CZYNNIKI BIOLOGICZNE W MIEJSCU PRACY
Czynniki biologiczne w zawodach medycznych stanowią jedno z podstawowych i jednocześnie najniebezpieczniejszych zagrożeń. Do niedawna z czynnikami tymi kojarzono tylko mikroorganizmy, ale zdawać sobie należy sprawę, że pojęcie to jest znacznie szersze. Wzięto to pod uwagę tworząc definicję biologicznych czynników zagrożenia zawodowego.
Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego - to wszystkie mikro-
i makroogranizmy, oraz takie substancje i struktury wytwarzane przez
te organizmy, które są szkodliwe dla człowieka i mogą wywoływać
choroby.
Definicja ta jest bardzo szeroka i obejmuje wszystkie możliwe
czynniki biologiczne (z wyjątkiem prionów - nowej grupy czynników
infekcyjnych).
Podział czynników biologicznych
1. Podział systematyczny czynników biologicznych:
- priony
- wirusy
- bakterie
- grzyby
- pasożyty
- zwierzęta (inne niż pasożyty)
- rośliny
- substancje (wytwarzane przez organizmy)
- struktury (wytwarzane przez organizmy)
2. Podział ze względu na drogi przenoszenia:
- czynniki przenoszone droga oddechową
- czynniki przenoszone przez krew
- czynniki przenoszone drogą pokarmową
- czynniki przenoszone przez skórę, spojówki i śluzówki
3. Podział ze względu na stopień zagrożenia dla pracownika
- klasa l - czynniki nie stwarzające praktycznie zagrożenia
- klasa 2 - czynniki wywołujące umiarkowane zagrożenia
- klasa 3 - czynniki stanowiące poważne zagrożenia
- klasa 4 - czynniki mogące powodować poważne choroby lub śmierć
Najnowsze opracowania rozpatrujące bardzo szeroko biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego, podają 622 czynniki (wg J. Dutkiewicz), a wśród nich:
- 6 prionów
- 132 wirusy
- 181 bakterii
- 74 grzyby
- 83 pasożyty
- 77 roślin i ich produktów
- 69 zwierząt (innych niż pasożyty)
Priony
Priony stanowią stosunkowo niedawno wykrytą grupę czynników infekcyjnych. Są one ewenementem w jeśli chodzi o czynniki zakaźne, gdyż nie zawierają w swojej strukturze kwasów nukleinowych. Zbudowane są tylko z białka. W organizmie ludzki wywołuj ą gąbczaste zwyrodnienia mózgu, które prowadzą do śmierci.
U ludzi znamy cztery choroby wywoływane przez priony:
- choroba Creutzfelda - Jakoba (CJD)
- choroba Gerstmana - Strausslera - Scheinkera (GSSD)
- śmiertelna rodzinna bezsenność (FFI)
- kuru
Priony „atakują" układ nerwowy człowieka i powodują degeneracje w obrębie mózgowia. Część chorób prionowych jest dziedziczna, ale niektóre z nich mogą być zakaźne. Typowo przenoszą się poprzez tkanki pochodzenia nerwowego, a więc tkankę nerwową, opony, ale również rogówkę oka.
Wirusy
Wirusy atakujące organizm ludzki możemy podzielić na kilka sposobów - w zależności od narządów które atakują (np. hepatotropowe, neurotropowe), drogi jakimi są przenoszone, czy też ich budowę, molekularną (RNA-wirusy i DNA-wirusy). Najniebezpieczniejsze wirusy - i jednocześnie najczęściej występujące - przenoszone są przez krew i należą do nich wirus HIV, oraz wirusy zapalenia wątroby typu B i C (HBV i HCV).
Wirus HBV
Największym problemem z punktu widzenia epidemiologii jest wirus HBV. Co roku w Polsce zakaża się nim 1000 osób, a w Europie i USA 30 000 ludzi. Zakażenie nim jest zaliczone do chorób zawodowych. Jest to wirus, który jest bardzo odporny na większość czynników dezynfekcyjnych (znosi np. temperaturę, do 121 st. C, przez l godzinę w autoklawie).
