WPŁYW SPORTU NA PSYCHIKĘ I ZACHOWANIE PRZEBYWAJĄCYCH W ZAKŁADACH KARNYCH

SPIS TREŚCI

ROZDZIAŁ I

WIĘZIENNICTWO W POLSCE

1. Historia myśli penitencjarnej

1. Historia więziennictwa w Polsce

2. System penitencjarny w Polsce

3. Organizacja systemu penitencjarnego w Rzeczypospolitej Polskiej

1. Typy Zakładów Karnych i ich specyfika

ROZDZIAŁ II

FORMY RESOCJALIZACJI W ZAKŁADACH PENITENCJARNYCH

1. Cele i zadania resocjalizacji

2. Podstawy prawne prowadzenia resocjalizacji

ROZDZIAŁ III

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

1. Przedmiot i cel badań

2. Problemy badawcze

3. Hipotezy badawcze

4. Zmienne zależne i niezależne

5. Metody, techniki i narzędzia badawcze

ROZDZIAŁ IV

ROLA SPORTU W ŻYCIU OSADZONYCH W ZAKŁADACH KARNYCH

1. Charakterystyka badanej grupy

2. Doświadczenia sportowe badanych przed pozbawieniem wolności

3. Uprawianie sportu podczas pobytu w zakładzie karnym

1. Organizacja zajęć sportowych w zakładzie karnym

ANEKSY

SPIS TABEL

SPIS WYKRESÓW

BIBLIOGRAFIA

WSTĘP

Moja praca dotyczy roli sportu na zachowanie skazanych przebywających w zakładach karnych. Kara pozbawienia wolności jest uciążliwa nie tylko dla skazanego, ale również dla jego najbliższych oraz całego społeczeństwa, które musi ponosić niemałe przecież koszty jego utrzymania w zakładzie karnym.

Wybór tematu podyktowany był z jednej strony bardzo ważną kwestią społeczną, jaką jest skuteczna resocjalizacja i przywrócenie skazanych społeczeństwu, z drugiej zaś bardzo ubogą literaturą o tematyce sportowej w zakładach karnych i niedocenianiem roli sportu przez dyrekcje większości zakładów karnych.

Jest tajemnicą poliszynela, ze proces zwany resocjalizacją w zakładach karnych istnieje w minimalnym stopniu. Głównie są to zajęcia k-o, w których skazani uczestniczą często nie z wewnętrznej potrzeby, ale dla osiągnięcia jakiejś korzyści (przepustka, warunkowe zwolnienie). Zainteresowanie sportem natomiast wśród skazanych, szczególnie mężczyzn, jest naprawdę duże. Z jednej strony sport pozwala im zachować kondycję fizyczną, z drugiej zająć czas czymś, co naprawdę daje im satysfakcję.

Poza tym sport w swojej najprostszej postaci nie wymaga dużych nakładów finansowych, nie trzeba skazanych namawiać do jego uprawiania oraz stwarza sytuację zdrowej rywalizacji pomiędzy skazanymi.

Problem skutecznej resocjalizacji w obecnym czasie jest wyjątkowo ważny, gdyż rośnie przestępczość, przybierając coraz groźniejsze formy. Pobyt w zakładzie karnym powinien nie tylko odstraszać od popełnienia przestępstwa, ale przede wszystkim uświadomić skazanemu, że istnieje inne życie, w zgodzie z prawem, i że on też może je prowadzić. Na to potrzebne są oczywiście środki, których notorycznie brakuje. Dlatego wykorzystanie w resocjalizacji stosunkowo taniej metody, jaką jest sport - wydaje się bardzo ważne i pożądane.

Jako metody badawczej użyto kwestionariusza ankiety, którzy wypełniali skazani osadzeni w zakładzie karnym w Barczewie. Kwestionariusz składał się głównie z pytań zamkniętych, aby mogli go swobodnie wypełnić więźniowie o różnym poziomie wykształcenia. W badaniach posłużono się metodą statystyczną.

Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział I poświęcony jest więziennictwu w Polsce. Omówiono w nim historię myśli penitencjarnej oraz historię więziennictwa w Polsce, istniejący system penitencjarny oraz podstawy prawne jego funkcjonowania oraz typy i specyfikę zakładów karnych.

Rozdział II poświęcony jest formom resocjalizacji w zakładach penitencjarnych, w tym celom i zadaniom resocjalizacji oraz podstawom prawnym prowadzenia resocjalizacji.

W rozdziale III omówiono metodologię badań własnych, przedstawiono cel i przedmiot badań, problemy badawcze, hipotezy badawcze, zmienne zależne i niezależne oraz metody, techniki i narzędzia badawcze.

W rozdziale IV, zatytułowanym „Rola sportu w życiu osadzonych z zakładach karnych” przedstawiono wyniki badań własnych. W podrozdziale pierwszym scharakteryzowano badaną grupę osadzonych, w drugim omówiono doświadczenia sportowe badanych, jakie mieli oni przed pozbawieniem wolności, podrozdział trzeci poświęcony jest uprawianiu sportu w zakładzie karnym, a ostatni czwarty organizacji zajęć sportowych przez dyrekcję zakładu karnego.

Całość zamyka podsumowanie, w którym omówiono wyniki badań łasnych oraz wynikające z nich wnioski.

ROZDZIAŁ I

WIĘZIENNICTWO W POLSCE

1. Historia myśli penitencjarnej

Z pierwszymi przejawami myśli penitencjarnej spotykamy się pod koniec XVI wieku. Więzienie w tych czasach było tylko karą poboczną , jednym ze środków odwetu w celu uczynienia z więzienia kary podstawowej samodzielnej, trzeba było poddać gruntowej rewizji pojęcie kary. Warunki dla takiego przedsięwzięcia zaistniały w społeczeństwach ekonomicznie rozwijających się intensywnie. Na czoło wysuwa się tu mieszczaństwo holenderskie, które dążąc do zabezpieczenia rozwijającego się handlu zdawało sobie coraz bardziej sprawę z tego, że dotychczasowe środki karne nie zabezpieczają jego interesów. Wpływ wywierały tu również prądy umysłowe niosące ze sobą postęp i ogólny rozwój społeczeństwa. W Holandii powstają zakłady , które nie są więzieniami w pełni tego słowa znaczeniu, ich wpływ jednak na rozwój więziennictwa jest ogromny.

Z inicjatywy radnych Amsterdamu, pod bezpośrednim wpływem skazania szesnastoletniego chłopca za kradzież i zabójstwo w 1589 postanowiono wybudować dom, w którym znaleźliby miejsce przestępcy młodociani , włóczędzy i żebracy. W roku 1595 wybudowano zakład dla mężczyzn a w roku 1596 dla kobiet. W 1603 r. wybudowano oddzielny budynek dla młodzieży, w którym w nocy chłopcy przebywali oddzielnie, w dzień zaś pracowali wspólnie z innymi więźniami. Dało to początek więzieniu celkowemu, które później na kontynencie amerykańskim rozwinęło się w system zwany auburnskim. Za wzorem Amsterdamu podobne zakłady powstały w : Lubece w 1613 r., w Hamburgu w 1622 r ., Gdańsku w 1629 r. We Włoszech za sprawa papieża Klemensa XI powstaje w 1703 r . przytułek Św. Michała. W 1735 r. Klemens XII otworzył więzienie dla kobiet. W dalszej kolejności powstają więzienia w Turynie ( 1757 ), w Wenecji (1760 ), i w Mediolanie ( 1759), gdzie dzięki inicjatywie cesarzowej austriackiej Marii Teresy zorganizowano celkowy zakład karny, który stał się następnie wzorcem dla zakładu penitencjarnego w Gandawie ( 1775 ).

Zakład w Gandawie był pierwszym wzorowym więzieniem zorganizowanym według systemu celkowego. Zasadniczych reform dokonano jednak w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej opierając się na postępowych prądach umysłowych Europy dzięki wysiłkom wielkiego uczonego reformatora Beniamina Franklina. Rozwinęły się tam dwa systemy penitencjarne : pensylwański i auburnski. Były to dwie oryginalne postacie systemu celkowego, który w Ameryce ukształtował się pod wpływem dwóch czynników : ograniczenia kary śmierci i religijnej doktryny kwakrów. Pierwsze więzienie systemu pensylwańskiego zbudowano w 1791 r. w małej miejscowości Cherry Hill w pobliżu Filadelfii. System ten zakłada absolutne osamotnienie więźnia o każdej porze dnia, jednak wobec dużej liczby kierowanych tam więźniów z całkowitego osamotnienia szybko zrezygnowano i osadzono w jednej sali po kilka osób. W Stanach Zjednoczonych obok systemu pensylwańskiego ukształtował się drugi system auburnski. Po dwuletnim okresie próby przekonano się o szkodliwym wpływie całkowitego osamotnienia poddanych.

Najlepsze wyniki osiągnięto przy zastosowaniu osamotnienia w nocy i wspólnej pracy podczas dnia, a równocześnie zakazie rozmawiania. Więziennictwo amerykańskie do myśli penitencjarnej wniosło cztery zasadnicze elementy :

1. ideę nowoczesnego więzienia jako zakładu karnego dla przestępców,

1. ustrój celkowy definitywnie ukształtowany,

2. wychowawcze cele wiezienia,

3. inicjatywę organizacyjną i energie reformatorską.

Reforma więziennictwa amerykańskiego wzbudziła żywe zainteresowanie w Europie. W przeciwieństwie do Ameryki, w Europie od systemu celkowego żądano tylko odstraszenia, sprzeciwiał się temu jedynie Karol Lukas. System penitencjarny zdaniem Lukasa, powinien dążyć do uspołecznienia więźniów, zaś powodzenie na tym odcinku zależy od całokształtu możliwości wychowawczych zakładu karnego. Lukas w swych założeniach twierdził , że podstawą wychowania więźniów powinna być odpowiednia ich klasyfikacja i segregacja. Lukas stał się prekursorem nowoczesnych koncepcji penitencjarnych. Ich dalszy rozwój jest poważną zasługą wybitnego penitencjarzysty, Waltera Croftona, którego koncepcja sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności przewidywała trzy fazy :

• w pierwszej fazie skazani byli bardzo surowemu reżimowi;

• w fazie drugiej (głównej) więźniowie wykonywali ciężkie prace najczęściej publiczne na świeżym powietrzu;

• w fazie trzeciej kara odbywana była w warunkach rozluźnionego reżimu.

Ten system odbywania kary pozbawienia wolności znany jest pod nazwą systemu progresywnego. W historii swego istnienia system progresywny ulegał przeróbkom i modyfikacjom. Świadczy to o jego wychowawczych wartościach oraz o znacznym postępie w sposobie wykonywania kary więzienia.

1. Historia więziennictwa w Polsce

Podobnie jak na zachodzie Europy, tak i w Polsce karanie miało wyraźnie charakter represyjny. Stosowano powszechnie karę chłosty wobec winnych drobnych wykroczeń oraz wielorodzajową karę śmierci za poważniejsze przestępstwa. O powszechności powyższych kar decydowały względy finansowe, a ponadto łatwość ich stosowania. W XIV w. na dworach książęcych znana była instytucja tzw. wieży dolnej i górnej. Wieża dolna w praktyce była sankcją pośrednią między karą więzienia a karą śmierci. Skazani przebywali tam od 1 godziny do 1 roku i 6 tygodni. Wieża górna była karą lżejszą a, a skazany mógł posiadać własne sprzęty a nawet służącego. Karę wieży dolnej i górnej stosowano jedynie wobec szlachty. W niektórych miastach i fortecach istniały jako wielka rzadkość więzienia, do których doprowadzono skazanych przemocą i wykonywano na nich karę najczęściej na koszt powoda.

W Polsce średniowiecznej środki karne stosowane wobec przestępców pozbawione były jednolitej podstawy prawnej i polegały na brutalnym odwecie. Wyjątkowo rzadkie próby przeciwstawienia się karze śmierci i torturom powodowały natychmiastową reakcję obrońców złotej wolności szlacheckiej, którzy domagali się dalszego zaostrzania represji karnej.
W roku 1767 zorganizowane zostało w Warszawie więzienie zwane marszałkowskim. Więzienie posiadało administrację wojskową, a jego funkcjonowanie oparte było na ścisłych przepisach. Do więzienia przyjmowano skazanych przez sd marszałkowski. Więźniowie byli zatrudniani, mieli prawo do odwiedzin przez bliskich, korzystali z opieki lekarskiej, mieli prawo do wniesienia skargi na administrację do samego marszałka. Każdy więzień posiadał własne łóżko i otrzymywał czystą bieliznę. Skazani traktowani byli surowo ale grzecznie i humanitarnie. Więziennictwo polskie pod koniec XVIII wieku było dość zacofane.

Pojawiające się na zachodzie Europy w drugiej połowie XVIII wieku - a następnie pod jej wpływami u schyłku XVIII wieku w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej - nowe postępowe myśli o wychowawczym celu kary i jego realizacji w praktyce penitencjarnej z trudem torowały sobie drogę na gruncie polskim. Polscy myśliciele z uporem, choć bez większego efektu, walczyli o reformy w dziedzinie ustawodawstwa karnego i ustroju więziennictwa. Hugo Kołłątaj, żądał równości wobec prawa wszystkich obywateli oraz ograniczenia kary śmierci. Józef Szymanowski domagał się stopniowania kar, podkreślając wyraźnie ich funkcjonowanie poprawcze i wychowawcze.

