PROZA KRESOWA (VINCENZ)
Eseista i prozaik, filozof i tłumacz.
Najważniejszym i najbardziej znanym jego dziełem jest cykl „Na wysokiej połoninie”, pisany i publikowany przez wiele lat. Jest to wielowątkowa opowieść o Huculszczyźnie, krainie wielu nacji, języków, kultur, religii, tradycji, które Vincenz opisuje jako idealne miejsce dialogu i naturalnej demokracji. Opowieść, której ramy narracyjne podobne są do kompozycji gawędy szlacheckiej, zawiera elementy rozmaitych gatunków: eseju, przypowieści, legendy, apokryfu, ludowej gadki, religioznawczej czy etnograficznej analizy. Meandryczna, dygresyjna narracja eksponuje wieloaspektowy, warstwicowy charakter opisywanego świata.
W świecie powieściowym Vincenza nieistotna jest historia: ważniejszy okazuje się „czas mityczny”, utrwalony w podaniach, legendach, wierzeniach, obyczajach Huculszczyzny, w kulturze izolowanej, odciętej od świata, samowystarczalnej. Życie codzienne Hucułów powtarza odwieczne rytuały kultury pasterskiej, ukształtowanej w zgodzie z naturą, ze starymi wzorami postępowania. Skupia się na powolnym rozpadzie i obumieraniu kultury huculskiej.
Twórczość Vincenza jest jedyna w swoim rodzaju, wytycza własny tok narracyjny i myślowy, ignoruje główne poetyki XX wieku, sycąc się bogactwem całej europejskiej tradycji filozoficznej, religijnej, artystycznej i literackiej, nie różnicując jej na wysoką czy niską, a wyodrębniając z niej to, co swoiste i to, co uniwersalne.
Doskonała znajomość dziejów i kultury Hucułów posłużyła mu do napisania obszernego cyklu epickiego Na wysokiej połoninie. Obrazy, dumy i gawędy z Wierchowiny Huculskiej: część 1 Prawda starowieku (1936), część 2 Nowe czasy (tom 1 Zwada 1970, tom 2 Listy z nieba, Londyn 1974), część 3 Barwinkowy wianek (Londyn 1979) - wydanie krajowe całości 1980-1983.
Opublikował także szkice i eseje: O książkach i czytaniu (Budapeszt 1942), Dante und die Volksmythe (Dortmund 1962), Dialogi z Sowietami (Londyn 1966), Tematy żydowskie (Londyn 1977), Z perspektywy podróży (1980), Po stronie dialogu (tom 1-2, 1983), Powojenne perypetie Sokratesa (1985).
Kultura ludowa - wg Vincenza - nie jest tylko reliktem wczesnej fazy rozwoju cywilizacji, zawiera nie tylko „uśpione ślady życia dawnego”, lecz także „zapas sił, które dotąd nie znalazły dostępu do kultury świadomej”. Zrozumienie przez naród własnego folkloru pozwala mu poznać samego siebie.
Celem, jaki Vincenz stawia przed refleksją humanistyczną i sztuką, jest „przeniknięcie największego misterium: jedności człowieka w różnych kulturach”. W tym sensie Na wysokiej połoninie odwołując się do języka, mitologii i symboliki niewielkiej zamkniętej społeczności, otwiera przed czytelnikami perspektywy uniwersalne. Podania, legendy, wierzenia górali huculskich zostały przez Vincenza w znacznej mierze przetworzone i według nowych kryteriów uporządkowane, nie można więc nazywać Na wysokiej połoninie traktatem etnograficznym. Dzieło to ma również wyraźny adres polemiczny: kultura nowoczesna, powiada pisarz, „rozkawałkowuje człowieka na kruszyny”. Dzieło Vincenza, zarówno jego część eseistyczna, jak i epicka, stanowi próbę odzyskania owej utraconej jedności. Można uznać tę próbę za udaną lub chybioną, ale nie sposób odmówić Vincenzowi wielkiego talentu literackiego, mądrości, wspaniałego daru dialogu z czytelnikiem. Współistnienie w utworze eposu i powieści, mitu i historii, konwencji baśni i realizmu uwydatnia jego podstawowy temat: spotkanie dawności (starowieku) i nowoczesności. Na wysokiej połoninie należy więc do dzieł rozwijających wątki podstawowe dla kultury XX wieku.
Twórczość Stanisława Vincenza, a zwłaszcza Na wysokiej połoninie jest wielkim świadectwem cywilizacji Europy Wschodniej, gdzie spotykały się liczne narody, religie i wyznania. Cywilizacja ta, częściowo unicestwiona, jest u Vincenza również projektem kulturalnym dla nowych pokoleń. Bez tego dziedzictwa zjednoczona Europa będzie na pewno uboższa, a przede wszystkim uboższa będzie kultura polska.
*Kresy:
Temat kresowy spopularyzowali w literaturze polskiej klasycy XIX wieku. To za ich sprawą Litwa i Ukraina urosły do rangi narodowych przestrzeni mitologicznych. Literackie wyprawy na kresy autorów współczesnych najczęściej nawiązują do mitów znanych z literatury XIX wiecznej: przetrwania i zagłady.
Temat kresowy występuje w twórczości wielu pisarzy okresu powojennego, tworzących zarówno w kraju, jak i na emigracji. Pojawia się on w utworach bardzo różnych, jeśli chodzi o kryteria poetyki czy gatunkowe (powieści, eseistyka, proza autobiograficzna, poezja). O jego popularności zdecydowały wpływy tradycji, biograficzne doświadczenia autorów. Temat kresowy wiązał się zwykle z refleksją na temat istoty polskiego losu, znaczenia indywidualnej i narodowej pamięci, złożonych relacji między jednostką a historią, problematyka antropologiczną - sytuowaną zwykle w ramach wielorako rozpatrywanej opozycji: dziedzictwo i wydziedziczenie.