Bajka – Opowieść prozą lub wierszem, podejmująca zagadnienia moralne, opisująca ludzkie postawy, przywary, ułomności, powszechnie spotykane sytuacje i prawidłowości życia społecznego.
Baśń – obecnością pierwiastków fantastyki i cudowności, które harmonijnie, w sposób naturalny i nie wymagający żadnych uzasadnień łączą się ze światem realnym.Język baśni jest swoisty, pełen ukrytych treści i niedomówień.
Wiersz – Wiersz - utwór literacki, wyróżniający się swoistą organizacją tekstu (mowa wiązana). Charakteryzuje się powtarzalnością samodzielnych jednostek (wersów). Swoiste uporządkowanie tekstowi nadaje rytm oraz rymy. Wiersz bez rymów nazywamy wierszem białym.
Opowiadanie – informacja o zdarzeniach, przedstawienie wypadków, sytuacji w formie dynamicznej. W utworze literackim - podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej (obok opisu).
Powieść – obszerny utwór narracyjny, w obrębie którego wyróżnić można wiele wątków fabularnych. Przedstawia dzieje jakiejś postaci lub grupy ludzi na tle obyczajowym, społecznym, historycznym.
Legenda – Epicki utwór literacki, którego fabuła jest osnuta wokół jakiegoś autentycznego wydarzenia lub faktów z życia uznanych postaci, silnie nasyconych pierwiastkami fikcji literackieniewiele w niej z prawdy historycznej, a autentyczne wydarzenia stają się jedynie podstawą swobodnie tworzonej opowieści.
Komiksy – Forma narracji za pośrednictwem serii rysunków wspomaganych krótkim tekstem.Są swoistym powiązaniem rysunku z tekstem m.in. w postaci tzw. dymków wmontowanych w rysunek. Akcja, czytelna dzięki ciągowi obrazków, toczy się wokół głownego bohatera.
Utwory sceniczne – utwór literacki stworzony w celu wystawienia na scenie.
POEZJA W LITERATURZE DLA DZIECI
POEZJA LIRYCZNA- to wiersze typowo liryczne, charakteryzujące się dużym zabarwieniem uczuciowym. Ich tematyka opiera się na realistycznej obserwacji życia, pogłębia wiedzę dziecka o świecie, dotyczy najbliższego otoczenia dziecka. Wpływa na rozwój emocjonalny i postawy moralne, uczy właściwego postępowania.
Przedstawiciele tego nurtu to:
Czesław Janczarski- tomiki: Wspólna sprawa, Mieszkanie Hani, Abecadło przyrodnicze, Listy, listy, listy, Sklepy.
Jerzy Ficowski- tomiki: Denerwujek, Zielona Majka, Maciupinka, Kolorowy kalendarzyk.
Maria Czerkawska- tomiki: Kto się śmieje, W czas pogody, W lesie biało, U starej wierzby, Czerwona piłeczka.
POEZJA WYOBRAŹNI- jest wzorowana na fantastyce baśniowej i twórczości ludowej. Opiera się na folklorze dziecięcym i jest poezją najbliższego kontaktu matki z dzieckiem. Prezentuje świat z pozycji dziecka uwzględniając jego imaginację i potrzeby psychiczne.
Zofia Rogoszówna- tomiki: Dzieci Pana Majstra.
Janina Porazińska- tomiki: Pleciugowe nowinki, Smyku-smyku na patyku, Psotki i śmieszki, Trzy gadułki.
Hanna Januszewska- tomiki: To Trasa śpiewa, Zwycięskie kielnie, Majowe święto, Srebrna kózka, Z góry na Mazury.
Ewa Szelburg-Zarembina- tomiki: Dzieci miasta, Nasi braciszkowie, Moje wierszyki, Wierszyki Reni, Na listeczku kalinowym, Idzie niebo ciemną nocą, Opowiem wam… .
Joanna Kulmowa- tomiki: Zimowe słowiki, Gdyby, Wiersze dla Kaji.