Po Kongresie Wiedeńskim i utworzeniu Królestwa Kongresowego, w 1818 r. uchwalony został po raz pierwszy w historii państwa polskiego kodeks karny, w związku z czym zaczęto poważnie zastanawiać się nad praktyczną realizacją kary pozbawienia wolności. Około 1830 r. kierownictwo więzień polskich powierzono Skarbkowi. Dążył on przede wszystkim do takiego zorganizowania więziennictwa, aby oddzielić więźniów karnych od więźniów śledczych. W Warszawie wybudowano więzienie śledcze, które stało się niebawem wzorem naśladowanym przez państwa zachodnie. Skarbek, zajmując się praktyczną organizacją więziennictwa, nie zaniedbywał jednak studiów teoretycznych. Śledził on myśl penitencjarną Zachodu, ze swej strony wnosząc do niej wiele cennych koncepcji. Jego dziełem jest typologia przestępców, gdyż wychodzi on z założenia, że warunkiem skutecznego wychowania jest znajomość charakteru więźnia, jego skłonności oraz przyczyn, które doprowadziły do przestępstwa. Skarbek wyróżnił dwie kategorie przestępców: do pierwszej zaliczył tych , którzy popełnili przestępstwa z afektu lub nędzy; do drugiej tych, którzy mają skłonności do czynienia zła i złe nałogi.

Skarbek kładł duży nacisk na organizowanie opieki nad młodzieżą moralnie zagrożoną. Poprzez opiekę nad taką młodzieżą starał się zapobiegać jej wykolejeniu i przestępczości.

Okres Królestwa Kongresowego ożywił aktywność teoretyczną i praktyczną na odcinku więziennictwa, wiele jednak nie można było zrobić z uwagi na ograniczenia środków materialnych i dużą zależność od państw ościennych.

Po odzyskaniu przez naród polski niepodległości, w więziennictwie obowiązywały przepisy prawne wydane przez zaborców. W roku 1928 rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy unifikuje te wszystkie różnorodne przepisy, porządkując w ten sposób podstawy prawne więziennictwa. Ostateczne podstawy prawne karania i wykonywania kary reguluje uchwalony w 1932 r. Kodeks Karny, który z masy przestępców wydziela nieletnich, ustanawiając dla nich odrębne postępowanie karne, a także zakłady wychowawczo - poprawcze.

Więziennictwo okresu międzywojennego kładło duży nacisk na nauczanie analfabetów, uwzględniając w tym przede wszystkim więźniów młodocianych. Zgodnie z ówczesnymi tendencjami, przystąpiono do tzw. „umoralniania” więźniów przez praktyki religijne. Rozbudowywano opiekę sanitarną i lekarską. W okresie międzywojennym powstawały pierwsze więzienne szpitale psychiatryczne.

W roku 1923 powstała w Warszawie Centralna Szkoła dla Pracowników Więziennych, którą musieli ukończyć wszyscy wyżsi funkcjonariusze więzienia.W roku 1933 powołana została Komisja do Badań Kryminalno-Biologicznych. Przeprowadzone przez tę Komisję rozległe badania więźniów skazanych na więzienie powyżej 1 roku dostarczyły podstaw do reformy więziennictwa, szczególnie w zakresie klasyfikacji zakładów karnych oraz segregacji więźniów.

Więziennictwo polskie w latach 1944 - 1945 przejęło w swoje posiadanie budynki więzienne przeważnie zniszczone na skutek działań wojennych i ograbione z najbardziej elementarnych sprzętów. Największą trudność powodował brak pracowników więziennych. Pierwsi funkcjonariusze więzienni rekrutowali się z żołnierzy i byłych partyzantów.
Więziennictwo w tym okresie wraz z całym aparatem bezpieczeństwa miało do spełnienia bardzo trudne zadania, oczekiwali przecież na wymiar sprawiedliwości faszystowscy zbrodniarze, kolaboranci, złodzieje i szabrownicy.

W roku 1944 w ramach ówczesnego Ministerstwa Bezpieczeństwa powołano Wydział Więziennictwa i Obozów, przemianowany w 1945 r. na Departament. Od samego początku istnienia naczelnego kierownictwa więzień działał Wydział Polityczno-Wychowawczy. Jego zadanie polegało na wychowaniu kadry więziennej oraz przygotowaniu więźniów do życia na wolności. Oparciem dla pracy Wydziału Polityczno-Wychowawczego była aktywność polityczna i zaangażowanie w pracy wychowawczej członków partii pracujących w zakładach więziennych.

Ostra walka klasowa, jaka toczyła się w naszym kraju w pierwszych latach powojennych, sprawiła, że duża liczba młodzieży nie zorientowanej w istocie przemian politycznych i ustrojowych znalazła się w więzieniu.

Na początku 1951 r. podjęto decyzję o powołaniu więzienia dla młodocianych w Jaworznie. Przy wyborze lokalizacji kierowano się tym, że dysponowano tu rozległym terenem, oraz że istniała różnorodna baza produkcyjna dająca szanse zatrudnienia więźniów. Załoga więzienia składała się w ¼ z pracowników penitencjarnych, instruktorów i nauczycieli. W Jaworznie po raz pierwszy wprowadzono stanowisko wychowawcy, do którego obowiązków należało : systematyczne poznawanie więźniów, przeprowadzanie z nimi indywidualnych rozmów, kierowanie pracą kolektywów więziennych, opiniowanie raportów karnych, wysuwanie wniosków dotyczących więźniów, do warunkowego zwolnienia włącznie roku 1956 eksperymentalne więzienie w Jaworznie zostało zlikwidowanie. Wypracowane jednak na jego terenie pewne formy pracy wychowawczej były kontynuowane w więziennictwie.

Rozwój działalności resocjalizacyjnej doprowadził do wyraźniejszego zaakcentowania problematyki wychowawczej w więziennictwie. W roku 1958 we wszystkich więzieniach zorganizowane zostały działy penitencjarne. Przejęły one całokształt spraw wychowawczych. Dalszym konsekwentnym krokiem na tym odcinku było powołanie komisji penitencjarnych, które są kolegialnymi organami administracji zakładów karnych i aresztów śledczych.
W roku 1960 rozpoczęły działalność oddziały obserwacyjno-rozdzielcze, których zadaniem jest poznawanie więźniów i opracowywanie dla nich indywidualnych planów resocjalizacji.

Obowiązujące od 1966 r. nowe regulaminy wprowadziły kilka typów reżimów więziennych, różniących się surowością, zakresem ulg przyznawanych więźniowi, częstotliwością otrzymanej i wysłanej korespondencji itp. Do podstawowych należą :

• reżim zasadniczy;

• - reżim złagodzony;

• - reżim obostrzony.

Podstawą skierowania więźnia do określonego reżimu przez komisję penitencjarną są następujące przesłanki : wysokość wyroku, rodzaj i sposób popełnienia przestępstwa, dotychczasowa karalność, wiek, stan zdrowia oraz ocena osobowości i stopnia zdemoralizowania, dokonana przez oddział obserwacyjno - rozdzielczy.

1. System penitencjarny w Polsce

System penitencjarny kształtują przede wszystkim normy prawne będące wypadkową poziomu wiedzy kryminologicznej z uwzględnieniem zjawisk dynamiki i struktury przestępczości, tradycji kulturowych społeczeństwa oraz poziomu tolerancji społecznej. Istotnym czynnikiem wpływającym na realizację polityki penitencjarnej kraju jest także jego kondycja finansowa i stan bazy materialnej związanej z wykonywaniem kary pozbawienia wolności. Niezmiernie istotne dla efektywnego działania systemu resocjalizacji jest również współdziałanie organu wykonywania kary pozbawienia wolności ze społeczeństwem współuczestniczącym w wykonywaniu kary pozbawienia wolności. Wymienione grupy czynników przeplatają się wzajemnie tworząc warunki, w których przebiega proces odbywania kary pozbawienia wolności oraz późniejsza readaptacja społeczna skazanych. Podstawowym aktem prawnym, w oparciu o który funkcjonuje system penitencjarny Rzeczypospolitej Polskiej jest ustawa Kodeks karny wykonawczy uchwalona w 1997 roku. Źródłem inspiracji dla ustawodawcy były powszechnie uznawane wartości ogólnoludzkie znajdujące odzwierciedlenie w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Europejskich Regułach Penitencjarnych. Karę pozbawienia wolności, tymczasowe aresztowanie, karę aresztu wojskowego oraz inne środki skutkujące pozbawieniem wolności wykonuje Służba Więzienna, będąca umundurowaną i uzbrojoną formacją apolityczną, podległą Ministrowi Sprawiedliwości. Znajduje ona umocowanie dla swej działalności w Ustawie z dnia 26 kwietnia 1996 roku o Służbie Więziennej. Wskazana ustawa określa zadania i organizację Służby Więziennej, precyzuje uprawnienia i obowiązki funkcjonariuszy. Polski system penitencjarny kieruje się kilkoma podstawowymi zasadami przy wykonywaniu kary pozbawienia wolności. W ich poczet wchodzi zasada humanitaryzmu opierająca się na przeświadczeniu, iż każdy człowiek posiada niezbywalną godność, stanowiącą źródło jego podmiotowości. Kolejną zasadną jest zasada indywidualizacji polegająca na dostosowaniu sposobu wykonywania kary do indywidualnych właściwości skazanych. Z kolei zasada odpowiedzialności wypływa z poszanowania godności i podmiotowości skazanych. Istotną zasadą jest także zasada wolnej progresji. Jej istotą jest uzależnienie warunków odbywania kary od postawy skazanego. Kolejną istotną zasadą jest udział społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz w świadczeniu pomocy społecznej i readaptacji skazanych. Jest to zasada określająca otwartość jednostek penitencjarnych na świat zewnętrzny i ich współpracę z różnorodnymi organizacjami społecznymi i religijnymi. Pomoc skazanym w społecznej readaptacji, rozpoczęta w trakcie wykonywania wobec nich kary, stanowi przedłużenie oddziaływań resocjalizacyjnych, będąc jednocześnie jednym z najskuteczniejszych sposobów zapobiegania powrotowi do przestępstwa. Zasadą jest również ochrona społeczeństwa i bezpieczeństwa skazanych w jednostkach penitencjarnych.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza, że:

1. Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.

2. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.

3. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.

4. Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.

5. Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.

Uszczegółowienie tych zapisów następuje w następujących aktach prawnych:

Ustawy

2008 Dz. U. Nr 172 poz. 1069. Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego

2002 Dz. U. Nr 240 poz. 2054. Ustawa z dnia 5 grudnia 2002 r. o waloryzacji emerytur i rent w 2003 r. oraz o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

1997 Dz. U. Nr 123 poz. 777. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności

1997 Dz. U. Nr 90 poz. 557. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy

1956 Dz. U. Nr 41 poz. 188. Ustawa z dnia 11 września 1956 r. o przejściu więziennictwa do zakresu działania Ministra Sprawiedliwości

Rozporządzenia

2006 Dz. U. Nr 181 poz. 1333. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 sierpnia 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu informacji dotyczących osoby skazanego, przesyłanych przez sąd dyrektorowi zakładu karnego lub aresztu śledczego

2006 Dz. U. Nr 65 poz. 459. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 kwietnia 2006 r. w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów

2005 Dz. U. Nr 69 poz. 618. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej

2004 Dz. U. Nr 37 poz. 337. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu prowadzenia nauczania w zakładach karnych

2003 Dz. U. Nr 211 poz. 2051. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 2003 r. w sprawie szczegółowego zakresu i trybu uczestnictwa podmiotów w wykonywaniu kar, środków karnych, zabezpieczających i zapobiegawczych, a także społecznej kontroli nad ich wykonywaniem

2003 Dz. U. Nr 186 poz. 1820. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2003 r. w sprawie warunków bytowych osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych

2003 Dz. U. Nr 151 poz. 1469. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych

2003 Dz. U. Nr 152 poz. 1493. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności

2003 Dz. U. Nr 152 poz. 1494. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania

2003 Dz. U. Nr 152 poz. 1496. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobu, zakresu i trybu sprawowania nadzoru penitencjarnego

2003 Dz. U. Nr 152 poz. 1498. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary aresztu wojskowego

1. Organizacja systemu penitencjarnego w Rzeczypospolitej Polskiej

System więzienny w Polsce od 1956 roku funkcjonuje w ramach resortu sprawiedliwości, jednostkami organizacyjnymi więziennictwa polskiego są:

• Centralny Zarząd Służby Więziennej (CZSW),

• Okręgowy inspektorat Służby Więziennej (OWIS),

• Zakłady karne i areszty śledcze,

• Ośrodki szkoleniowe i ośrodki doskonalenia kadry Służby więziennej

Na końcu hierarchii jednostek organizacyjnych więziennictwa znajdują się zakłady karne i areszty śledcze, lecz są one najważniejsze gdyż stanowią najważniejsze(podstawowy) elementy systemu więziennego.

Zakład karny jest to instytucja, „ w której odbywa się karą pozbawienia wolności, będącą jedną z zasadniczych kar za popełnione przestępstwa, trwającą najmniej 3 miesiące najwięcej 15 lat; za przestępstwa zagrożone karę śmierci można orzec pozbawienie wolności na okres 25 lat(…)”. Zakłady karne mogą być tworzone jako samodzielne zakłady jako odziały Z.K. lub aresztów śledczych, kilka zakładów karnych może posiadać wspólna administracje.

Na czele zakładu karnego stoi dyrektor zakładu. Do jego podstawowych uprawnie należy: ustalanie porządku wewnętrznego zakładu karnego, podejmowanie decyzji o cenzurowaniu korespondencji skazanych, wydawanie zezwoleń na podjęcie nauki, pracy poza zakładem karnym, przyznawanie skazanym nagród związanych
z opuszczeniem Z.K, wymierzanie najsurowszych kar dyscyplinarnych, składanie wniosków o przedterminowe zwolnienie. Dyrektor zakładu karnego ponosi pełną odpowiedzialności za jego prawidłowe funkcjonowanie zgodnie z Ustawą o służbie Więziennej
( art. 7 ust 5) do obowiązków dyrektora należą:

1) zapewnienie praworządnego wykonywania kar pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania,

2) zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w podległej jednostce,

3) racjonalne wykorzystanie środków finansowych,

4) zapewnienie odpowiedniego do potrzeb doboru i wykorzystania kadry, stałego podnoszenia jej kwalifikacji, właściwego wykonywania obowiązków i dyscypliny,

5) nadzorowanie działających w ramach zakładu i aresztu szkół, szpitali i ambulatoriów,

6) wykonywanie poleceń wydawanych w ramach nadzoru penitencjarnego,

7)współdziałanie w zakresie realizacji zadań zakładu lub aresztu właściwymi instytucjami państwowymi, samorządowymi, społecznymi oraz kościołami, związkami wyznaniowymi i osobami godnymi zaufania.

