Myśl estetyczno -literacka w drugiej poł. XVII i XVIII wieku. Główne problemy i kierunki przemian. (Teresa Kostkiewiczowa)
Dmochowski wskazuje dwa punkty odniesienia świadomości literackiej drugiej poł. XVIII i początku XIXw.:
Nieustannie obecne dziedzictwo antyku
Wielokierunkowo i żywo rozwijające się europejskie doktryny literackie.
Ostatnie ćwierćwiecze XVII i cały XVIII w. to okres powolnych i stopniowych zmian w sposobie rozumienia, opisu i wartościowania twórczości słownej, które w konsekwencji doprowadziły do powstania nowożytnej estetyki. (europejska myśl o literaturze zawarta w „Sztuce poetyckiej” Boileau i „O literaturze” Mme de Staël, Gotsched, Herder, Baumagerten)
Zespół problemów, które pojawiły się w polu zainteresowań teoretyków literatury (w perspektywie rodzimych poszukiwań i rozstrzygnięć):
Stosunek do tradycji, zwłaszcza do antyku oraz wiążące się z tym przekonania na temat rozwoju i przemian literatury.
Sposoby rozumiena istoty twórczości słownej i jej wyznaczników
Pojmowanie zasad i dyspozycji służących ocenie i wartościowaniu dzieła
Renesans - fascynacja myślą oraz dokonaniami Greków i Rzymian. Antyk inspirował rozwój powstania literatur narodowych. doprowadził również do ukształtowania pewnego modelu antyku jako zespołu wzorów i źródła reguł (zapewniały właściwy poziom oraz jedność i wzajemną komunikowalność.
Pojawiło się stanowisko formujące sąd, iż starożytni w uprawianych przez siebie dziedzinach piśmiennictwa osiągnęli pełną doskonałość (np. Rapin)
Osiągniecie doskonałości możliwe jest bez stopniowego do niej dochodzenia, a upływ czasu nie jest równoznaczny z rozwojem ku lepszemu. Apoteoza mądrości i piękna antyku zaklada wizję dziejów skierowaną wstecz - ku przeszłości, ku ideałowi osiągniętemu u początków, a potem gdzieś zagubionemu.
Takie myslenie o antyku zakwestionowano - spór starożytników z nowożytnikami poł. XVIIw. Dyskusja dotyczyła głównych przekonań na temat rozwoju społeczeństwa i natury poetyckiego tworzenia. Zwolennicy nowożytnych wartości formulowali sąd, że dzieje ludzkie są domena rozwoju, a więc doskonalenia i postepu we wszystkich sferach aktywności człowieka. Antyk postrzegany jako „wiek dziecięcy”. W którym poezja „znajdowala się jeszcze w powijakach”. Stosunek do praktyk literackich, pozostający w kręgu doświadczeń i dorobku starożytności, nabiera coraz wyrazistszych odcieni krytycyzmu, konsekwencji i pogardy - H. de La Motte, L.S. Mercier. Sztuka antyczna jest odległa od problemów aktualnych, nie związanych ze swoistością narodową i zróżnicowaniem życia w poł. XVIIIw. Literatura klasyczna jest lit. zapożyczoną, romantyczna lub rycerska - rodzimą, której dała początek nasza religia i ustrój. Pojawia się koncepcja literatur narodowych, głównie u Herdera i Schlegla.
Teoretycy przypisuja nadrzędną rolę poezji, jest najdoskonalszą ze wszystkich sztuk. Szczególne walory poezji motywowano:
- jej boskim pochodzeniom,
- ważnymi zadaniami, jakie ma do spełnienia,
- jej specyficznym charakterem.
Rozważania o poezji jako sztuce mimetycznej. Pytanie zasadnicze odnosiło się do przedmiotu czynności mimetycznych. Studia nad pojęciem natury. Poszukiwanie tego, co naturalne, czyli najbliższe pierwotnym źródłom człowieczeństwa, prowadzi ku poglądom upatrującym domeny literackości w sferze nieskażonych emocji i odruchów moralnych (Fenelon). Natura pojmowana jako ukazanie człowieka w całym skomplikowaniu jego życia prywatnego, uwarunkowanego :kondycją”, określającą sposób jego zachowań i reakcji (Diderot). Batteux - natura jako przedmiot naśladowania w sztuce.
Zmiany w teorii gatunków literackich (XVIIIw.), zwłaszcza dramat.
Początek XVII w. przynosi wypowiedzi o poezji oparte na zupełnie odmiennych przesłankach myślowych, związanych z tendencja do racjonalnego, precyzyjnego wytłumaczenia fenomenu poezji (H. de La Motte - koncepcja zintelektualizowanej poezji myśli)
Dubos - najważniejszym celem poezji jest budzenie wzruszeń
Szczególnym znamieniem Oświecenia stal się model poety, który „im bardziej będzie filozofem, tym więcej będzie poetą” (Marmontel).
Traktat J. Locke'a „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” (1690) - teorio poznawcze inspiracje empiryzmu, a później sensualizmu zaważyły na sprawach rozumienia poezji, jaj zadań i oddziaływania, a przede wszystkim o metodach i kryteriach jej oceny. Pojęcie gustu rozumiano jako kategoria ujmująca kontakt z dziełem sztuki w planie bezpośrednich wrażeń i odczuć. Rozprawy o guscie - Wolter i Batteux, Marmontel, La Harpe.
Problematyka najsilniej doszła do głosu na terenie angielskim - punkt wyjścia Gerard „Esej o guście”. Gerard na pierwszym miejscu stawia „czułość serca”. Zauważa również sąd jako władza umysłu, która wprowadza porządek w sferze impresji i gwarantuje precyzję opinii. Sąd jest instancja najwyższą i ostateczną. Gustem zajmowali się również Hume, Buke.
Piękno i brzydota nie SA właściwościami przedmiotów, ale należą do dziedziny przeżyć wewnętrznych luz zewnętrznych. Podstawową refleksja Hume'a o smaku jest dostrzeżenie konieczności pewnego upodmiotowienia czy wręcz „subiektywizacji ferowanych przez ludzi opinii”. Ocenia zawsze człowiek i jego sądy motywowane są również indywidualnymi, osobowościowymi cechami, które go charakteryzują. Hume dopuszcza zatem indywidualna odmienność ocen i zróżnicowanie wartości estetycznych.
Pod koniec wieku VXIII można się spotkac z opiniami , które sprowadzają gust do „poczucia stosowności” i przyznają go jedynie wybrańcom odznaczającym się talentem i znajomością niezmiennych zasad sztuki literackiej. (Ostatnim był LA Harpe)