Mieczysława Buczkóna- tomiki: Zaczarowana jagoda, Toni, W polu i w lesie, Poczta leśna, Rybacy.
Anna Świrszczyńska- tomiki: Cudowna broda szacha, Nad rzeką Zam-Zam
Joanna Papuzińska- Nasza mama czarodziejka, Śniegowa przygoda.
POEZJA SATYRYCZNA I GROTESKOWA- posługuje się śmiesznym i żartobliwym słownictwem. Ukazują dowcipne i absurdalne sytuacje. Poprzez karykaturalne ukazanie postaci i ich złych przyzwyczajeń zmuszają czytelnika do krytycznej ich oceny. Jej cechy to: satyra, żart, groteska.
Julian Tuwim- Cuda i dziwy, Pan Maluśkiewicz i wieloryb, Wiersze dla dzieci.
Jan Brzechwa- Tańcowała igła z nitką, Kaczka dziwaczka, Ptasie plotki, Brzechwa dzieciom, Sto bajek, Fruwająca krowa, Globus, Śmiechu warte.
Wanda Chotomska- Teatr na jednej nodze, Tere-fere, Wiersze pod psem, Od poranka do wieczora, Pan słoń, Plus minus, Przygody jeża spod miasta Zgierza, Gdyby tygrysy jadły irysy, Od rzeczy do rzeczy, Siedem księżyców.
Ludwik Jerzy Kern- Pierwszy i kilka innych wierszy, Żyrafa u fotografa, Niedźwiedź w szafie, Jurek Ogórek, Cztery Łapy, Pan Tygrys
Jan Izydor Sztaudynger- Kasztanki, Narodziny obłoczka, Zwrotki dla Dorotki.
POEZJA AWANGARDOWA- oszczędne operowanie słowem poetyckim, stosowanie skrótów myślowych, posługiwanie się skondensowanymi obrazami poetyckimi, eliminowanie rytmicznej monotonii.
Józef Czechowicz- Jesień, Przy sianokosach, Wiersze dla dzieci, Jak groch wędrował.
Wiktor Woroszylski- Felek i naokoło, Dużo śmiechu, trochę smutku, to historia o mamut ku, Opowiem wam w tajemnicy.
Anna Kamieńska- Zajęczy pałac, Pod jabłonką, Jaworowi ludzie, Dębowa kołyska.
Tadeusz Kubiak- Gdy zapadnie noc, Karuzela, Piękna podróż, Kto z was mieszka w tych miasteczkach, niby na niby, Pawie wiersze, W kraju Baj – Baju, Wesoły deszcz, Wiersze na dzień dobry.
Józef Ratajczak- Ziarenka maku, Zamki na lodzie, Pokój z kukułką, Chwile z motylem.
Julian Przyboś- Wiersze i obrazki
Polscy twórcy baśni i bajek
Janina Porazińska – Jaś i Kasia, Kopciuszek, O babulce, Za górami... Za lasami..., Dziewięć płaczek – nieboraczek, Bajdurki, Była sobie gąska, Kacperek, - wszystki utwory wywodzą się z folkloru i ludowej tradycji.