Każdy zakład karny musi mieć swoją strukturę, w skład której wchodzi personel:

• ochrony - odpowiada za bezpieczeństwo funkcjonariuszy i więźniów;

• obsługi - odpowiada za przyjęcie i zwolnienie osadzonych, zapewnienie odpowiednich warunków socjalno-bytowych;

• resocjalizacyjny - odpowiada za diagnostykę penitencjarną, programowanie działań resocjalizacyjnych i terapeutycznych. Odpowiada za współprace z rodziną więźniów oraz odpowiednimi instytucjami zewnętrznymi;

• administracji - odpowiedzialny za zarządzaniem więzieniem, prowadzenie właściwej polityki kadrowej oraz za zatrudnienie więźniów.

Jak widać nie każdy pracownik zakładu ma styczność z więźniami.

Ważna jest także komisja penitencjarna, która powoływana jest przez dyrektora zakładu. W skład komisji wchodzą funkcjonariusze służby więziennej oraz pracownicy powołani przez dyrektora.

Do działań komisji należy:

1. podejmowanie decyzji o skierowaniu skazanego do właściwego zakładu karnego,

2. kierowanie skazanego do określonego systemu odbywania kary - jeżeli nie określił tego sąd w wyroku,

3. ustalanie indywidualnych programów oddziaływań na skazanego i dokonywanie ocen ich wykonywania,

4. dokonywanie ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji,

5. ustalenie okresu niezbędnego dla przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu.

1. Typy Zakładów Karnych i ich specyfika

„Zakłady karne różnią się stopniem zabezpieczenia, izolacji skazanych oraz wynikających z tego ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie poruszania się w zakładzie i po za jego obrębem”. W Polsce karę pozbawienia wolności wykonuje się w następujących rodzajach zakładów karnych:

1. Zakładach Karnych dla młodocianych. W Z.K. dla młodocianych odbywają karę skazani, którzy nie umączyli 24 roku życia. Wyodrębnienie tego typu zakładu „podyktowane było koniecznością odizolowania tej kategorii skazanych
   od demoralizującego wpływu innych uwięzionych(…)”. Młodociani stanowią grupę osób znajdujących się jeszcze w stanie rozwoju psychicznego i biologicznego, zatem istnieje większa skuteczność oddziaływanie wychowawczych na ich postawy. Podstawową formą oddziaływań na młodocianych w procesie resocjalizacji jest nauczanie ogólne i zawodowe oraz zatrudnienie, wykorzystywane są różnorodne formy oddziaływań zespołowych i indywidualnych uwzględniając wiek skazanego m.in. zajęcia kulturowe-oświatowe, wychowanie fizyczne i sport. Młodociani maja prawo do dłuższego widzenia raz w miesiącu, a dzienna norma żywienia jest większa dla osób, które nie ukończyły
   18 roku życia. Wobec młodocianych nie stosuje się surowszych kar dyscyplinarnych. W odróżnieniu od skazanych dorosłych, którzy mogą wybrać zwykły system odbywania kar, młodociani obligatoryjnie odbywają karę w systemie programowego oddziaływania.

2. Zakładach Karnych dla odbywających karę po raz pierwszy. „ osadza
   się również skazanych odbywających zastępczą karę pozbawienia wolności orzeczoną w tej samej sprawie oraz skazanych na keje pozbawienia wolności niebędących recydywistami penitencjarnymi”. W tego typu zakładach mogą odbywać karę osoby skazane za przestępstwa nieumyślne. Odbywający karę mogą korzystać
   w zakładzie karnym z zatrudnienia, nauczania oraz zajęć społeczno wychowawczych i sportowych.

3. Zakładach Karnych dla recydywistów penitencjarnych. Odbywają w nich karę dorośli skazani za przestępstwa umyślne, lub zastępczą karę pozbawienia wolności, którzy już wcześniej odbywali karę pozbawienia wolności za podobne przestępstwa lud karę aresztu wojskowego. „Recydywista penitencjarny to każdy przestępca wtórny, który przebywał już w więzieniu, a który nie koniecznie mieści się, choć może w definicji kodeksowej pojęcia recydywista”.^· Wobec tych skazanych powinny być podjęte szczególne środki oddziaływania resocjalizującego wnikające z ich znacznej demoralizacji. Kara pedagogiczna powinna być bardzo dobrze przygotowana do wypełniania szczególnie trudnych zadań wychowawczych. Że szczególnych wzglądów resocjalizacyjnych można skierować skazanego do zakładu dla odbywających karę po raz pierwszy.

4. Zakładach karnych odbywających karę aresztu wojskowego. Przeznaczone są one dla żołnierzy zawodowych lub osób powołanych do odbycia służby wojskowej. Kary aresztu wojskowego trwają najmniej miesiąc najwięcej dwa lata. Podczas odbywania kary skazany ma obowiązek pracy lub nauki. W tego typu zakładach uwzględnia się przestrzeganie dyscypliny wojskowej i elementów szkoleń wojskowych. Skazani umieszczeni są w odrębnych pomieszczeniach przy zachowaniu hierarchii w stopniach wojskowych. Skazani odbywają karę w pełny umundurowaniu wojskowym pozbawianym godła państwowego oraz znaków i stopi wojskowych.

Zakłady karne każdego rodzaju mogą być organizowane jako zakłady typu zamkniętego, półotwartego i otwartego. Poszczególne typy zakładów różnią się między sobą stopniem izolacji skazanych, stopniem zabezpieczeń, oraz obowiązkami uprawnieniami w zakresie poruszania się po terenie zakładu karnego i po za jego obrębem.

W zakładzie karnym typu zamkniętego cele mieszkalne są zamknięte całą dobę. Jednak, jeśli względy bezpieczeństwa nie stoją na przeszkodzie mogą być otwarte przez pewien okres czasu w ciągu dnia. Skazani mogą być zatrudnieni po za zakładem w pełnym systemie konwojowania, a z reguły powinni być zatrudnieni na terenie zakładu. Nauczanie, zajęcia kulturowo sportowe skazanych odbywa się na terenie zakładu. Osadzeni mogą korzystać z własnej bielizny
i obuwia, a za zgoda dyrektora także i z własnej odzieży. Tego typu jednostki charakteryzują się najmniejszą swoboda kontaktów skazanych ze światem zewnętrzny, oraz ze współ osadzonymi. Skazanym odbywających karę w tego typu jednostkach przysługują dwa widzenia w ciągu miesiąca, a funkcjonariusze podczas widzeń prowadza kontrolą rozmów. Korespondencja podlega kontroli przez administracje zakładu.

W porównaniu z zakładem zamkniętym zakład karny typu półotwartego charakteryzuje się mniejszym stopniem zabezpieczenia i izolacji skazanych. Cele mieszkalne w zakładach półotwartych pozostają w ciągu dnia otwarte, natomiast w nocy są zamykane. Skazani mogą być zatrudnieni poza zakładem w systemie zmniejszonego konwojowania. Można im zezwolić na uczestniczenie w nauczaniu i zajęciach terapeutycznych organizowanych poza terenem zakładu. Osadzeni mogą korzystać z własnej bielizny obuwia i odzieży. Istotnym elementem zakładu półotwartego jest możliwość uzyskania przez skazanych przepustek z zakładu, ale nie częściej niż raz na dwa miesiące, łącznie na okres nie przekraczający 14 dni w roku. Kontakty osadzonych z rodziną, światem zewnętrznym i współ więźniami jest szerszy niż w zakładach typu zamkniętego. Odbywający karę przysługują trzy widzenia w ciągu miesiąca. Korespondencja i rozmowy telefoniczne mogą być kontrolowane przez administrację zakładu.

Zakład karny typu otwartego charakteryzuje się tym, że cele mieszkalne skazanych są otwarte całą dobę, skazanych zatrudnia się przede wszystkim po za zakładem bez konwojenta, na pojedynczych stanowiskach pracy. Zezwala im się na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych organizowanych poza terenem zakładu. Mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia, mogą otrzymywać z depozytu zakładu karnego własne pieniądze pozostające do ich dyspozycji. Przysługują im przepustki nie częściej niż raz w miesiącu, łącznie na okres nie przekraczający 28 dni w ciągu roku. Celem pobytu skazanego w zakładzie karnym typu otwartego
jest stopniowe ułatwianie skazanym do powrotu na wolność. Regulamin takich jednostek przewiduje, iż skazany może korzystać z nieograniczonej liczby widzeń w ciągu miesiąca. Korespondencja
i rozmowy telefoniczne nie podlegają kontroli. „Można przyjąć, że powyższa typologia zakładów karnych pozwala na manipulowanie więźniami, na ich przesuwanie z jednego typu do innego, w obie strony, co jest niczym innym jak dozowaniem wolności”.

W każdym zakładzie karnym skazani mogą odbywać karę w różnych systemach odbywania kary, wyróżniamy trzy systemy oddziaływania: zwykły terapeutyczny i programowego oddziaływania. System odbywania kary nie jest związana z typem i rodzajem zakładów karnych. Odbywanie kary w systemie terapeutycznym nie wymaga zgody osadzonego. W tym systemie karę odbywają skazani z zaburzeniami psychicznymi, uzależnieni od alkoholu lub innych środków odurzających, upośledzeni umysłowo i osoby niepełnosprawne.

ROZDZIAŁ II

FORMY RESOCJALIZACJI W ZAKŁADACH PENITENCJARNYCH

1. Cele i zadania resocjalizacji

Resocjalizacja - proces modyfikacji osobowości jednostki społecznej w celu przystosowania jej do życia w danej zbiorowości, a w węższym rozumieniu w społeczeństwie polegający na tym, iż poprzez odpowiednie zabiegi kształtuje się jej normy społeczne i wartości, których nie miała ona możliwości przyswoić wcześniej w trakcie socjalizacji jednocześnie powodując, iż rezygnuje ona z przyswojonych do tej pory reguł działania będących sprzecznymi z systemem aksjonormatywnym tej zbiorowości/społeczeństwa.

W każdym społeczeństwie istnieją odpowiednie instytucje, dzięki którym może odbywać się resocjalizacja. Funkcję osób dokonujących resocjalizacji mogą pełnić zarówno szamani, księża, pedagodzy jak i psychologowie w zależności od typu zbiorowości do której należy jednostka. Sama resocjalizacja może odbywać się na terenie więzienia, w zakładach poprawczych czy w kościele, lecz także w szkole, rodzinie czy w zakładzie pracy.

Od wielu lat prowadzi się dyskusje nad przydatnością kary pozbawienia wolności dla prawidłowego i skutecznego procesu resocjalizacji. Powszechnie uważa się, że „resocjalizacja jest włączeniem do życia społecznego jednostek, które utraciły możliwość poprawnego współżycia z innymi w następstwie niekorzystnych zmian w ich osobowości”.

Resocjalizacja w dawnym brzmieniu oznaczała doprowadzenie jednostki niedostosowanej społecznie do takich form zachowania, które są ogólnie przyjęte w danym społeczeństwie. Obecnie w resocjalizacji kładzie się nacisk na spowodowanie chęci osiągania zmian u skazanego. Od 90 roku powstają indywidualne programy resocjalizacji w zakładach karnych, podopieczny musi wyrazić zgodę na poddanie się takiemu programowi i większość to czyni, ale część uważa to za nie zgodne z grypsem.

Do resocjalizacji osób, które znalazły się w konflikcie z prawem, weszły na drogę przestępstwa i zostały skazane prawomocnym wyrokiem sądowym na karę pozbawienia wolności są przeznaczone zakłady karne. Według Ustawy Kodeks Karny Wykonawczy skazany w czasie odbywania kary ma zachować dobre zdrowie psychiczne i fizyczne a także wrócić do normalnego życia, odpowiednio przygotowany. Aby mogło to być zachowane konieczne jest stosowanie odpowiednich metod resocjalizacyjnych. Podstawowymi metodami resocjalizacji, jakie są stosowane w zakładach karnych w Polsce jest nauka, praca, zajęcia kulturalno-oświatowe. Coraz powszechniejsze stało się także rozwijanie kontaktów ze społeczeństwem. Zakłady karne , wymierzane kary - są to działania prewencyjne, które nie zawsze spełniają swoją rolę . Powszechnie znany jest fakt, iż więzienie nie wywiera pozytywnego wpływu na więźniów. Często ma wpływ demoralizujący - uczący okrucieństwa . Jest formą utrwalenia przestępczości. Dowodem tego jest wysoki wskaźnik recydywy, jaki zauważa się we wszystkich zakładach karnych. Więzienie staje się celowe tylko wtedy, gdy skazany uznaje swoja winę i jest gotowy do współpracy w procesie resocjalizacji. Niezmiernie ważne staje się tu takie oddzielenie więźniów, by ci z mniejszymi wyrokami, skazani za sprawy o lżejszym wymiarze kary nie przebywali z recydywistami i nie uczyli się od nich zachowań przestępczych. „W zakładzie karnym oddziałują na siebie dwie społeczności o różnej strukturze wewnętrznej : służba więzienna i skazani. Zasadniczy tryb więzi społecznej łączącej te dwie grupy osób to nadrzędność - podporządkowanie, przy czym podporządkowanie to ma charakter przymusu, ponieważ jedna grupa podporządkowuje swoim celom drugą”. Celem kary pozbawienia wolności jest odizolowanie przestępcy od społeczeństwa, jak również wskazanie mu drogi do dalszego uczciwego życia. Istnieją trzy systemy odbywania kary: programowanego oddziaływania, terapeutyczny i zwykły. W systemie programowanego oddziaływania administracja więzienna przedstawia skazanemu projekt indywidualnego programu oddziaływania i jeżeli wyrazi on zgodę na współudział w opracowaniu programu i wykonaniu to będzie odbywał karę pozbawienia wolności w systemie programowanym. „W programach oddziaływania ustala się zwłaszcza: rodzaje zatrudnienia i nauczania skazanych, ich kontakty, przede wszystkim z rodziną i innymi osobami bliskimi, wykorzystanie czasu wolnego, możliwości wywiązywania się z ciążących na nich obowiązków oraz inne przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania skazanych do powrotu do społeczeństwa. Wykonywanie programów oddziaływania podlega okresowym ocenom; programy te mogą ulegać zmianom. W Kodeksie Karnym Wykonawczym z 1969 roku w art. 37§1 był zapis: „Wykonanie kary pozbawienia wolności ma na celu kształtowanie społecznie pożądanej postawy skazanego, a zwłaszcza powinno wdrażać go do społecznie użytecznej pracy oraz przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa". Zapis ten nie przynosił jednak pozytywnych oddziaływań dopiero Kodeks Karny Wykonawczy z 6 czerwca 1997 roku, zawierał przepis bardziej adekwatny - „Wykonanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, a w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa ". Istnieje wiele poglądów dotyczących skuteczności kary pozbawienia wolności - powszechnie uważa się, iż kara powinna być dostosowana do osobowości przestępcy, a jej skuteczność mierzona stopniem przystosowania społecznego jaki osiągnie skazany. Proces resocjalizacji powinien uwzględniać przygotowanie więźnia do życia jakie podejmie on po wyjściu z zakładu karnego. W polskim więziennictwie następują stałe zmiany i dążenia do osiągania coraz lepszych wyników w pracy resocjalizacyjnej. Centralny Zarząd Służby Więziennej docenił znaczenie i przydatność pracy socjalnej i od roku 2000 odbywają się kursy i szkolenia penitencjarnych pracowników socjalnych, w których uczestniczą wychowawcy pracujący w aresztach śledczych i zakładach karnych. W ustawie o służbie więziennej z dnia 31 maja 1996 roku są określone obowiązki funkcjonariuszy służby więziennej i pracowników więziennictwa w postępowaniu wobec więźniów, którym powinni między innymi, „pomagać w poszukiwaniu rozwiązania ich problemów oraz starać się, żeby wykonanie kary pozbawienia wolności przyczyniało się do przygotowania skazanych do życia w społeczeństwie”. Praca socjalna odgrywa coraz większą rolę w polskim więziennictwie.

