszerzenie wiedzy na temat „rozumienia oralności przeciwstawianej piśmienniczości”; badania terenowe, nagrania oralne śpiewaków serbsko-chorwackich, wywiady z nimi;

• 3) Eric A. Havelock - pod względem oralności bada całą starożytną kulturę grecką; zauważa związek z początkiem filozofii greckiej ze zmianą myślenia przyniesioną przez pismo (czasy Platona)

• 4) 1979 Isidore Okpewho i 1980 Joseph C. Miller - o opowieści afrykańskiej - zastosowanie tezy M. Parry'ego do kultury innej niż europejska

• 5) 1958 Ong - o zmianie procesów myślowych w wieku XVI po wynalezieniu druku; przejście od magii do nauki; przejście od stanu świadomości „prelogicznego” do „racjonalnego”; przejście od umysłu „dzikiego” do „oswojonego”; wprowadzenie rozdzielenia - reszta świata i Zachód; ucho i oko; oralność i piśmienniczość

• 6) Marshall McLuhan i jego „sondy” (proles), czyli gnomy i zagadki - „Środek przekazu jest przekazem”; uświadamiał sobie jaką dużą wagę ma proces przechodzenia od oralności przez piśmienniczość i druk do mediów elektronicznych;

• Dwuelementowość wg Juliana Jaynesa 1977; opisywanie stanów świadomości: wczesnych i późnych; badanie zmian neurofizjologicznych w tych stanach:

• wczesny stan świadomości - umysł prymitywny, dwuelementowy (prawa półkula wytwarzała „głosy bogów” a lewa przetwarzała je na mowę), związany z kulturą oralną; brakuje tu samoświadomości, sprawności analitycznej, introspekcji, zainteresowania wolą jako taką, poczucia różnicy między przeszłością i przyszłością; (stan świadomości występujący w Iliadzie)

• stan przejściowy - pojawia się pierwszy raz ok. 2000 - 1000 p.n.e. (1500 - wynalezienie alfabetu) następuje zanik wyrazistości „głosów”; (pewien zalążek samoświadomości występujący w Odysei)

• późny stan świadomości - pozbycie się dwuelementowości; nowoczesna samoświadomość; myślenie analityczne itp.; związany z kulturą cyrograficzno-typograficzną;

ROZRÓŻNIENIE CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH DLA TYPU ORALNEGO I CYROGRAFICZNEGO:

Cechy tu omawiane należą do cech odróżniających myśl i wyrażenie typu oralnego od myśli i wyrażeń typu cyrograficznego (pismo) i typograficznego (druk):

1) ADDYTYWNOŚĆ NAMIAST UPODRZĘDNIENIA

Oralność= Styl addytywny, czyli dodający. Przykładem jest Księga Rodzaju. Jest dziewięć wprowadzających „i” („i Bóg stworzył niebo i ziemię. I ziemia była… i ciemność była, i duch Boży się unosił, i tak dalej”) - w oryginale hebrajskim i w przekładzie z 1610 DOUAY, Przekład New American Bible jest typowo piśmienniczy - zdania złożone i występowanie kiedy, wtedy, i, i tak, podczas; piśmienni mają narrację zgodną z uporządkowaniem analitycznym, ważna jest składnia, gramatyka; niepiśmienni tego nie mają wolą pragmatykę (wygodę mówiącego); język oralny ma kontekst egzystencjalny, precyzuje się znaczenia niezależnie od gramatyki;

2) NAGROMADZENIE ZAMIAST ANALIZY

Oralność= poleganie na formułach w celu wzmocnienia pamięci; formuła składa się z elementów, które są połączone zawsze w ten sam sposób (żołnierz jest zawsze dzielny, księżniczka zawsze piękna a dąb zawsze twardy); wyrażanie oralne niesie ze sobą zawsze ładunek epitetów, bagaż Formułowy; jest to ustabilizowana przez wieki formuła z obowiązkowym epitetem; tych tradycyjnych wyrażeń kultur oralnych nie powinno się demontować (czyli analizować); bez systemu pisania wprowadzanie analizy do oralności jest procedurą ryzykowną;

3) REDUNDANCJA LUB OBFITOŚĆ

Myśl wymaga ciągłości; w Piśmie tę ciągłość osiągnięto poprzez linię ciągłości tekstu - zapis „poza umysłem”. Jeśli zgubi się kontekst można rzucić okiem na tekst i już się go odzyskuje, jest szybkość w posuwaniu się do przodu, umysł nie zajmuje się ciągle tym samym, tylko czymś nowym; w oralności nie ma czegoś „poza umysłem” na co rzuca się okiem; dlatego jest redundancja - powtarzanie tego co dopiero powiedziano (gwarantuje to nadawcy i odbiorcy porozumienie); piśmienni zlikwidowali redundancję, ponieważ przy pisaniu umysł wolniej myśli i ma czas się zastanowić; redundancja występuje w wystąpieniach publicznych, przy zwracaniu się do dużego audytorium; żeby uniknąć przerw w mówieniu stosuje się redundancję; kultura oralna ceni płynność, przesadę i swadę;