Czarodziejska księga – zbiór baśni
Ewa Szelburg – Zarembina:
tomiki: Rzemieślniczek wędrowniczek, Chłopiec z perły urodzony, Wesołe historie
Zbiory baśni– Różowe szybki, Baśnie, Kije samobije
Królestwo bajki,
Hanna Januszewska – O chłopcu drewnianym, O kocie co fajkę kurzył i innych dziwach, O Bartku doktorze, Pyza na Polskich dróżkach, Zbiór: Złota jabłoń
Lucyna Krzemieniecka – Z przygód krasnalaa Hałabały, Bajże baju po zwyczaju,
Jan Brzechwa – Baśń o korsarzu palemonie, Pan drops i jego trupa, Szelmostwa lisa witalisa, Za króla Jelonka, Pan Soczewka w puszczy, Pan soczewka na księżycu, Pan soczewka na dnie oceanu
Czesław Janczarski – Tygrys o złotym sercu, Miała babuleńka kozła rogatego, Przygody i wędrówki misia uszatka, gromadka Misia uszatka,
Irena Jurgielewiczowa – Jak jeden malarz chciał namalować szczęśliwego motyla
Anna Świerczyńska – O Małgosi co się niczego nie bała
Stefania Szuchowa – Mateuszek na zaczarowanej wyspie
Hanna Zdzitowiecka – Pantofelek pięknej Rodopis
Bogdan Brzeziński – Bajka o pracowitym świerszczyku i lekkomyślnej mrówce, Papuga pleciuga
Maria Kędziorzyna – Za siódmą górą za siódmą rzeką, O przepieknej Hannie, Serce w plecaku
Maria Kann – Baśń o srebrnorogim jeleniu, O zaklętym kaczorze, Baśń o Ciuku Wędrowniczku i o dobrym Marcinie,
Bronisław Długoszewski – Przxy kominie o szarej godzinie, Gawęsy starego bajarza
BAŚNIE REGIONALNE
Baśnie Śląskie
Bohaterowie: centralnym bohaterem jest górnik; inne charakterystyczne postacie to istoty demoniczne, utopce, diabły, dobre i złe duchy kopalni: Skarbnik, Piędzimężyk, Kraśniczka; Król Węży, Liczyrzepa (demon).
Autorzy:
Gustaw Morcinek: Przedziwna historia o zbójniku Ondraszku, Przedziwne śląskie powiarki, Jak górnik Bulandra diabła oszukał.
Kornelia Dobkiewiczowa: Miedziana lampa, Sztolnia w Sowich Górach, Wężowa Królewna, Zamek nad Czarnym Jeziorem.
Baśnie Pomorza
Oparte na folklorystycznych wątkach, na ludowym przekazie tradycji.
Bohaterowie: rybacy, syreny, Jurata, Perkun, stolemy (duże krasnale), Neptun, „diabeł wichrzysty z lotnych wydm”, okręty, bursztyn
Autorzy:
Franciszek Fenikowski: Bursztynowe serce, Gburzy z Gnieżdżewa, Okręt w herbie, Gdańska szkatułka, Złoty strąd.
Hanna Zdzitowiecka: Bursztynowe baśnie.
Baśnie Mazur i Warmii
Bogata fantastyka baśniowa z wątkami magicznymi
Bohaterowie: panny wodne, król ryb, Smętek (demon), kormorany, kłobuki (demony), rybacy,
Autorzy:
Tadeusz Stępowski: Czterej synowie raka.
Karol Małek: Opowieści znad mazurskiego Gangesu.
Maryna Okęcka-Bromkowa: Nad jeziorem bajka śpi.
Irena Kwinto: Dar królowej róż
Baśnie Nadodrza
Bohaterowie: czarownice, siły demoniczne, rycerze, wodnik, rusałki, krasnale, duchy, mary, upiory
Autorzy:
Izabela Koniusz i Helena Rutkowska: Królewska pieczęć.
Izabela Koniusz: Złota dzida Bolesława.
Kazimierz Malicki i Zygmunt Rutkowski: O krasnoludkach, Jagusi i siedmiu zaklętych rycerzach.
Baśnie Podhala i Jury Krakowsko-Częstochowskiej
Bohaterowie: skały, groty, jaskinie, rycerze, smoki, ruiny zamków, jeziora, górale, góry,
Autorzy:
Stanisław Pagaczewski: Diabelski kamień, Baltazar gąbka,
Ziemia Lubuska
Kazimierz Malicki i Zygmunt Rutkowski: O krasnoludkach, Jagusi i siedmiu zaklętych rycerzach
Baśnie Mazowsza
Stylizacja gwarowa i archaiczna
Bohaterowie: diabeł Boruta i Rokita,
Autorzy:
Włodzimierz Piotrowski: Dole i niedole diabła Boruty
Proza
1. Proza społeczno - obyczajowa - jej tematyka dotyczy spraw nurtujących młodych ludzi, zaczerpnięta jest z ich najbliższego otoczenia: z środowiska rodzinnego, szkolnego, z podwórka. Opisuje perypetie przyjaźni, miłości, niepokoje moralne i egzystencjalne. W prozie tej wyróżniamy cztery nurty:
- nurt o tematyce wojennej:
Maria Zarębińska, Dzieci Warszawy.