Wzrastające zaniepokojenie otwarcie agresywnym i przestępczym zachowaniem współczesnych ludzi, szczególnie młodych, staje się motorem bardzo intensywnego rozwoju i doskonalenia metod resocjalizacji.

Na rozwój i stałe doskonalenie systemów resocjalizacyjnych miały wpływ nie tylko poglądy filozoficzne, tłumaczące na swój sposób istotę człowieczeństwa, uwarunkowania dobra i zła itp. W nowszych czasach ważnym intelektualnym źródłem rozwoju poglądów na resocjalizację stały się różne kierunki i orientacje psychologiczne, tworzone w ścisłej współzależności z poglądami filozoficznymi dotyczącymi człowieka.

Spośród licznych szkół i orientacji współczesnej psychologii niewiele wpłynęło na wykształcenie się specyficznej teorii resocjalizacji Na ogół każdy etap rozwoju ,,wiedzy o duszy" oraz każdy kierunek tej wiedzy dokładał swoją, większą lub mniejszą cegiełkę do „gmachu wiedzy" na temat metod i form zmiany ludzkiego zachowania, niezwykle rzadko jednak budował własny gmach owej wiedzy.

Złożoność i wzajemne przenikanie poszczególnych kierunków psychologicznych nastręcza pewną trudność w zakresie wyodrębnienia tych, które stworzyły własny system poglądów na istotę karania i resocjalizacji.

Dodatkowym utrudnieniem śledzenia wpływów poszczególnych szkół i orientacji psychologicznych na oddziaływania resocjalizacyjni jest to, że resocjalizacja jest przede wszystkim działalnością praktyczną, dyktowaną przez życie społeczne od czasów najdawniejszych, tj. od czasów, gdy spotykamy zalążki organizacji społecznych. W ślad bowiem za owymi formami zorganizowanego życia społecznego musiały równocześnie powstawać społeczne mechanizmy ochraniające je przed zakusami „ciemnej strony duszy ludzkiej", szczególnie rozwiniętej u niektórych jednostek. Owe praktyczne doświadczenia były i są równie zasobnym źródłem tworzenia różnych zabiegów resocjalizacyjnych.

Tak więc w przypadku prób podziału różnych metod i sposobów oddziaływań resocjalizacyjnych mamy zawsze do czynienia z dwiema szerokimi perspektywami. Z jednej strony możemy wyróżnić sposoby traktowania przestępcy ze względu na przesłanki przyjmowane przez dany kierunek myślenia psychologicznego, z drugiej zaś ze względu na aspekty wynikające z praktycznego stosowania metod postępowania z jednostkami wykolejonymi.

Te dwie przesłanki są często splecione ze sobą, co jest szczególnie widoczne wtedy, gdy mamy do czynienia z względnie zaawansowaną wiedzą teoretyczną na temat mechanizmów oddziaływania psychokorekcyjnego i z równie bogatymi spostrzeżeniami, wypływającymi z praktyki oddziaływań resocjalizacyjnych. Taki stan rzeczy nie ułatwia bynajmniej ogarnięcia najbardziej istotnych właściwości oddziaływań resocjalizacyjnych ani zrozumienia tych mechanizmów psychicznych, które wyznaczaj ą prawa skuteczności owych oddziaływań.

Główna trudność bierze się stąd, że tworzone przez wielu autorów podziały systemów psychokorekcji bez jednolitej podstawy są niełatwe do ogarnięcia. Jak bowiem wiadomo umysł ludzki łatwiej ogarnia wszelkie podziały, które oparte są na jednolitej podstawie. Może

się więc pojawić pytanie, dlaczego nie tworzyć podziałów opartych na tych dwóch podstawach, wyróżniając najpierw grupy według pierwszej z nich, a następnie tworzyć podgrupy według drugiej. W ten sposób powstaje przecież większość naukowych systematyk. Teoretycznie oczywiście byłoby to możliwe, w praktyce jednak większość autorów tworzących podziały metod i sposobów oddziaływań psychokorekcyjnych unika tego, prawdopodobnie obawiając się rażących sztuczności takich podziałów.

Wiele bowiem przesłanek teoretycznych, różniących się pierwotnie między sobą, zostaje tak dokładnie przemieszanych w tyglu praktyki, że dany rodzaj oddziaływań resocjalizacyjnych, chcąc być konsekwentnie sklasyfikowany pod względem intelektualnego rodowodu, musiałby zawierać tak wiele subkategorii, iż raziłby sztucznością.

Najobszerniejszy zestaw orientacji i modeli oddziaływań pochodzi od K. Juula, który prześledził kierunki i trendy występujące w oddziaływaniach psychokorekcyjnych na „niesforne" i przestępcze dzieci w 11 krajach w przeciągu 200 lat, tj. —jak twierdzi — od czasów Pestalozziego. Autor ten wyróżnił aż dziewięć takich modeli:

Rozwojowy, wedle którego dziecko w toku rozwoju psychospołecznego przechodzi okresy krytyczne, odznaczające się podatnością na różnego rodzaju odchylenia od normy w zakresie równowagi emocjonalnej i na przestępstwa. Zadaniem resocjalizacji jest pomoc w przezwyciężeniu tych kryzysów.

Psychodynamiczny, zakładający, że zaburzenia w zakresie stosunków interpersonalnych prowadzą do zaburzeń osobowości przez niezaspokojenie potrzeb psychicznych i zaburzenia równowagi procesów emocjonalnych. Zgodnie z tym stanowiskiem resocjalizacje polegać powinna na uwrażliwieniu osób znaczących w życiu dziecka na to, żeby zwracały większą uwagę na potrzeby procesów emocjonalnych, których zaspokojenie zapewnia właściwy rozwój i dojrzałość społeczną.

Upośledzenia uczenia się — u podłoża tego modelu leżą dwie przesłanki: a) neurologiczne dysfunkcje hamuj ą dojrzałe społecznie i emocjonalnie reakcje dziecka; b) nieumiejętność przyswojenia sobie wielu sposobów zachowania powoduje u dziecka poczucie niższości, prowadzące w konsekwencji do wzrostu agresji i innych zaburzeń w zachowaniu. Zalecane przez zwolenników tego podejścia środki zaradcze polegają na intensyfikacji procesu uczenia się i dostosowaniu go do indywidualnych możliwości dziecka.

Strategie modyfikacji zachowania wychodzą z przesłanek, że wszelkie zachowanie, dobre i złe, jest wyuczone, dlatego też poprawa złego (nieodpowiedniego) zachowania polegać musi na zmianie wzmocnień na takie, które nagradzać będą zachowanie pozytywne, a karać negatywne.

Medyczne i biofizyczne podejście zakłada, że wszelkie zaburzenia w zachowaniu wynikają albo z chorób i uszkodzeń systemu nerwowego, albo z takiego trybu życia, który powoduje zmiany w reakcjach nerwowych (jak np. nieodpowiednia dieta). Główny punkt ciężkości w zmianie zachowania zależny jest tym samym od wyników leczenia i od przestrzegania zasad w życiu codziennym.

Ekologiczny model bazuje na przekonaniu, iż wszelkie postacie zaburzeń i dysharmonii zachowania wypływają z niedostosowania dziecka do otoczenia. Resocjalizacja w świetle tej koncepcji polegać powinna przede wszystkim na działaniach w kierunku zmiany zarówno dziecka niedostosowanego, jak i otoczenia, w którym ono żyje, po to, aby poprawić, pogłębić i uczynić bardziej harmonijnymi związki pomiędzy otoczeniem a dzieckiem.

Podejście kontrkulturowe zakłada, że główne przyczyny zachowania negatywnego wypływają z wadliwości instytucji społecznych odpowiedzialnych za wychowanie młodzieży. Instytucje te zabijają swą bezdusznością, sztywnością i skłonnością do uniformizacji wszelkie zdrowe, naturalne potencjalności dziecka, usposabiające go do prawidłowego rozwoju moralnego i społecznego. Zatem zadaniem właściwie zorganizowanego wychowania powinno być uchronienie dziecka od ogłupiających go i paczących jego zmysł moralny instytucji wychowawczych i pozwolenie mu na zbliżony do naturalnego, jak najmniej skrępowany rozwój.

Transcendentalny model polega również na głębokim przekonaniu, że natura człowieka jest z istoty swej dobra i mądra, trzeba jednak rozbudzić tkwiące w niej możliwości, których uśpienie spowodowało różnego rodzaju zaburzenia w zachowaniu. Najlepszym sposobem pobudzenia wszystkich potencjalności rozwojowych są komuny terapeutyczne.

Psychoedukacyjny model zawiera syntezę wielu strategii wychowawczych i różnych filozofii rozwoju, kładzie główny nacisk na szeroki zakres doświadczeń dziecka, zmierzających do poprawy jego zachowania (K. Juul 1980).

2.2. Podstawy prawne prowadzenia resocjalizacji

Kodeks karny wykonawczy stwierdza, że:

1. Wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymanie się od powrotu do przestępstwa;

2. Dla osiągnięcia celu określonego w § 1 prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych;

3. W oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne.

Skazany ma w szczególności prawo:

1. odpowiedniego ze względu na zachowanie zdrowia wyżywienia, odzieży, warunków bytowych, pomieszczeń oraz świadczeń zdrowotnych i odpowiednich warunków higieny;

2. utrzymywania więzi z rodzina i innymi osobami bliskimi;

3. korzystania z wolności religijnej;

4. otrzymywania związanego z zatrudnieniem wynagrodzenia oraz do ubezpieczenia społecznego w zakresie przewidzianym w odrębnych przepisach, a także pomocy w uzyskiwaniu świadczeń inwalidzkich;

5. kształcenia i samokształcenia oraz wykonywania twórczości własnej, a za zgodą dyrektora zakładu karnego do wytwarzania i zbywania wykonywanych przedmiotów;

6. korzystania z urządzeń i zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych, radia, telewizji, książek i prasy

Rozdział X Oddział 7 kkw. Jest zatytułowany „Działalność kulturalno-oświatowa, społeczna, kultura fizyczna i zajęcia sportowe i stwierdza on, że:

Art. 135 § 1. W zakładach karnych stwarza się skazanym warunki odpowiedniego spędzenia czasu wolnego. W tym celu organizuje się zajęcia kulturalno-oświatowe, wychowania fizycznego i sportowe oraz pobudza aktywność społeczną skazanych.

§ 2. W każdym zakładzie karnym prowadzi się zwłaszcza wypożyczalnie książek i prasy dla skazanych oraz stwarza możliwość korzystania z urządzeń audiowizualnych w świetlicach i w celach mieszkalnych. Korzystając z tych urządzeń skazany nie może zakłócać ustalonego porządku w zakładzie.

Art. 136.  § 1. Skazanym można zezwolić na tworzenie zespołów w celu prowadzenia działalności kulturalnej, oświatowej, społecznej i sportowej. Z tych względów można również zezwolić na nawiązywanie kontaktów oraz na współdziałanie z odpowiednimi stowarzyszeniami, organizacjami i instytucjami. W szczególności można zezwolić na podejmowanie prac na cele publiczne, jak również na realizację innych społecznie uznanych celów.

§ 2. Dyrektor zakładu karnego może powołać rzeczników skazanych w celu powierzania im zadań opiniotwórczych i konsultacyjnych.

Art. 136a.  § 1. W zakładach karnych można zezwolić na dobrowolne gromadzenie przez skazanych środków finansowych przeznaczonych na pomoc skazanym oraz ich rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej lub na cele społeczne.

§ 2. Zasady gromadzenia środków finansowych, o których mowa w § 1, ustala dyrektor zakładu karnego po zapoznaniu się z opiniami skazanych.

§ 3. Wnioski skazanych dotyczące wydatkowania zgromadzonych środków finansowych, o których mowa w § 1, wymagają zatwierdzenia dyrektora zakładu karnego.