Wirus HCV
Wirus HCV jest bardziej wrażliwy na proces sterylizacji. Częściowej inaktywacji ulega po zadziałaniu temperatury 100 st. C w ciągu 5 minut lub 60 st. C w ciągu 10 godzin. Tylko bezwzględne przestrzeganie higieny przy zabiegach naruszających powłoki skórne pacjenta może uchronić przez zakażeniem HCV.
Wirus HIV
Do tej pory, na całym świecie, opisano zaledwie kilka przypadków zakażeń zawodowych tym wirusem. HIV jest wrażliwy na działanie większości czynników dezynfekujących; ginie w temperaturze 56 st. C po 30 minutach.
Wirusy powodujące zmiany skórne
Drugą ważną grupą wirusów są wirusy, które atakują skórę, lub
których „działalność" przejawia się na skórze. Należą do nich:
- wirusy brodawczaków (HPV) - brodawki zwykłe (HPV 2, 4, 7), brodawki stóp (HPV l i 2), brodawki płaskie (HPV 3 i 10), brodawki płciowe - kłykciny kończyste (HPV 6 i 11)
- wirusy opryszczki (HSV-1, HSV-2, HSV-8)
- wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV lub HVV)
- wirusy mięczaka zakaźnego (MCV I i II)
Pozostałe wirusy
Wirusy stanowiące zagrożenie w zawodach medycznych to nie tylko te, które zostały wymienione powyżej, ale również cała grupa wirusów przenoszonych drogą kropelkową. Zaliczamy do nich m.in.: adenowirusy, reowirusy, wirus różyczki, wirus grypy, RSV (pneumowirus), CMV (wirus cytomegalii), EBV (wirus Epsteina-Barr), i wiele innych.
Bakterie
Chlamydie, mykoplazmy i riketsie
Są to najmniejsze ze znanych bakterii, mają wielkość zbliżoną do
dużych wirusów.
Riketsie są bakteriami, które wywołują choroby odzwierzęce, takie jak
gorączka Q, ale dotyczą przede wszystkim grup zawodowych, które
mają szeroki kontakt ze zwierzętami.
Grupa mykoplazm i chlamydii stanowi realne zagrożenie w pracy
zawodowej. Typowo wywołują zapalenie w obrąbie dróg
oddechowych i atopowe zapalenia płuc. Specyficznym objawem tych
stanów jest suchy i męczący kaszel.
Bardzo ważną grupą bakterii są chlamydie. Rodzaj Chlamydia składa się z trzech gatunków: Ch. psittaci, Ch. trachomatis, Ch. pneumoniae. Ch. psittaci wywołuje infekcje u ptaków, ale w przypadku osób pracujących zawodowo z tymi zwierzętami może powodować u ludzi ciężkie zapalenia płuc. Ch. pneumoniae - również powoduje infekcje dróg oddechowych i płuc. Największe znaczenie epidemiologiczne ma jednak Ch. trachomatis, gdyż zakażona jest nią znaczna część populacji ludzkiej.
Ch. trachomatis ma kilka typów serologicznych. W zależności od typu bakterie te wywołują różne objawy i tak:
- typ serologiczny A, B, Ba i C - wywołuj ą jaglicę
- typ serologiczny B, Ba, D, E, F, G, H, I, J, K powoduje:
a) u mężczyzn - zapalenia cewki moczowej, odbytnicy, spojówek oczu, gardła oraz powikłania takie jak: zapalenie najądrza, prostaty, zapalenie okołowątrobowe, zespół Reitera i niepłodność
b) u kobiet - zapalenie szyjki macicy, cewki moczowej, odbytnicy, spojówek i gardła, oraz powikłania takie jak: zapalenie endometrium, przydatków, dysplazja szyjki macicy, przedwczesne porody, zapalenie gruczołów Bartholina, zapalenie okołowątrobowe, zespół Reitera i niepłodność
c) u niemowlaków - zapalenie spojówek, płuc, ucha środkowego, bezobjawowe zapalenia gardła lub przewodu pokarmowego
- typ serologiczny l1, L2, L3 - wywołuje ziarnice, weneryczną pachwin
Bakterie Gram-dodatnie
Podziału bakterii możemy dokonywać na różnych zasadach. Możemy
je podzielić ze względu na wygląd w mikroskopie świetlnym
(ziarenkowce, laseczki, pałeczki, itp.), ze względu na zapotrzebowanie
na tlen (beztlenowe, tlenowe, fakultatywnie tlenowe, itp.) lub ze
względu na zachowanie wobec odczynnika Grama.