Janina Broniewska, Krystek z Warszawy.
Halina Rudnicka, Polną ścieżką.
Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec.
- nurt o tematyce zaangażowanej:
Bogdan Ostromęcki, Domy nad Wisłą.
Marta Michalska, Hela będzie traktorzystką.
Janina Stępieniowa, Pietrek będzie budowniczym.
Hanna Mortkowicz-Olczakowa, Krzak jaśminu.
- nurt o tematyce rodzinnej:
Jadwiga Korczakowska, Spotkanie nad morzem.
Irena Krzywicka, Wicher i trzciny
Irena Jurgielewiczowa, Ten obcy
Stanisław Kowalewski, Czarne okna.
- nurt o tematyce szkolnej i harcerskiej:
Eugenia Kobylińska-Masiejewska, Jak I-b odkryła Nowy Ląd.
Heleny Bobińskiej - Lipniacy
Adam Bahdaj, Narciarski ślad.
Edmund Niziurski, Księga urwisów.
2. Proza fantastyczno – naukowa - opisuje wydarzenia najczęściej umiejscowione w przyszłości wobec czasów autora. Opiera się na hipotetycznym rozwoju nauki i techniki. Zawiera takie cechy jak: specyficzny typ czasoprzestrzeni, neologizmy związane z rozwojem techniki, kontakt z obcą cywilizacją. Akcja często odbywa się na obcych planetach, pokładzie statku kosmicznego lub jest wędrówką w czasie.
- dla dzieci pisali:
Jerzy Broszkiewicz, Wielka, większa i największa, Oko Centaura
Maria Kann, Błękitna Planeta
3. Proza historyczna - opisuje wydarzenia z przeszłości, które miały miejsce. Występują w niej postacie prawdziwe, żyjące w przeszłości i postacie fantastyczne.
Anna Świrszczyńska, Arkona gród Świętowita.
Wanda Wasilewska, Skrzydła u ramion.
Jadwiga Chamiec, Mały żołnierz rewolucji,
Karol Bunsch, Zdobycie Kołobrzegu, Psie Pole.
Andrzej Koskowski, Pod murami Malborka.
4. Proza biograficzna - - przedmiotem autorskiego opisu i podmiotem zdarzeń fabularnych są losy autentycznych postaci: sławnych wodzów, wybitnych postaci historycznych, uczonych, podróżników, pisarzy czy artystów. Literacko są mniej atrakcyjne, ale bardziej wartościowe poznawczo.
Zofia Zawiszanka, Przedziwny wódz.
Karol Koźmiński, Józef Wybicki, Bohater dwóch kontynentów.
Helena Bobińska, Maria Skłodowska-Curie.
Zofia Nałkowska, Mój ojciec.
Janina Porazińska, Kto mi dał skrzydła.
5. Proza podróżniczo – przygodowa - elementy struktury tej prozy to: motyw podróży, niezwykła sceneria zdarzeń fabularnych zwykle na egzotycznym tle, dramatyczne konflikty, w które uwikłani są odważni bohaterowie odkrywający nowe lądy. Walczą oni z dziką przyrodą, z przeciwnościami losu i ze wszelkimi odmianami zła. Proza ta łączy walory poznawcze i wychowawcze z literacką atrakcyjnością, dlatego najpełniej zaspokaja potrzeby psychiczne młodego odbiorcy.
Danuta Bieńkowska ,, Szlakiem orlich gniazd”
Janina Osińska ,, Jak Piotruś Malina przepłynął Odrę od Opola do Szczecina”
Arkady Fidler ,, Mały Bizon”
Alfred Szklarski ,,Tomek w krainie kangurów” , ,,Przygody Tomka na Czarnym Lądzie”, ,, Tomek na wojennej ścieżce”, ,,Tomek na tropach Yeti”, ,, Tajemnicza wyspa Tomka”.