Kolejnym aktem prawnym regulującym warunki odbywania kary pozbawienia wolności (w tym resocjalizację) jest rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 2003 roku w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności.

Na podstawie art. 249 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, z późn. zm.¹⁾) zarządza się, co następuje:

Rozdział 8 kodeksu karnego wykonawczego

Środki oddziaływania na skazanych oraz kierowanie skazanych do systemów wykonania kary

§ 39. Do środków oddziaływania na skazanych należą w szczególności praca, nauczanie, działalność kulturalno-oświatowa, społeczna i zajęcia sportowe, nagradzanie i karanie dyscyplinarne.

§ 40. Przy kierowaniu skazanego do odpowiedniego rodzaju pracy bierze się pod uwagę, niezależnie od okoliczności, o których mowa w art. 122 § 1 Kodeksu, w szczególności wiek, płeć, część kary pozostałą do odbycia oraz względy porządku i bezpieczeństwa.

§ 41. 1. Skazany, który ukończył szkołę lub kurs, otrzymuje odpowiednio świadectwo ukończenia szkoły albo zaświadczenie o ukończeniu kursu, według wzorów ogólnie obowiązujących, bez wskazania, że uzyskał je w zakładzie karnym.

2. Skazany zwolniony z zakładu przed zakończeniem roku szkolnego lub szkolenia kursowego może składać w zakładzie egzaminy końcowe, a zwolniony przed okresem klasyfikacji w szkole otrzymuje zaświadczenie o uczęszczaniu do danej szkoły.

§ 42. W zakładzie karnym można organizować zajęcia kulturalno-oświatowe lub sportowe z udziałem instytucji, organizacji, stowarzyszeń i innych podmiotów oraz osób fizycznych spoza zakładu.

§ 43. 1. Dyrektor określa tryb wyłaniania i zgłaszania kandydatów na rzeczników, o których mowa w art. 136 § 2 Kodeksu, oraz sposób ich działania.

2. O powołaniu i odwołaniu rzeczników skazanych dyrektor informuje ogół osadzonych w sposób zwyczajowo przyjęty w zakładzie karnym.

3. Rzecznicy reprezentują ogół skazanych przebywających w zakładzie albo skazanych z poszczególnych oddziałów.

§ 44. Jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze, decyzję o przyznaniu nagrody można podać do wiadomości osobom najbliższym oraz innym osobom i skazanym.

§ 45. Nagrody, o której mowa w art. 138 § 1 pkt 7 Kodeksu, udziela się po uwiarygodnieniu przez skazanego, że widzenie odbędzie się z osobą najbliższą lub godną zaufania. Dyrektor może uzależnić wykorzystanie nagrody od zgłoszenia się tych osób na widzenie.

§ 46. Jeżeli widzenie jest udzielane w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt, przepisu art. 105a § 6 Kodeksu nie stosuje się.

§ 47. 1. W celu stworzenia warunków sprzyjających indywidualnemu postępowaniu ze skazanym, informuje się go o zasadach wykonywania kary pozbawienia wolności w poszczególnych systemach oraz o obowiązkach i uprawnieniach wynikających z wykonywania indywidualnego programu oddziaływania albo indywidualnego programu terapeutycznego.

2. Skazanego informuje się o sposobie i terminie opracowania indywidualnego programu oddziaływania, w celu uzyskania zgody na współudział w jego opracowaniu i wykonywaniu. Skazanemu przedstawia się projekt indywidualnego programu oddziaływania albo indywidualny program terapeutyczny.

§ 48. 1. Skazanego poddaje się okresowym ocenom postępów w resocjalizacji nie rzadziej niż co 6 miesięcy.

2. Oceny postępów skazanego w resocjalizacji dokonuje się także przed:

  1)   zmianą decyzji klasyfikacyjnej;

  2)   wystąpieniem do sądu penitencjarnego o zmianę rodzaju lub typu zakładu karnego, jeżeli sąd penitencjarny jest wyłącznie właściwy do wydania postanowienia w tym przedmiocie;

  3)   podjęciem decyzji w przypadkach, o których mowa w art. 76 § 1 pkt 5 i 6 Kodeksu;

  4)   nabyciem przez skazanego uprawnień do warunkowego przedterminowego zwolnienia.

3. W trakcie dokonywania oceny skazanemu odbywającemu karę pozbawienia wolności w systemie zwykłym proponuje się, w razie potrzeby, odbywanie kary w systemie programowanego oddziaływania.

§ 49. Przy dokonywaniu ocen okresowych w postępach skazanego w resocjalizacji, komisja penitencjarna uwzględnia w szczególności:

  1)   stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa;

  2)   stopień przestrzegania przez skazanego porządku i dyscypliny;

  3)   stosunek skazanego do pracy;

  4)   charakter kontaktów skazanego z rodziną i wywiązywanie się z obowiązku łożenia na jej utrzymanie;

  5)   zachowanie skazanego wobec innych skazanych i przełożonych;

  6)   zmiany w zachowaniu się skazanego w okresie od ostatniej oceny.

§ 50. 1. Skazany, co do którego sąd penitencjarny orzekł o stosowaniu leczenia albo rehabilitacji w związku z uzależnieniem od alkoholu, środków odurzających lub psychotropowych:

  1)   udziela osobom prowadzącym leczenie lub rehabilitację informacji o stanie zdrowia, przebytych chorobach i urazach oraz warunkach, w jakich się wychowywał;

  2)   uczestniczy w zajęciach indywidualnych i grupowych organizowanych w oddziale terapeutycznym;

  3)   wykonuje inne zlecone czynności niezbędne dla potrzeb leczenia i rehabilitacji.

2. Skazany, co do którego sędzia penitencjarny zarządził przeprowadzenie badań psychologicznych lub psychiatrycznych:

  1)   udziela osobom prowadzącym badania informacji o stanie zdrowia, przebytych chorobach i urazach oraz warunkach, w jakich się wychowywał;

  2)   wykonuje zlecone przez psychologa lub psychiatrę czynności niezbędne dla potrzeb badania;

  3)   poddaje się lekarskim oględzinom ciała i innym niezbędnym badaniom lekarskim.

3. O odmowie skazanego poddania się leczeniu, rehabilitacji albo badaniom psychologicznym lub psychiatrycznym powiadamia się odpowiednio sąd lub sędziego penitencjarnego.

§ 51. 1. W celu umieszczenia skazanego w zakładzie karnym właściwego rodzaju i typu oraz w celu wyboru właściwego systemu wykonywania kary pozbawienia wolności dokonuje się klasyfikacji skazanych, o której mowa w art. 82 § 1 Kodeksu, na podstawie kryteriów wymienionych w art. 82 § 2 Kodeksu.

2. Klasyfikacji skazanych dokonuje się niezwłocznie po otrzymaniu orzeczenia do wykonania.

4. Decyzję klasyfikacyjną weryfikuje się niezwłocznie po ujawnieniu nowych okoliczności mających wpływ na klasyfikację, a w szczególności po uzyskaniu wyników badań osobopoznawczych, w tym psychologicznych i psychiatrycznych.

Od 2004 roku obowiązuje zarządzenie nr 2 dyrektora generalnego Służby Więziennej w sprawie szczegółowych sposobów prowadzenia pracy penitencjarnej. Zakłada ono, że w szerszym zakresie mają być prowadzone programy w zakresie przeciwdziałania agresji i przemocy, przeciwdziałania uzależnieniom oraz nadużywaniu alkoholu lub używaniu narkotyków, przeciwdziałania pro kryminalnym postawom, a także kształtujące umiejętności społeczne i poznawcze oraz mające na celu aktywizację zawodową.

Dużo kontrowersji budził art. 164 kkw o przygotowaniu skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. W omawianym dokumencie postanowiono go uszczegółowić. Wiadomo, że wielu skazanych takiej pomocy postpenitencjarnej nie potrzebuje. Proponuje się więc, by wychowawca liniowy robił wstępną weryfikację potrzeb postpenitencjarnych skazanego mającego opuścić zakład karny. Nie później niż na 6 miesięcy przed pierwszym przewidywanym terminem warunkowego przedterminowego zwolnienia lub przed zakończeniem odbywania kary pozbawienia wolności, wychowawca zgłasza wychowawcy ds. postpenitencjarnych potrzebę przeprowadzenia ze skazanym rozmowy.
Dyrektor jednostki, bez względu na to, czy program readaptacji będzie realizowany tylko siłami administracji zakładu, czy z pomocą kuratora zawodowego lub podmiotów wymienionych w art. 38 kkw (stowarzyszenia, fundacje, organizacje oraz instytucje, kościoły i inne związki wyznaniowe, osoby godne zaufania) każdorazowo będzie informować zespół kuratorski o tym, że dany osadzony jest objęty przygotowaniem do opuszczenia zakładu karnego zgodnie z art. 164 kkw. Wynika to z konieczności, by kuratorzy w pierwszej kolejności zajęli się tymi osadzonymi wychodzącymi na wolność, którzy byli objęci programem readaptacyjnym. Do tej pory często nie informowaliśmy o naszych działaniach kuratora zawodowego.

Pomoc w uzyskaniu świadczeń emerytalnych, rentowych i orzeczeń o stopniu niepełnosprawności realizują nadal: specjalista zatrudnieniowiec, dział penitencjarny i służba zdrowia.

Do obowiązków wychowawcy "liniowego" włączono prowadzenie programów resocjalizacyjnych. W tym zakresie mają obowiązek współdziałania z nimi: wychowawca ds. kulturalno-oświatowych, ds. sportu, ds. pomocy penitencjarnej oraz ds. biblioteki, a także psycholog. Proponuje się ponadto, by do obowiązków wychowawcy należało prowadzenie rozmów końcowych ze skazanymi.

Projekt zarządzenia w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej został wzbogacony o kryteria oceny pracy penitencjarnej odpowiadające nowym zadaniom działu penitencjarnego. Uwzględnia się przede wszystkim liczbę programów i liczbę skazanych objętych programami, zgodność oferty programowej zakładu karnego z potrzebami resocjalizacyjnymi skazanych odbywających karę w tym zakładzie, atmosferę w zakładzie karnym, efekty oddziaływań wychowawczych. To wskazówka, co jest istotą pracy penitencjarnej i z czego należy rozliczać i co — przede wszystkim - promować i wspierać.

Także „Europejskie reguły więzienne” zalecają rządom, aby zapewniły więźniom prawo do godnego odbywania kary:

Edukacja

77. Każdy zakład ma wspólny program edukacji stwarzający wszystkim więźniom możliwości rozwijania co najmniej niektórych ich potrzeb indywidualnych i aspiracji. Programy takie powinny mieć na celu: zwiększenie szans pomyślnej readaptacji społecznej, morale i postawę więźniów oraz zachowanie przez nich szacunku dla samych siebie.

78. Edukacja jest traktowana jako forma działalności zakładu w ramach danego rygoru, na równi z pracą, pod warunkiem, że jest organizowana w normalnych godzinach pracy jako element zatwierdzonego indywidualnego programu postępowania.

79. Administracje więzienne powinny przykładać specjalną wagę do edukacji więźniów młodocianych, zwłaszcza cudzoziemców lub tych, którzy mają szczególne potrzeby kulturowe związane z ich odrębnością etniczną.

80. Specjalne edukacyjne programy wyrównawcze powinny być tworzone dla więźniów mających szczególne problemy, takie jak analfabetyzm czy nieumiejętność liczenia.

81. Tak dalece, jak to jest wykonalne - edukacja więźniów.

1. jest zintegrowana z systemem edukacyjnym kraju, aby po zwolnieniu mogli kontynuować ją bez trudności;

2. odbywa się w pozawięziennych placówkach oświatowych.

82. Każdy zakład posiada bibliotekę dostępną dla wszystkich kategorii więźniów, odpowiednio zaopatrzoną w książki zarówno rozrywkowe, jak i kształcące, więźniów zaś zachęca się do pełnego z niej korzystania. Gdziekolwiek to jest możliwe, biblioteka więzienna powinna być zorganizowana we współpracy z lokalnymi służbami bibliotecznymi.

Wychowanie fizyczne, sport i rekreacja:

83. Rygory więzienne uznają znaczenie odpowiednio zorganizowanych zajęć zapewniających sprawność fizyczną, stosownych ćwiczeń oraz możliwości rekreacyjnych, dla zdrowia somatycznego i psychicznego.

84. Taki, odpowiednio realizowany program wychowania fizycznego, sportu oraz innych zajęć rekreacyjnych powinien być podejmowany w ramach i na rzecz określonego sposobu postępowania oraz szkolenia. W tym celu powinno się zadbać o odpowiednią powierzchnię, instalacje oraz wyposażenie.

85. Administracje więzienne powinny czuwać nad tym, aby więźniowie, którzy biorą udział w tych programach, byli fizycznie do tego zdatni. Powinno się podjąć specjalne starania, pod nadzorem lekarskim, mające na celu prowadzenie wyrównawczego wychowania fizycznego oraz terapii tych więźniów, którzy jej potrzebują.

86. Każdemu więźniowi, który nie jest zatrudniony poza budynkiem albo umieszczony w zakładzie otwartym, umożliwia się, jeżeli pozwala na to pogoda, na co najmniej jednogodzinny spacer lub odpowiednie ćwiczenia w porze dziennej na otwartym powietrzu, w miejscu chroniącym, jak dalece to tylko możliwe, przed niesprzyjającą pogodą.

ROZDZIAŁ III

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

1. Przedmiot i cel badań

Metodologia badań, czyli dziedzina wykorzystująca różnorakie możliwe sposoby w celu dokonania dogłębnej analizy i wyciągania wniosków, towarzyszy każdej z nauk. Tę dogłębną analizę możemy odnaleźć także w pedagogice, w której metodologia badań polega na analizowaniu wszelkich fragmentów rzeczywistości mających związek z dydaktyką, rozwojem, wychowaniem.

Z. Skorny uważa, że „Przedmiotem badań naukowych jest określony zbiór zjawisk, przedmiotów lub osób. Badania psychologiczne i pedagogiczne dotyczą wybranej kategorii osób określanej mianem populacji”.