Najbardziej znanymi bakteriami Gram-dodatnimi są gronkowce i
paciorkowce. Pod mikroskopem mają kształt kuleczek (coccus), które
łączą się w specyficzne skupiska. Wyróżniamy np.:
- dwoinki, np. dwoinka zapalenia płuc (Diplococcus pneumoniae s. Streptococcus pneumoniae)
- gronkowce, np. gronkowiec złocisty (Staphylococcus aureus), gronkowiec naskórkowy (Staphylococcus epidermidis)
- paciorkowce, np. paciorkowce ropne (Streptococcus pyogenes grupy A)
Gronkowiec złocisty stanowi jedną z najbardziej niebezpiecznych bakterii. Zagrożenie tą bakterią jest związane z nosicielami. Wiele osób posiada ją na swojej skórze. O ile u nosicieli bakteria ta nie wywołuje stanów chorobowych, o tyle u ludzi wrażliwych, mikroorganizm ten może wywoływać stany ropne skóry oraz ciężkie zapalenia, np. wsierdzia, kości, stawów, płuc, opon mózgowo-rdzeniowych, a nawet posocznice, które często prowadzą do śmierci.
Bakterie Gram-uiemne
Spośród bakterii Gram-ujemnych największe znaczenia mają pałeczki,
a wśród nich:
- pałeczka okrężnicy (Eschericha coli)
- pałeczki grupy SS (Salmonella spp., Shigella spp.)
Wymienione bakterie bytują w jelicie grubym człowieka. Pałeczka okrężnicy jest bakterią saprofityczną i nie stanowi większego problemu w epidemiologii. Wyjątkiem są szczepy, które mogą atakować organizm człowieka, np. ETEC (entetotoksyczne E. coli). Grupa SS to bakterie prototroficzne atakujące śluzówkę jelit i wywołujące ostre stany zapalne, z towarzyszącymi biegunkami, wymiotami i gorączką. Bakterie te są ważne z punktu epidemiologii, gdyż zdarzają się ich nosiciele. Podobnie jak w przypadku S. aureus, każda osoba, mająca kontakt z innymi ludźmi powinna być przebadana na nosicielstwo bakterii grupy SS.
Nosicielstwo - to specyficzny stan równowagi biologicznej między drobnoustrojem a zakażonym organizmem. Mikroorganizm może swobodnie żyć, rozmnażać się i wydalać na zewnątrz organizmu, nie czyniąc mu jednak żadnej szkody. Drobnoustroje takie mogą być przenoszone na różne sposoby, m.in. z plwociną, kałem, czy też moczem. Osobę zakażającą w ten sposób nazywamy nosicielem.
Nosicieli dzielimy na:
- zdrowych - czyli takich, którzy nigdy nie zachorowali i nie wykazują objawów chorobowych, jednak z ich organizmu wydalają się żywe mikroorganizmy,
- ozdrowieńców - czyli osoby, które zachorowały i wydalają drobnoustroje w czasie rekonwalescencji.
Prątki
Prątki są bakteriami wywołującymi, m.in. gruźlicę. Najczęściej jest
ona spowodowana mikroorganizmem nazwanym Mycobacterium
tuberculosis.
Grzyby
Grzybice skóry stanowią jedną z podstawowych grup chorób skóry. Najbardziej pospolitą chorobą z tego kręgu jest grzybica stóp. Dotyczy ona 50% populacji ogólnej oraz 70% w grupie sportowców! Najczęściej spotykanymi grzybami są: drożdżaki z grupy Candida i Pityrospontm, grzyby z rodzaju Trichophyton, Microsporum, oraz grzyby mogące wywoływać ciężkie zakażenia ogólne, takie jak: Aspergillus, Rhizopus, Mucor.