4) ZACHOWAWCZOŚĆ CZY TRADYCJONALIZM

Wiedza pojęciowa nie powtarzana na głos musi w kulturze oralnej zniknąć, dlatego kultury oralne powtarzają to czego nauczono się przez wieki - tradycjonalizm i konserwatyzm w myśleniu wymuszają unikania eksperymentów intelektualnych. Wiedza jest trudna do zdobycia i nie należy jej zmieniać - dlatego docenia się starców-mędrców; przechowujących wiedzę; tekst zapisany uwalnia umysł od wysiłku zapamiętywania i uzdalnia go do zwrócenia się ku myślom nowym; JEDNAK w kulturze oralnej zmienia się czasem wiedzę i sposób jej przekazu w zależności od tego jakie są oczekiwania społeczeństwa - przykład snucia opowiadań(za każdym razem trzeba je opowiedzieć tak, by zachęcić publiczność do reakcji), panegiryków (schlebianie władcy historycznymi opowiadaniami), czy religii (zmiana bóstw przez władców jeżeli dotychczasowe nie spełniają oczekiwań); to jest właśnie ZACHOWAWCZOŚĆ kultur oralnych

5) BLISKO LUDZKIEGO ŚWIATA

W kulturze oralnej brakuje kategorii analitycznych służących uporządkowaniu wiedzy; dlatego wiedza jest konceptualizowana i werbalizowana poprzez ODNIESIENIE się do świata ludzkiego (np. dopasowanie imion władców do terytorium na którym panowali zawsze łączy się z czynami których dokonali); kultura piśmiennicza może zdystansować się do posiadanej wiedzy; opisać ją neutralnie; oralność sytuuje wiedzę w kontekście ludzkich zmagań, pozostaje zanurzona w świecie ludzkiego życia

6) ZABARWIENIE AGONISTYCZNE

Współzawodnictwo, walka rywalizacja słowna; walka na przechwałki; werbalne docinki wobec przeciwnika (Iliada, beowulf, Dawid i goliat) są czymś normalnym w kulturze oralnej; nie jest to rzeczywista walka tylko rodzaj sztuki wymyślnych docinków werbalnych (dozens) jest to robienie użytku z wiedzy jaką się ma, popisywanie się nią; popisuje się też przy zachowaniach fizycznych - opisy mordów walk i gwałtów w Iliadzie są bardzo dokładne;

7) EMPATIA I ZAANGAŻOWANIE ZAMIAST DYSTANSU OBIEKTYWIZUJĄCEGO

Pismo oddziela poznającego od poznawanego i przygotowuje dzięki temu warunki do obiektywizacji (w sensie osobistego nieangażowania się); w k. oralnej „nauczyć” się, czy „poznać” oznacza empatyczne UTOŻSAMIENIE się z poznawanym;

8) HOMEOSTAZA

Kultura oralna żyje w równowadze (homeostazie) dzięki pozbywaniu się wspomnień, które już nie mają znaczenia dla teraźniejszości; przykład SŁOWNIKA - kultura piśmienna ma słownik, są tam słowa i ich znaczenia, często różne do jednego słowa, słownik uprzedza nas o tych rozbieżnościach; w kulturze oralnej nie ma słownika, znaczenie słów jest regulowane przez rzeczywiste sytuacje życiowe, w jakich używa się słowa; umysłu oralnego nie interesują definicje; znaczenie słowa wynurza się z teraźniejszości ale kształtowały je znaczenia minione, już zapomniane; przykład GENEALOGII - w kulturze piśmiennej historię spisano i zawsze można ją odtworzyć dokładnie; historia w k. oralnej zmienia się dostosowując się do teraźniejszości (zmian społecznych, politycznych) przykład na stronie 76

9) SYTUACJA ZAMIAST ABSTRAKCJI

Kultury piśmienne używają pojęć; jest to myślenie abstrakcyjne, bo pojęcie drzewo nie odnosi się do konkretnego drzewa lecz do wszelkich drzew; jest oderwaniem od rzeczywistości zmysłowej; kultury oralne używają pojęć SYTUACYJNIE, w otoczce odniesienia FUNKCJONALNEGO

REIFIKACJA SŁOWA:

Pismo dokonuje reifikacji słowa - słowa zaczynają przypominać rzeczy (bo są trwałe, a nie ulotne, jak słowa mówione). W kulturze pisma myślimy o słowach jako o widzialnych śladach sygnalizujących słowa tym, którzy te ślady dekodują. Pismo ujarzmia czas - w słowie żywym czas przepływa, w piśmie - zostaje unieruchomiony w przestrzeni kalendarza lub tarczy zegara

Kto mówi? Trzy modusy (tryby) opowiadania poetyckiego (M)

- opracowane na podstawie hasła Rodzaj literacki ze Słownika literatury staropolskiej