Przedmiotem badań niniejszej pracy jest rola sportu w resocjalizacji osób skazanych prawomocnymi wyrokami za przestępstwa i osadzonych w zakładach karnych. Dokonując tego wyboru, wzięto pod uwagę kryteria, które zdaniem T. Pilcha odgrywają niezwykle ważną rolę przy doborze tematu badawczego. Należą do nich: dostępność badawcza problemu, względy ekonomiczne badań oraz emocjonalne zainteresowania badacza.

„Każde badanie służy realizacji określonego celu. Celem badań jest dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badań. Przez cel badań należy rozumieć rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać. W. Zaczyński, pisząc o celu badań podaje, że jest to określenie, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu”.

Celem badań pedagogicznych jest poznanie naukowe istniejącej realnie, doświadczalnie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska, instytucji lub jednostki. Oprócz funkcji poznawczej badania pedagogiczne spełniają także funkcje praktyczno-użyteczne.

Biorąc pod uwagę powyższe rozstrzygnięcia ustalono następujące cele poznawcze:

1. Zbadanie dostępności dla osadzonych możliwości uprawiania sportu podczas przebywania w zakładzie karnym.

2. Zbadanie dostępności urządzeń i sprzętu sportowego dla skazanych przebywających w zakładach karnych.

3. Ustalenie roli sportu w życiu osadzonych w czasie pobytu w zakładach karnych.

4. Ustalenie roli sportu w resocjalizacji skazanych i przystosowania ich do życia w społeczeństwie po opuszczeniu zakładu karnego.

1. Problemy badawcze

Problem badawczy jest to zagadnienie wymagające rozwiązania. Wg S. Nowaka „Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”. J. Pieter stwierdza, że „(…) problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie „przyrodzie” i „otoczeniu”. A nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione pytanie poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka”.

W niniejszej pracy postawiono problemy badawcze główny i problemy szczegółowe. Główny problem badawczy brzmi: W jaki uprawianie sportu przez skazanych przyczynia się w sposób istotny do ich resocjalizacji?

Problemy szczegółowe to:

1. Jakie są możliwości uprawiania sportu przez osadzonych podczas pobytu w zakładach karnych?

2. Jaki jest stosunek administracji zakładów karnych do uprawiania przez osadzonych sportu?

3. Czy zakłady karne oferują skazanym obiekty, urządzenia i sprzęt do uprawiania sportu?

4. Czy sport odgrywa istotną rolę w życiu skazanych?

5. Czy uprawianie sportu przez osadzonych pomaga im w przystosowaniu się do życia w społeczeństwie po odbyciu kary?

1. Hipotezy badawcze

Hipoteza jest zdaniem nie w pełni uzasadnionym opartym na prawdopodobieństwie, wymagającym sprawdzenia (zweryfikowania), mająca na celu odkrycie nie znanych zjawisk lub praw. Może być zdaniem twierdzącym lub przeczącym.

Wg Z. Skornego „ (…) hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań”. W. Zaczyński uważa, że „hipoteza robocza jest założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi”.

Hipoteza musi określać zależności między zmiennymi, powinna być na tyle precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swego znaczenia. Powinna być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej.

Czasem hipoteza jest tylko odwróceniem szyku i zmianą formy gramatycznej pytania tzn. problemu. Ma to miejsce wtedy gdy problem przybiera postać pytania rozstrzygnięcia.

Podstawowym warunkiem sformułowania poprawnej pod względem metodologicznym oraz użytecznej hipotezy jest wstępne rozpoznanie problemu i terenu badań, znajomość literatury przedmiotu. Od trafności i poprawności teoretycznej i metodologicznej hipotezy badawczej zależy skuteczność przeprowadzonych badań oraz możliwość wykrycia rzeczywistych uwarunkowań, struktur i dynamiki badanych zjawisk czy rzeczy.

W odniesieniu do przedstawionych wcześniej (pytań) problemów badawczych sformułowano sześć hipotez. Hipoteza główna brzmi: Uprawianie sportu przez osadzonych w zakładach karnych ma istotny wpływ na ich resocjalizację. Hipotezy pomocnicze brzmią:

1. Osadzeni w zakładach karnych mają ograniczone możliwości uprawiania sportu.

2. Uprawianie sportu przez osadzonych w zakładach karnych ma istotny wpływ na ich resocjalizację.

3. Zakłady karne w bardzo ograniczonym zakresie udostępniają skazanym obiekty, urządzenia i sprzęt sportowy.

4. Sport odgrywa bardzo ważną rolę w życiu większości osadzonych i daje im namiastkę normalnego życia.

5. Uprawianie sportu pomaga osadzonym w przygotowaniu się do życia w społeczeństwie po odzyskaniu wolności.

1. Zmienne zależne i niezależne

Zdaniem Z. Skornego „zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności”. S. Nowak mówi: „zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a ponadto jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem”.

Ustalenie i rejestracja zmiennych w badaniach jakiegoś zdarzenia czy procesu - oznacza decyzję, pod jakim względem będziemy badać zdarzenie lub proces. Przyjęte w badaniach zmienne nadają kierunek, określają ich cel. Badacz musi określić sobie wycinek rzeczywistości, a właściwości charakteryzujące ten wycinek rzeczywistości to zmienne. Zmienne w badaniach pedagogicznych są formą uszczegółowienia problemu badawczego jaki pragnie rozwiązać i hipotez, które się potwierdza lub odrzuca.

Najpowszechniej dzieli się zmienne na dwie kategorie:

1. zmienne niezależne,

2. zmienne zależne,

Zmienne niezależne są to determinanty określonych zjawisk, stanów rzeczy, zachowań. Powodują skutki w sferze innych zjawisk, inaczej mówiąc powodują powstanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi.

Zmienna zależna to zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk.

W przypadku niniejszej pracy rolę zmiennej niezależnej spełniać będzie postawa osadzonych wobec uprawiania sportu, która jest zależna od zmiennych zależnych:

1. upodobań;

2. predyspozycji;

3. nawyków;

4. wcześniejszych doświadczeń.

1. Metody, techniki i narzędzia badawcze

W opracowaniach metodologicznych można spotkać się z bardzo różnymi klasyfikacjami metod i technik badawczych. Różnice te SA na tyle poważne, że to, co dla niektórych jest metodą, dla innych jest technika i odwrotnie.

„Najczęściej w pedagogice definiuje się metodę jako zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego: określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu”.

Wg S. Nowaka: „[…] metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”.

„[…] metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej”.

W niniejszej pracy jako metodę badawczą zastosowano metodę sondażu diagnostycznego.

Według A. Kamińskiego „Techniki badawcze to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej. Mają charakter instrukcji - tym użyteczniejszej im wierniej stosowanej”. W niniejszej pracy techniką badawczą była ankieta.

Badania sondażowe obejmują wszelkiego rodzaju zjawiska społeczne istotne dla wychowania, stany świadomości społecznej, opinie i poglądy określonych zbiorowości, narastanie badanych zjawisk, ich tendencje i nasilenia itp. Chodzi tu o zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji, są jakby rozproszone w społeczeństwie. Opierają się one prawie zawsze na badaniu specjalnie dobranej próby reprezentacyjnej z populacji generalnej.

Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera. Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej stosuje się pytania zamknięte opatrzone tzw. Kafeterią czyli zestawem wszelkich możliwych odpowiedzi. są także:

- kafeterie półotwarte gdzie poza zestawem możliwych odpowiedzi dodaje się punkt oznaczony słowem „inne”.

- kafeterie koniunktywne które pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii.

Ankieta jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych gdzie pytamy o cechy zbiorowości, fakty, opinie o zdarzeniach, dane liczbowe. Cecha odróżniającą ją od wywiadu jest to, że nie wymaga bezpośredniego kontaktu z badającym, respondent sam odpowiada na pytania.

Podstawowy problem przy zebraniu materiału badawczego stanowiła jego dostępność. Przeprowadzenie bezpośrednich wywiadów ze skazanymi przebywającymi w zakładzie karnym raczej nie wchodziło z oczywistych powodów w rachubę, Dzięki uprzejmości i dobrej woli Dyrekcji Zakładu Karnego w Barczewie, która zgodziła się na rozdanie ankiet wśród osadzonych i późniejsze odebranie wypełnionych formularzy, udało się trudności te przezwyciężyć. Otrzymano 63 stanowiły wypełnione prawidłowo ankiety. Sześć z nich było wypełnione w sposób niewłaściwy i nie mogły stanowić materiału badawczego, a 57 stanowiło materiał, na którym oparto badania.

Kwestionariusz ankiety, z którego korzystano w badaniach załączono jako aneks do niniejszej pracy.

Barczewo -miasto położone na pn. - wsch. od Olsztyna, od blisko 200 lat z losami miasta związane jest więzienie usytuowane na terenie byłych ogrodów klasztornych zakonu franciszkanów. Za datę przeznaczenia budynków na więzienie przyjmuje się rok 1812, kiedy to ówczesne władze pruskie po sekularyzacji majątku zakonu w roku 1810 umieściły tam ,,dom karny”. Przez lata rozbudowywane i modernizowane Królewskie Więzienie w Wartenburgu stało się z czasem największym tego typu obiektem w Prusach. W styczniu 1945 r. zakład opanowują wojska radzieckie. Oficjalne przekazanie władzom polskim obiektów Centralnego Więzienia w Wartenburgu nastąpiło 9 marca 1946r.

Zakład Karny w Barczewie jest jednostką typu zamkniętego o pojemności 781 miejsc, przeznaczoną dla skazanych mężczyzn odbywających karę po raz pierwszy z oddziałem dla recydywistów penitencjarnych, oddziałem szpitalnym i oddziałem aresztu śledczego.

W Kikitach znajduje się Oddział Zewnętrzny Zakładu Karnego w Barczewie, który przeznaczony jest dla skazanych mężczyzn odbywających karę po raz pierwszy w warunkach ZK typu półotwartego i otwartego. Łączna pojemność oddziału wynosi 57 miejsca. Skazani zatrudnieni są głównie przy obsłudze ODK SW w Kikitach, oraz wykonują prace na rzecz samorządów lokalnych Barczewa i Jezioran.

Zakład karny od wielu lat czeka na remont kapitalny wiążący się z przebudową niekorzystnego układu cel w budynku penitencjarnym. oraz lepszym zagospodarowaniem terenu jednostki. Przygotowane projekty przewidują min.  zbudowaniu kompleksu warsztatów i garaży na terenie byłego gospodarstwa rolnego oraz zmianę przebiegu muru ochronnego. W 2004 roku w jednostce oddano do użytku oddział dla wymagających osadzenia w warunkach zapewniających wzmożoną ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu,,N", zmodernizowano i przebudowano kotłownię przystosowując ją do zasilania gazem ziemnym oraz poddano całkowitej przebudowie i modernizacji kuchnię, którą oddano do użytkowania w roku 2005 oraz w 2008 roku oddano do użytku budynek aresztu śledczego na 196 miejsc dla osadzonych.

Realizując swoje statutowe obowiązki związane z wykonywaniem kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania Zakład Karny w Barczewie współpracuje min z:

Samorządem lokalnym miast Barczewo i Jeziorny,

Stowarzyszeniem Inicjatyw Obywatelskich w Barczewie,

Miejskim Ośrodkiem Sportu, Kultury i Turystyki w Barczewie,

Urzędem Marszałkowskim w Olsztynie,

Stowarzyszeniem ,,MONAR” w Olsztynie,

Fundacją im. Stefana Batorego,

Sześcioma kościołami i związkami wyznaniowymi świadczącymi posługi religijne na terenie jednostki.

ROZDZIAŁ IV

ROLA SPORTU W ŻYCIU OSADZONYCH W ZAKŁADACH KARNYCH

1. Charakterystyka badanej grupy

W badaniach wzięło udział 63 mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności, z czego 57 z nich oddało dobrze wypełnione ankiety będące materiałem badań., ale żadna z nich nie odpowiedziała.

Respondentów podzielono na pięć grup wiekowych. Liczebność skazanych w poszczególnych grupach wiekowych przedstawiono na wykresie 1.

Wykres 1. Liczebność badanych w poszczególnych grupach wiekowych

Źródło: Badania własne

Najliczniejsze grupy badanych stanowili mężczyźni w wieky 17-21 lat i 22-28 lat. Łącznie stanowili oni 70,18 % badanych. Jedna osoba była w wieku powyżej 45 lat.

Badanych podzielono także na 5 grup w zależności od długości kary pozbawienia wolności jaką odbyli. Przynależność do poszczególnych grup przedstawiono na wykresie 2

Wykres 2. Liczebność badanych w zależności od wysokości wyroku

Źródło: Badania własne

Najwięcej badanych (45,61%) odbywało karę pozbawienia wolności w przedziale 1-2 lata. Karę 2 do 5 lat odbyło 28,07%, od 6 miesięcy do 1 roku 14,04% badanych i powyżej 5 lat 10,53%. Karę do sześciu miesięcy pozbawienia wolności odbył jeden skazany (1,75%).

Na wykresie 3 przedstawiono ilość badanych w zależności od typów zakładów karnych, w jakich odbywali ostatnie 6 miesięcy kary pozbawienia wolności.

Wykres 3. Ilość badanych w podziale na poszczególne typy zakładów karnych, w jakich odbywali ostatnie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności.

Źródło: Badania własne

Wśród badanych 35,09% odbywało karę w zakładach karnych dla młodocianych, 35,09% w zakładach karnych dla odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy i 28,07% w zakładach karnych dla recydywistów.

Na wykresie 4 przedstawiono ilość osób odbywających ostatnie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności w podziale na poszczególne rodzaje zakładów karnych w zależności od reżimu odbywania kary.

Wykres 4. Ilość badanych odbywających ostatnie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności w poszczególnych rodzajach zakładów karnych

Źródło: Badania własne

W badanej grupie ostatnie sześć miesięcy pozbawienia wolności 43 osoby (75,44%) odbywały karę w zakładach karnych typu otwartego, 11 osób (19,30%) w zakładach karnych typu półotwartego i 3 osoby (5,26%) w zakładach karnych typu zamkniętego.