Pasożyty
Pasożyty są makroorganizmami, atakującymi inne organizmy, żyjącymi w nich i rozmarzającymi się ich kosztem, nie powodując jednak ich śmierci. Pasożyty możemy podzielić na dwie grupy:
- pasożyty zewnętrzne, np. kleszcze, wszy, pchły, świerzbowce
- pasożyty wewnętrzne, np. glista ludzka, tasiemce, owsiki
Substancje i struktury wytwarzane przez organizmy żywe
LPS (lipopolisacharyd) - endotoksyna bakteryjna Endotoksyny bakteryjne stanowią grupę substancji wielkocząsteczkowych wchodzących w skład błony komórkowej bakterii Gram-ujemnych. Pod względem chemicznym endotoksyna bakteryjna jest liposacharydem składającym się z trzech części: łańcuchów bocznych (polisacharyd), części rdzeniowej (trioza) oraz części lipidowej (lipid A).
Substancja ta może być łatwo uwalniana z komórki bakteryjnej i wnikać do organizmu ludzkiego, np. drogą oddechową z pyłami. Tak • wchłonięty LPS wpływa m.in. na makrofagi płucne i powoduje stany zapalne w układzie oddechowym, gorączkę oraz napadowe skurcze oskrzeli (podobne do astmy). LPS może działać także układowo, powodując uogólniony stan zapalny w organizmie ludzkim, z wysoką gorączką, zaburzeniami w metabolizmie i upośledzonym krążeniem.
Mykotoksyny
Mykotoksyny są substancjami produkowanymi przez grzyby. Są to substancje drobnocząsteczkowe, nielotne, wykazujące dużą toksyczność wobec organizmów żywych. Do najbardziej znanych mykotoksyn należą aflatoksyny, produkowane przez grzyby pleśniowe Aspergillus flavus i A. parasiticus. Oba gatunki grzybów widywane są na produktach spożywczych. Dostanie się aflatoksyn do organizmu ludzkiego może spowodować ciężkie zatrucie. Substancje tej grupy mają właściwości toksyczne, rakotwórcze, teratogenne i mutagenne. Do najbardziej wrażliwych na aflatoksyny narządów należą: wątroba, nerki, mózg oraz płuca.
Metabolity grzybów pleśniowych
Do metabolitów grzybów pleśniowych zaliczamy grupę związków organicznych, lotnych, o małej masie cząsteczkowej. Należą do nich m.in.: alkohole, kwasy karboksylowe, aldehydy i ketony. Substancje te są odpowiedzialne za szereg objawów pojawiających się u osób przebywających w zagrzybionych pomieszczeniach. Typowymi symptomami są: bóle głowy, bóle oczu, podrażnienia i zapalenia śluzówek jamy nosowo-gardłowej i jamy ustnej, skórne reakcje alergiczne, nudności oraz objawy „zespołu przewlekłego zmęczenia". Związki tej grupy - opisywane również skrótem VOCs (ang. volatile organic compounds = lotne związki organiczne) - są jednym z elementów etiologiczych „choroby złego budownictwa", która została opisana w oddzielnym rozdziale.
Alergeny tkanek roślinnych i alergeny pochodzenia zwierzęcego i ludzkiego
Jedną z najbardziej znanych i najszerzej stosowanych substancji pochodzenia roślinnego jest lateks. Jest on otrzymywany z mleczka drzewa kauczukowego. Lateks w swoim składzie zawiera substancję białkową, która jest bardzo silnym alergenem i jest przyczyną kontaktowego zapalenia skóry oraz ogólnych reakcji alergicznych. Na uczulenia na lateks najbardziej narażone są zawody w których jest on powszechnie wykorzystywany. Produkuje się z niego, np. rękawiczki jednorazowe. Alergie na lateks najczęściej dotyczą: lekarzy, pielęgniarek, rehabilitantów, kosmetyczek, osób zatrudnionych w gabinetach tatuażu i body piercing'u, itp.