Alina i Czesław Centkiewiczowie ,, Zdobywcy Bieguna Północnego”, ,, Na podbój Arktyki”
6. Proza sensacyjno kryminalna - dostarcza ona atrakcyjnej rozrywki, uczy logicznego myślenia i potępia zło ( konstrukcja fabuły przypomina baśń – gdzie dobro zawsze zwycięża).
Oczywiście dziecięcy kryminał znacząco różni się od swego dorosłego pierwowzoru. Przede wszystkim ograniczony jest repertuar opisywanych przestępstw, są to np. kradzież, oszustwo, napad na bank, finansowe matactwa, popularnym motywem jest poszukiwanie skarbu. Inaczej niż w kryminale dla dorosłych często bohaterem jest grupa dzieci, przyjaciół, którzy dzielą się zadaniami w celu odkrycia tajemnicy czy zdemaskowania przestępcy. Tym samym w powieściach dużą rolę odgrywają takie wartości, jak przyjaźń, lojalność, umiejętność działania zespołowego, a niebezpieczeństwa i sytuacje zagrożenia pełnią funkcję integrującą. Głównym atutem dzieci-detektywów jest ich dziecięca natura - ciekawość, dociekliwość, sprawność fizyczna, odwaga oraz lekceważący stosunek dorosłych, którzy traktują dzieci niepoważnie albo ich wcale nie zauważają, co zapewnia bohaterom swoistą „niewidzialność”, a także poczucie satysfakcji przechytrzenia silniejszych (czyli dorosłych).
Edmund Niziurski ,, Niewiarygodne przygody Marka Piegusa”, „Fałszywy trop”.
Adam Bahdaj „Wakacje z duchami”, „Stawiam na Tolka Banana”.
Zbigniew Nienacki „Pan samochodzik i templariusze”, „Uroczysko”.
Janusz Domagalik „Pięć przygód detektywa Konopki”.
Władysław Krupka Seria komiksów o przygodach kapitana Żbika.
7. Proza przyrodnicza - jej fabuła opisuje przyrodę i zwierzęta. Bohaterom zwierzęcym nadaje ona często ludzkie cechy (antropomorfizacja).
Maria Kownacka ,,Kajtkowe przygody”, „Rogaś z doliny Roztoki” , „Kukuryku na ręczniku”
Helena Bechlerowa -"Zima z białym niedźwiedziem", "O żabkach w czerwonych czapkach"
Helena Bobińska ,, Dzieciaki i zwierzaki” oraz ,,O kotku góralu”
Tytus Karprowicz ,, Księga puszczy. Szlakiem czarnego zwierza.”, ,, Żelazny wilk”, ,, Księga puszczy. Saga o niedźwiedziu”
Hanna Zdzitowiecka „Nad wodą” , „Tęcza w kropli wody” , "W lesie", "Wśród niewidzialnych wrogów i przyjaciół"
Jan Sokołowski „W gniazdach jaskółki” , „Dzięcioł”
Epika – Dzieła epickie charakteryzuje obecność narratora. Napisane prozą, mają określona fabułę. Gatunki Epiki: powieść, opowiadanie, nowela, gawęda, baśń, epos, mit, legenda
Liryka – obejmuje dzieła, w których przedmiotem przedstawienia są uczucia i doznania podmiotu lirycznego. Podmiot wypowiada się w sowim imieniu. Gatunki Liryki: hymn, oda, pieśń, psalm, elegia, tren, fraszka, sonet
Dramat – obejmuje utwory literacki stworzone w celu realizacji scenicznej. Występuje chór. Tekst dramatu dzieli się na akty i sceny. Gatunki Dramatu: tragedia, ismelia, dramat renesansowy, dramat psychologiczny, dramat romantyczny, dramat realistyczny, dramat satyrowy.