Wyniki te oznaczają, że służby penitencjarne stosują technikę złagadzania rygorów odbywania kary pozbawienia wolności w jej końcowym etapie, aby umożliwić osadzonym choć częściowe przystosowanie się do życia na wolności.

Badanych poproszono o udzielenie informacji dotyczącej rodzajów zakładów karnych, w jakich przebywali przez ostatnie sześć miesięcy odbywania kary pozbawienia wolności, gdyż wspomnienia, jakie mają z tego okresu, są najświeższe i najlepiej oddają rzeczywistość.

W tabelach 1 i 2 przedstawiono ilość badanych odbywających ostatnie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności w zależności od wieku i długości kary

Tabela 1. Rodzaje zakładów karnych, w jakich badani odbywali ostanie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności z podziałem na kategorie wiekowe.

Kategorie wiekowe	Rodzaje zakładów karnych
		Otwarty	Półotwarty	Zamknięty
17-21 lat	12	3	1
22-28 lat	20	4	0
29-35 lat	6	2	0
36-45 lat	5	2	1
Powyżej 45 lat	0	0	1

Źródło: Badania własne

Tabela 2. Rodzaje zakładów karnych, w jakich badani odbywali ostanie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności z podziałem na dłogość kary pozbawienia wolności

Długość odbywania kary	Rodzaje zakładów karnych
		Otwarty	Półotwarty	Zamknięty
Do 6 miesięcy	1	0	0
Od 6 miesięcy do 1 roku	7	1	0
Od 1 do 2 lat	22	3	1
Od 2 do 5 lat	10	5	1
Powyżej 5 lat	3	2	1

Źródło: Badania własne

2. Doświadczenia sportowe badanych przed pozbawieniem wolności

Dla określenia potrzeb uprawiania sportu podczas pobytu w zakładzie karnym miały niewątpliwie wcześniejsze doświadczenia osadzonych ze sportem. Temu wątkowi poświęcone były pytania 5 i 6 kwestionariusza ankiety.

Odpowiedzi na pytanie : „Czy przed pozbawieniem wolności uprawiał Pan sport?” przedstawiono na wykresie 5.

Wykres 5. Czy przed pozbawieniem wolności uprawiał Pan sport?

Źródło: Badania własne

Spośród badanych przed pozbawieniem wolności sportu nie uprawiało w żadnej formie 33,33% badanych, 56,14% uprawiało sport rekreacyjnie, , 18,52% amatorsko i 1 badany (1,75%0 był zawodowym sportowcem.

Na wykresie 6 przedstawiono rodzaje sportu uprawiane przez badanych przed pozbawieniem wolności, przy czym z odpowiedzi wynika, że część badanych uprawiała kilka rodzajów dyscyplin sportowych.

Wykres 6. Jakie dyscypliny sportu uprawiał Pan przed pozbawieniem wolności?

Źródło: Badania własne

Spośród badanych uprawiających w różnej formie sport przed pozbawieniem wolności 37 osób (64,91%) uprawiał sporty zespołowe, 2 osoby (3,51%) lekkoatletykę, 33 osoby (57,89%) sporty siłowe (podnoszenie ciężarów, kulturystyka), 28 osób (49,12%) sporty walki oraz 1 osoba (1,75%) gimnastykę.

Respondenci wymieniający wśród uprawianych dyscyplin sportowych sporty zespołowe poproszeni byli o podanie szczegółowej dyscypliny, jaką uprawiali. Na wykresie 7 przedstawiono udzielone odpowiedzi.

Wykres 7. Dyscypliny sportów zespołowych uprawianych przez respondentów przed pozbawieniem wolności.

Źródło: Badania własne

Z przedstawionych powyżej zestawień wynika, że aktywność sportowa respondentów, którzy przed pozbawieniem wolności uprawiali sport była bardzo duża. Wszyscy uprawiali więcej niż jedną dyscyplinę sportową, a wielu nawet po kilka. Świadczy to, iż już przed pozbawieniem wolności doceniali oni rolę sportu w życiu, choć różne mogły być motywacje jego uprawiania.

3. Uprawianie sportu podczas pobytu w zakładzie karnym

Ilość badanych uprawiających sport podczas pobytu w zakładzie karnym przedstawia wykres 8.

Wykres 8. Czy uprawiał Pan sport podczas pobytu w zakładzie karnym?

Źródło: Badania własne

W czasie pobytu w zakładzie karnym sport w różnych formach uprawiało n84,21% respondentów, a w czasie przed pozbawieniem wolności 66,66%, czyli liczba uprawiających sport wzrosła o 17,54%. Świadczy to o znaczeniu sportu w zakładzie karnym i wadze, jaką odgrywa on w życiu osadzonych. Sport zaczęli uprawiać także osadzeni, którzy wcześniej nie wykazywali żadnej aktywności w tym zakresie. Być może była to częściowo moda i naśladowanie innych skazanych, ale bez wątpienia zadecydowały też o tym inne, bardziej praktyczne względy.

Na wykresie 9 przedstawiono osoby uprawiające sport w zakładzie karnym z podziałem na kategorie wiekowe.

Wykres 9. Podział osób uprawiających sport w czasie pobytu w zakładzie karnym na kategorie wiekowe.

Źródło: Badania własne

Z powyższego wykresu wynika, że na uprawianie sportu w czasie pobytu w zakładzie karnym wiek nie miał wpływu, a ludzie starsi byli nawet bardziej aktywni pod tym względem, niż najmłodsi.

Wykres 10. Osadzeni uprawiający sport w czasie pobytu w zakładzie karnym w zależności od czasu odbywania kary

Źródło: Badania własne

Z tego wykresu w sposób oczywisty wynika, że najbardziej rolę sportu w swoim więziennym życiu doceniali osadzeni z najdłuższymi wyrokami, znacznie mniejsze zainteresowanie tą formą spędzania czasu przejawiali skazani z wyrokami najkrótszymi.

1. Organizacja zajęć sportowych w zakładzie karnym

Wykres 11 przedstawia odpowiedzi respondentów na pytanie, w jakim czasie uprawiali sport w czasie pobytu w zakładzie karnym.

Wykres 11. W jakim czasie uprawiał Pan sport w czasie pobytu w zakładzie karnym? (można podać kilka odpowiedzi)

Źródło: Badania własne

Z odpowiedzi respondentów wynika, że podstawowym standardem były ćwiczenia w czasie pobytu pod celą. Wielu z nich uprawiało też różne formy sportu w czasie przeznaczonym na spacer. Jednak tylko 47,37% uprawiało sport w czasie specjalnie do tego przeznaczonym w rozkładzie dnia. Ponieważ trudno uwierzyć, aby osoby uprawiające sport nawet w czasie pobytu pod celą dobrowolnie rezygnowały z możliwości ćwiczenia w czasie zajęć organizowanych przez administrację zakładu karnego, można przypuszczać, że zajęcia sportowe albo były organizowane tylko dla wybranych, albo w ogóle ich nie było. W twierdzeniu tym mogą utwierdzić odpowiedzi na kolejne pytanie: „W jaki sposób odbywały się zorganizowane zajęcia sportowe?”

Wykres 12. W jaki sposób odbywały się zorganizowane zajęcia sportowe? (można podać kilka odpowiedzi).

Źródło: Badania własne

Większość badanych (19 osób) w swoich odpowiedziach podała, że najczęstsze możliwości uprawiania sportu zorganizowanego to jako nagroda, nieco mniej (17 osób) podało, że była taka możliwość w czasie wyznaczonym w grafiku, a tylko dwie osoby miały możliwość uprawiania sportu w formach organizowanych przez administrację zakładu karnego w czasie wolnym bez żadnych warunków. Z powyższego wynika, że hipoteza numer 1 niniejszej pracy stwierdzająca, iż „osadzeni w zakładach karnych mają ograniczone możliwości uprawiania sportu” jest prawdziwa.

Wykres 13. Jaki sport uprawiał Pan w zakładzie karnym? Można podać kilka odpowiedzi

Źródło: Badania własne

Jak wynika z powyższego wykresu, największym powodzeniem wśród osadzonych cieszyły się ćwiczenia kondycyjne. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że można było je wykonywać w każdych warunkach, także pod celą i nie wymagały one żadnego sprzętu. Badani wykonywali je z własnej inicjatywy w czasie wolnym. Z dyscyplin, które były organizowane przez administrację zakładu karnego i wymagały już sprzętu do ich uprawienia najpopularniejsze były ping-pong i kulturystyka (ćwiczona prawdopodobnie w więziennej siłowni).

Wykres 14. Jaką rolę miało dla Pana uprawianie sportu w zakładzie karnym? (można podać kilka odpowiedzi).

Źródło: Badania własne

Wśród powodów wymienianych jako przyczyna uprawiania sportu w zakładzie karnym najczęściej podawana była konieczność utrzymania dobrej kondycji fizycznej. Osadzeni zdawali sobie sprawę, że w związku z brakiem aktywności fizycznej jest to jedyny możliwy sposób na utrzymanie dobrej formy. Podobną ilość odpowiedzi otrzymała opcja, że jest to forma rozrywki, co wydaje się całkiem zrozumiałe. Wielu badanych kierowało się też względami zdrowotnymi. Znacznie mniej osadzonych traktowało sport jako sposób na nudę, stres i naśladowanie innych osadzonych.

Fakt, że badani tak dużą rolę przywiązują do utrzymania dobrej kondycji fizycznej świadczy też o myśleniu przyszłościowym i przygotowywaniu się do życia na wolności. Zdają oni sobie prawdopodobnie sprawę, że dobra forma fizyczna i psychiczna będzie im potrzebna do prowadzenia normalnego życia na wolności i podjęcia pracy. Dlatego trudno przecenić rolę zajęć sportowych w resocjalizacji skazanych

Z powyższego wynika, że hipoteza 2 niniejszej pracy stwierdzająca, że uprawianie sportu przez osadzonych w zakładach karnych ma istotny wpływ na ich resocjalizację jest prawdziwa.

Wykres 15. Ile godzin dziennie tygodniowo Pan na uprawianie sportu organizowanego przez administrację zakładu karnego?

Źródło: Badania własne

Na pytanie „Ile godzin tygodniowo poświęcał Pan na uprawianie sportu organizowanego przez administrację zakładu karnego?” aż 17 badanych (45,42% badanych spośród uprawiających sport) stwierdziło, że 1 godzinę, 9 badanych (18,75%), że 2 do 5 godzin i tylko 1 badany (2,08%), że powyżej 5 godzin.

Dla porównania potrzeb skazanych na wykresie 16 przedstawiono ilość czasu przeznaczanego przez badanych na uprawianie sportu we własnym zakresie.

Wykres 16. Ile godzin tygodniowo poświęcał Pan na uprawianie sportu organizowanego we własnym zakresie (pod celą, w czasie spaceru)?

Źródło: Badania własne

1 godzinę tygodniowo na uprawianie sportu poświęcało 2 badanych (4,42% spośród uprawiających sport), od 2 do 7 godzin tygodniowo 24 osadzonych (50,00%), od 8 do 14 godzin tygodniowo, czyli więcej niż godzinę dziennie 18 badanych (37,50%) i więcej niż 14 godzin tygodniowo, a więc więcej niż dwie godziny dziennie - 4 badanych (8,33%).

Z dwóch ostatnich wykresów wynika, że zakłady karne tylko w niewielkim zakresie zaspokajają potrzeby osadzonych w zakresie zajęć sportowych. Wykres 16 wyraźnie pokazuje, że potrzeby te są wysokie, a można przypuszczać, że ilość czasu przeznaczanego na uprawianie sportu przez osadzonych byłaby jeszcze większa, gdyby przybrał on zorganizowane formy. Stałby się on nie tylko środkiem do utrzymania kondycji, ale również formą spotkań towarzyskich i dałóby namiastkę życia na wolności w społeczeństwie. Wydaje się, że administracje zakładów karnych podchodzą zbyt lekko do tego zagadnienia i nie doceniają roli, jaką sport mógłby pełnić w przywracaniu skazanych społeczeństwu. Można to tłumaczyć oczywiście względami obiektywnymi (brak środków na sprzęt sportowy, nie wystarczający personel), ale przy odrobinie dobrej woli zajęć na pewno mogłoby być więcej.

Wykres 17. Czy administracja zakładu karnego oddawała do dyspozycji skazanych podstawowy sprzęt do uprawiania sportu?

Źródło: Badania własne

Na pytanie „Czy administracja zakładu karnego oddawała do dyspozycji skazanych podstawowy sprzęt do uprawiania sportu?” 14 badanych (24,56%) odpowiedziało, że tak, 42 stwierdziło, że nie (73,68%), a 1 osadzony nie wiedział nic na ten temat.

Wykres 18. Czy na terenie zakładu karnego znajdowała się siłownia?

Źródło: Badania własne

Na pytanie, czy na terenie zakładu karnego znajdowała się siłownia, 38 badanych (66,66%) stwierdziło, że tak, 18 osób (31,58%), że nie, a jedna osoba nie wiedziała.

Wykres 19. Czy na terenie zakładu karnego znajdowało się boisko do gier zespołowych?

Źródło: Badania własne

Na pytanie, czy na terenie zakładu karnego znajdowało się boisko do gier zespołowych 34 osoby (59,65%) odpowiedziało, że tak, 22 osoby (38,60%), że nie i 1 osoba nie miała informacji na ten temat.

W kontekście tych odpowiedzi zastanawia fakt, że tak mało jest zorganizowanych zajęć sportowych. Można przypuszczać, że brak tutaj po prostu dobrej woli administracji w organizowaniu większej ilości zajęć sportowych, w siłownie i boiska w większym stopniu niż przez skazanych wykorzystywane są przez funkcjonariuszy służby więziennej.

Powyższe potwierdza hipotezę 3 niniejszej pracy, że zakłady karne w bardzo ograniczonym zakresie oddają do dyspozycji skazanych obiekty, urządzenia i sprzęt sportowy.