Koncepcja klasyfikacyjna dzieląca poezję na epikę, lirykę i dramat, zrodziła się zapewne we Włoszech w okresie renesansu; spotkać ją można po raz pierwszy u A.S. Minturna (De poeta, 1559). Minturno wyróżnił trzy typy poetów: epików, sceników i melików - zależnie od stosowanych przez nich „środków" naśladowania. Przechodząc na płaszczyznę „sposobów naśladowania" wskazał trzy modi narrandi, wzorowane na Platońskich strukturach językowych:

• simplex (prosty) - polegający na bezpośredniej wypowiedzi podmiotu, miał być właściwy lirykom i dytyrambikom

• imitatio (naśladujący) - sposób opowiadania oparty na wypowiedziach postaci przedstawionych, miał być właściwy tragikom i komikom

• mistum (mieszany) - charakterystyczny dla heroików i epików

Konotacja poszczególnych członów tego podziału wzbogaciła się o wiele cech znamiennych dla poezji lirycznej, eposu oraz dramatu. W Polsce pierwszy znany wykład takiej koncepcji podziału poezji znajdujemy w traktacie I. Krzyżkiewicza (Attica Musa..., 1674), gdzie wymieniono genus dramaticum, epicum xive heroicum oraz dithyrambicum sive lyricum, przyporządkowując im dość dowolnie wiele gatunków poetyckich. Podobny podział poezji możemy też odnaleźć w niektórych rękopiśmiennych artes poeticae z końca XVII i pierwszej poł. XVIII w. Nazwa modus, stosowana powszechnie przez europejskich autorów renesansowych (m.in. F. Robortella, A.S. Minturna, J.C. Scaligera, A. Viperana), a w Polsce — przede wszystkim przez M.K. Sarbiewskiego, była hasłem wywoławczym innego nurtu refleksji teoretycznej o rodzaju poetyckim, zapoczątkowanego w kręgu kultury europejskiej przez Platona oraz Arystotelesa.

Platon — wbrew potocznym mniemaniom nie zaproponował bowiem podziału poezji na trzy rodzaje, lecz tylko wskazał trzy różne możliwości kształtowania sfery językowej utworu poetyckiego. Pierwszą z nich określił jako „proste opowiadanie", a więc wypowiedź podmiotu poetyckiego („poety") bez udziału wypowiedzi postaci fikcyjnych; drugą - jako formę „naśladowczą" (mimetyczną), polegającą na przytaczaniu in extenso wypowiedzi postaci działających; trzecią — jako wypowiedź „mieszaną", w której pojawiają się na zmianę wypowiedzi poety oraz postaci przedstawionych (Państwo 392c —394c). Poszukując przykładów zastosowania tych sposobów w utworach poetyckich, wskazał w pierwszym wypadku — dytyramb, w drugim — tragedię i komedię, w trzecim — epopeję Homerycką.

Nawiązując do tej koncepcji Arystoteles zbudował swą teorię „sposobów naśladowania", w której przeciwstawił opowiadanie homeryckie (formę „mieszaną") „formie mimetycznej" (czyli przytoczeniu wypowiedzi postaci działających w utworze; Poetyka III 1).

Tradycja ta odrodziła się w poetyce renesansowej na fali arystotelizmu. „Sposoby" ujawniły się w świadomości najwybitniejszych teoretyków epoki. F. Robortello (Explicationes, 1548, s. 25) ustabilizował termin modus imitandi, odnosząc go do wskazanych przez Arystotelesa struktur: dramatycznej i epickiej. J.C. Scaliger wymienił: „modus qui [...] in narratione simplici consistit", „modus [...] in collocutionibus positus" „genus mistum [!!] [...] in quo et nar-rat poeta et introducit collocutiones". Podobnie jak Scaliger inni teoretycy renesansowi mieszali niekiedy terminy modus i genus, zachowując wszakże w dość czystej postaci pojęcia odpowiadające nazwie modi (a zatem: nie zbiory ani typy utworów, ale sposoby formowania wypowiedzi poetyckiej). Sarbiewski wymienił trzy modi imitandi, ich definicje jak i nazwy odbiegają nieco od tradycji renesansowej. Pierwszy sposób to „opowiadanie bezpośrednie (sertno apertus, narratio simplex) o czyichś czynnościach", pojawiające się w epopei lub margitesie. Drugi to prezentacja postaci działających poprzez cytaty ich wypowiedzi, jak w komedii lub w tragedii. Trzeci sposób to ratiocinatio, retoryczna „figura myśli", oparta na bezpośredniej wypowiedzi podmiotu „od siebie" i „o sobie", służąca wyrażaniu myśli i emocji, pojawiająca się w gatunkach liryki, w elegii lub epigramacie; te same gatunki mogą jednocześnie posługiwać się innymi „sposobami". Koncepcja Sarbiewskiego nie miała widocznych reperkusji w późniejszej poetyce

staropolskiej i pozostała zjawiskiem odosobnionym.

---