Wykres 20. Jak ocenia Pan organizację zajęć sportowych przez administrację zakładu karnego?

Źródło: Badania własne

Na pytanie „Jak ocenia Pan organizację zajęć sportowych przez administrację zakładu karnego?” 1 badany (1,75%) odpowiedział, że bardzo dobrze, 3 badanych (5,26%), że dobrze, 18 badanych (31,58%) że średnio, 21 (36,84%), że słabo i 14 respondentów (24,56%), że bardzo źle. W sumie negatywnych ocen było 35, czyli 61,40%.

AK negatywna ocena organizacji zajęć sportowych przez administracje zakładów karnych świadczy o tym, że skazani doceniają rolę sportu w swoim więziennym życiu i chcieli by mieć możliwość uprawiania go w większym zakresie. Jednocześnie zdają oni sobie doskonale sprawę z faktu, że sport w pewnym zakresie przygotowuje ich do przyszłego życia na wolności po opuszczeniu zakładu karnego.

Tym samym można stwierdzić, że hipotezy czwarta i piąta niniejszej pracy są prawdziwe.

PODSUMOWANIE

ANEKSY

Szanowni Panowie!

Jestem studentem Wyższej Szkoły Olsztyńskiej - kierunek resocjalizacja. W związku z prowadzonymi przeze mnie badaniami na potrzeby pracy dyplomowej, zwracam się do Was z prośbą o wypełnienie poniższej ankiety. Zapewniam, że wszystkie odpowiedzi, których udzielicie, są całkowicie anonimowe i będą służyły wyłącznie do celów badawczych, a ich wyniki opublikuję wyłącznie w zestawieniach zbiorczych. Bardzo proszę o udzielenie szczerych odpowiedzi.

Proszę o wysłanie odpowiedzi poprzez pocztę e-mail i formułowanie jej w następujący sposób. Jeżeli np. ma Pan 27 lat, na pytanie 1 odpowiedź brzmiała będzie 1b, jeżeli odbywał Pan karę 3 lat pozbawienia wolności, odpowiedź będzie brzmiała 2d. W pytaniach, w których są wykropkowane pola na udzielenie szerszej odpowiedzi, proszę podać numer pytania i swoją odpowiedź.

Z góry serdecznie dziękuję za udzieloną mi pomoc.

ANKIETA

1. Proszę zaznaczyć przedział wiekowy, w którym się Pan znajduje

1. 17-21 lat

2. 22-28 lat

3. 29-35 lat

4. 36-45 lat

5. Powyżej 45 lat

2. Proszę podać wysokość kary pozbawienia wolności, jaką Pan odbył.

1. do 6 miesięcy

2. od 6 m-cy do 1 roku

3. od 1 roku do 2 lat

4. 2 do 5 lat

5. powyżej 5 lat

3. W zakładzie dla jakich skazanych odbywał Pan karę pozbawienia wolności?

1. dla młodocianych

2. dla odbywających karę po raz pierwszy

3. dla recydywistów

4. W zakładzie jakiego typu odbywał Pan ostatnie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności?

1. otwartego

2. półotwartego

3. zamkniętego

5. Czy przed pozbawieniem wolności uprawiał Pan sport?

1. nie

2. tak, rekreacyjnie

3. tak, amatorsko

4. tak, zawodowo

6. Jeżeli uprawiał Pan sport, to jakie dyscypliny (można podać kilka odpowiedzi)?

1. sporty zespołowe (jakie? .................................................)

2. lekkoatletyka

3. sporty siłowe (podnoszenie ciężarów, kulturystyka)

4. sporty walki

5. gimnastyka

7. Czy w czasie pobytu w zakładzie karnym uprawiał Pan sport?

1. tak

2. nie

8. W jakim czasie uprawiał Pan sport w zakładzie karnym (można podać kilka odpowiedzi)?

1. w czasie spaceru

2. pod celą

3. w czasie specjalnie przeznaczonym na zajęcia sportowe

9. W jaki sposób odbywały się zorganizowane zajęcia sportowe (można podać kilka odpowiedzi)?

1. w czasie wyznaczonym w grafiku

2. w czasie wolnym

3. w czasie dodatkowym jako nagroda

10. Jaki sport uprawiał Pan w zakładzie karnym (można podać kilka odpowiedzi)?

1. sporty zespołowe (piłka nożna, piłka ręczna, koszykówka, siatkówka, inne (proszę wymienić))

2. kulturystyka

3. podnoszenie ciężarów

4. ping-pong

5. gimnastyka

6. ćwiczenia kondycyjne we własnym zakresie w celi

11. Jaką rolę miało dla Pana uprawianie sportu w zakładzie karnym (można podać kilka odpowiedzi)?

1. utrzymanie kondycji i dobrej formy fizycznej

2. sposób na nudę

3. względy zdrowotne

4. forma rozrywki

5. sposób na rozładowanie napięcia psychicznego i fizycznego

6. bo tak robili inni

7. inne (jakie?) ........................................................................

12. Ile czasu tygodniowo poświęcał Pan na uprawianie sportu organizowanego przez administrację zakładu karnego?

1. 1 godzina

2. 2 do 5 godzin

3. powyżej 5 godzin

13. Ile godzin tygodniowo poświęcał Pan na uprawianie sportu organizowanego we własnym zakresie (pod celą, w czasie spaceru)?

1. 1 godzina

2. 2 do 7 godzin

3. 8 do 14 godzin

4. więcej

14. Czy administracja zakładu karnego oddawała do dyspozycji skazanych podstawowy sprzęt do uprawiania sportu?

1. tak

2. nie

3. nie wiem

15. Czy na terenie zakładu karnego znajdowała się siłownia?

1. tak

2. nie

3. nie wiem

16. Czy na terenie zakładu karnego znajdowało się boisko do gier zespołowych?

1. tak

2. nie

3. nie wiem

17. Jak ocenia Pan organizację zajęć sportowych przez administrację zakładu karnego?

1. bardzo dobrze

2. dobrze

3. średnio

4. słabo

5. bardzo źle

18. Proszę napisać w kilku słowach, jakie korzyści wyniósł Pan z uprawiania sportu w zakładzie karnym .............................................................................................................................

SPIS TABEL

Tabela 1. Rodzaje zakładów karnych, w jakich badani odbywali ostanie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności z podziałem na kategorie wiekowe.

Tabela 2. Rodzaje zakładów karnych, w jakich badani odbywali ostanie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności z podziałem na dłogość kary pozbawienia wolności

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Liczebność badanych w poszczególnych grupach wiekowych

Wykres 2. Liczebność badanych w zależności od wysokości wyroku

Wykres 3. Ilość badanych w podziale na poszczególne typy zakładów karnych, w jakich odbywali ostatnie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności.

Wykres 4. Ilość badanych odbywających ostatnie sześć miesięcy kary pozbawienia wolności w poszczególnych rodzajach zakładów karnych

Wykres 5. Czy przed pozbawieniem wolności uprawiał Pan sport?

Wykres 6. Jakie dyscypliny sportu uprawiał Pan przed pozbawieniem wolności?

Wykres 7. Dyscypliny sportów zespołowych uprawianych przez respondentów przed pozbawieniem wolności.

Wykres 8. Czy uprawiał Pan sport podczas pobytu w zakładzie karnym?

Wykres 9. Podział osób uprawiających sport w czasie pobytu w zakładzie karnym na kategorie wiekowe.

Wykres 10. Osadzeni uprawiający sport w czasie pobytu w zakładzie karnym w zależności od czasu odbywania kary

Wykres 11. W jakim czasie uprawiał Pan sport w czasie pobytu w zakładzie karnym? (można podać kilka odpowiedzi)

Wykres 12. W jaki sposób odbywały się zorganizowane zajęcia sportowe? (można podać kilka odpowiedzi).

Wykres 13. Jaki sport uprawiał Pan w zakładzie karnym? Można podać kilka odpowiedzi

Wykres 14. Jaką rolę miało dla Pana uprawianie sportu w zakładzie karnym? (można podać kilka odpowiedzi).

Wykres 15. Ile godzin dziennie tygodniowo Pan na uprawianie sportu organizowanego przez administrację zakładu karnego?

Wykres 16. Ile godzin tygodniowo poświęcał Pan na uprawianie sportu organizowanego we własnym zakresie (pod celą, w czasie spaceru)?

Wykres 17. Czy administracja zakładu karnego oddawała do dyspozycji skazanych podstawowy sprzęt do uprawiania sportu?

Wykres 18. Czy na terenie zakładu karnego znajdowała się siłownia?

Wykres 19. Czy na terenie zakładu karnego znajdowało się boisko do gier zespołowych?

Wykres 20. Jak ocenia Pan organizację zajęć sportowych przez administrację zakładu karnego?

BIBLIOGRAFIA

Monografie

Bałandynowicz A.: Probacja System sprawiedliwego karania. Lex utilis W-wa 2004

Barczyk A., Barczyk P.P.: Wybrane zagadnienia historii resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999

Borowski R.,Wysocki D.: Instytucje Wychowywania resocjalizującego, Płock 2001

Dutkiewicz W.: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001

Gnitecki J.: Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Wyd. WSP, Zielona Góra 1993

Goriszowski W.: Badania pedagogiczne w zarysie, wyd. WSP TWP, Warszawa 2003

Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wroczyński J., Pilch T. (red.): Metodologia pedagogiki społecznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974

Hołyst B.: Kryminologia, PWN, Warszawa 1994

Kalinowska M.: Mały słownik Psychopedagogiki Resocjalizacyjnej, Warszawa 1998

Machel H.: Więzienie instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2003

Majchrzyk Z.:Nieletni, młodociani, dorośli zabójcy i mordercy, seria „Monografie Psychiatryczne” pod red. prof. dr J. Wciórki, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2004

Nowak S.: Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970

Pieter J.: Ogólna metodologia pracy naukowej,Wydawnictwo Naukowe PWN, Wrocław - Warszawa 1997

Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998

Pospiszyl K.: Resocjalizacja, teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań, Warszawa 1998

Skorny Z.: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984

Stańdo-Kawecka B.: Prawne podstawy resocjalizacji, Zakamcze 2000

Stępniak P.: Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, Wyd. UAM Poznań 2004

Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wroczyński J., Pilch T. (red.): Metodologia pedagogiki społecznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974

Akty prawne

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks karny wykonawczy

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. z dnia 29 sierpnia 2003 r.)

http://43dom.interia.pl/niezbednik/prawo-dotyczace-wiezien/artykul/europejskie-reguly-wezienne,100133105,4922 - strona internetowa „Wolności bez granic - Fundacja For Freedom”, Zalecenie nr R(87) 3 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęte przez jej Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987 r. podczas 404 posiedzenia Delegatów Ministrów ).

A. Barczyk, P.P. Barczyk: Wybrane zagadnienia historii resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999 s. 17.

A. Barczyk, P.P. Barczyk: Wybrane zagadnienia historii resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999, s. 21.

P. Stępniak: Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, Wyd. UAM Poznań 2004, s. 56.

A. Barczyk, P.P. Barczyk: Wybrane zagadnienia historii resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999, s. 89.

A. Barczyk, P.P. Barczyk: Wybrane zagadnienia historii resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999, s. 111-113.

A. Bałandynowicz: Probacja System sprawiedliwego karania. Lex utilis W-wa 2004, s. 45.

Wystąpienie Sekretarza Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości p. Beaty Kempy podczas otwarcia konferencji Policy Forum „Prewencja czy ponowne uwięzienie” Warszawa, 21 czerwca 2007 r.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 41.

M. Kalinowska: Mały słownik Psychopedagogiki Resocjalizacyjnej, Warszawa 1998, s. 161

ustawa o służbie więziennej

R.Borowski, D.Wysocki: Instytucje Wychowywania resocjalizującego, Płock 2001, s. 107

B.Stańdo-Kawecka: Prawne podstawy resocjalizacji, Zakamcze 2000, s116

R.Borowski, D.Wysocki: Instytucje Wychowywania resocjalizującego, Płock 2001, s. 112

H.Machel: Więzienie instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2003 s.187

Z. Majchrzyk: Nieletni, młodociani, dorośli zabójcy i mordercy, seria „Monografie Psychiatryczne” pod red. prof. dr J. Wciórki, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2004, s. 98.

B. Hołyst: Kryminologia, PWN, Warszawa 1994,s.638.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks karny wykonawczy, art. 67 § 1.

Dziennik Ustaw z 1996 r. nr 61 poz. 283, art.12.

K. Pospiszyl: Resocjalizacja, teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań, Warszawa 1998, s. 17.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny wykonawczy, art. 67 § 1-3.

Op. Cit. art. 102. korzystania z urządzeń i zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych, radia, telewizji,

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. z dnia 29 sierpnia 2003 r.)

http://43dom.interia.pl/niezbednik/prawo-dotyczace-wiezien/artykul/europejskie-reguly-wezienne,100133105,4922 - strona internetowa „Wolności bez granic - Fundacja For Freedom”, Zalecenie nr R(87) 3 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęte przez jej Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987 r. podczas 404 posiedzenia Delegatów Ministrów ).

W. Goriszowski: Badania pedagogiczne w zarysie, wyd. WSP TWP, Warszawa 2003, s. 17.

Z. Skorny: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984, s. 107

T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998, s. 173-174.

Op. Cit. s. 174.

W. Dutkiewicz: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 50.

S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s. 214.

J. Pieter: Ogólna metodologia pracy naukowej,Wydawnictwo Naukowe PWN, Wrocław - Warszawa 1997, s. 67.

Z. Skorny, Prace…op. cit., s. 72.

W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, s. 26.

Z. Skorny, Prace…op. cit., s. 48.

S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, PWN, s. 152

W. Dutkiewicz: Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 69.

J. Gnitecki: Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Wyd. WSP, Zielona Góra 1993, s. 22.

T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998s. 43.

A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wroczyński, T. Pilch (red.): Metodologia pedagogiki społecznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974, s. 54.

T. Pilch, Zasady….op.cit., s. 141.

1

---