s. Joanna Łuczak

studia niestacjonarne, rok III

Twórcza aktywność i jej związek z rozwojem człowieka.

Temat tej pracy składa się z dwóch członów: aktywność twórcza i jej związek
z rozwojem.

Pierwszy z nich - aktywność definiowany jest jako właściwość indywidualna jednostki polegająca na większej niż u innych częstości i intensywności jakiegoś rodzaju działań. Szczególną cechą aktywności ludzkiej jest udział w zmienianiu otoczenia przyrodniczego i społeczno -kulturowego, stosownie do ludzkich potrzeb, celów i ideałów. Wyróżnia się aktywność społeczną, która przejawia się w: pracy wytwórczej, działalności społeczno-kulturalnej, w sporcie i zabawie, aktywności intelektualnej, która występuje w szkole, w pracy naukowej i w ogóle w samodzielnym rozwiązywaniu nowych problemów, aktywności amatorskiej, podejmowanej przez niezawodowców w różnych dziedzinach sztuki i techniki.

Aktywność to warunek rozwoju człowieka. Dziecko przyjmuje wzory, atmosferę, zwyczaje swojego otoczenia. Na rozwój podmiotowej aktywności dziecka mają wpływ warunki, w jakich ono się wychowuje. Znaczącą rolę w podejmowaniu przez dziecko aktywności własnej mają doświadczenia pierwszych lat życia dziecka, ich zakres i rodzaj. Od dorosłego więc zależy, czy stworzone warunki pozwolą na realizację przez dziecko jego własnej linii działania, jego różnorodnych indywidualnych dążeń, zamiarów i celów. Dom
i środowisko rodzinne jest najważniejszym światem dla dziecka.

Drugim, członem tworzącym temat tej pracy jest rozwój człowieka i jego związek
z aktywnością. Pod pojęciem rozwoju rozumiemy ciąg zmian. Według psychologii behawioralnej podąża on w określonym kierunku - dorosłego zachowania jednostki. Humaniści twierdzą, że celem jest pełne człowieczeństwo, które nie ma granic, dlatego rozwój nigdy się nie kończy. Natomiast w psychoanalizie nie czyni się założeń co do jego kierunki - celu.

Pewnym jednak twierdzeniem jest, że aktywność człowieka, a w sposób szczególny twórcza aktywność wpływa na jego rozwój.

Jak już wspominałam aktywnym można być na wiele sposobów. Jednym ze sposobów jest właśnie twórcze działanie. Służy ono szczególnie jako środek wyrażania emocji, przeżyć. Jest związane z rozwojem psychicznym dziecka i w zależności od etapu na jakim dziecko się znajduje będzie się ono różnicowało. Początkowy etap twórczości dziecka charakteryzuje się dużą różnorodnością i dużą pomysłowością. W dalszy etapie dziecko rezygnuje z tej formy wyrazu swojego stanu emocjonalnego.

Miedzy zabawą dziecka, a jego twórczością artystyczną oraz odbiorem przez nie sztuki nie ma ostrych granic. Dziecko tworzy to co go bawi, robi to dla przyjemności. Prosi
o czytanie bajek, pokazywanie rysunków; układa rymowanki, uczy się wierszyków, wykonuje taneczne ruchy dlatego, że jest to dla niego zabawne. Dlatego niektórzy skłonni są zaliczyć aktywność twórczą dziecka do zabawy. Ale nawet jeśli jest to dziecięca „zabawa” to jest ona twórcza, bo „dziecko nie jest - jak podkreśla W. Okoń - jedynie biernym odbiorcą zjawisk estetycznych; czynna i bierna postawa wobec rozmaitych dziedzin sztuki są wzajemnie powiązane, a recepcja utworów nie polega na ich kontemplacji, lecz wywołuje żywe reakcje emocjonalne dziecka i prowokuje je często do przetwarzania treści bajek czy filmu
w działaniu, np. w fikcyjnej bazie dramatycznej”.

Trzeba również podkreślić, że w wyniku działalności dziecka powstają wytwory
o niezaprzeczalnej wartości estetycznej. Używa ono dostępnych mu materiałów by wyrazić, przedstawić reprezentacje elementów rzeczywistości znanych mu z doświadczenia lub wyimaginowanych. Nigdy jednak „dzieło artystyczne” dziecka nie jest kopią rzeczywistości, ale jest unikalnym jej przedstawieniem. Wynika to z jego subiektywnego spostrzegania świata, który go otacza.

Mówiąc o działalności artystycznej dziecka możemy wyróżnić kilka jej rodzajów takich jak: ekspresja słowna, ruchowa, muzyczna i plastyczna. Twórczością, o której wiemy najwięcej z racji największego zainteresowania badaczy jest twórczość plastyczna.

Twórcza działalność plastyczna dziecka w początkowych etapach jego rozwoju - do około 6 roku życia.

Uszczegółowiając temat tej pracy zajmę się rysunkiem dziecka w początkowym okresie tj. od mniej więcej 18 miesiąca do szóstego roku życia. Okres ten jest bardzo bogaty
w twórczość i ewolucję. Polskim badaczem zainteresowanym rysunkiem dziecka był Stefan Szuman - psycholog, który już w 1927 roku opublikował prace dotycząca sztuki dziecka: Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowe. (Warszawa 1927).

Według S. Szumana w aktywności dziecka najciekawsze jest to, że ono nie rysuje tego co widzi, ale to co wie o danym przedmiocie. Dlatego też te rysunki są schematyczne, bardzo uproszczone. Analizując je można dowiedzieć się co jest dla dziecka najistotniejsze, co najbardziej zwraca jego uwagę. Możemy tym sposobem obserwować rozszerzanie się wiedzy dziecka o świecie zewnętrznym, która wzbogaca schemat rysunku dziecka.

S. Szuman zajął się prawidłowościami rozwoju rysunku dziecka i wyznaczył 3 etapy rozwoju jego twórczości. Pierwszy z nich to etap bazgroty inaczej zwany etapem rozwoju schematów (który opisze szerzej w dalszej części pacy). Kolejno, dzięki rozwojowi wiedzy dziecka o świecie wychodzi ono z etapu uproszczonych schematów i przechodzi w następne stadium. Etap ten zwany jest etapem ideoplastycznym lub etapem udoskonalonego schematu. Trzeci etap, który rozpoczyna się po ukończeniu 12 roku życia charakteryzuje się tym i że rysunek dziecka staje się coraz bardziej naturalistyczny, odchodzi od schematów. Okres ten zwany jest etapem fizjoplastyki lub poschematowym. Pozbawiony jest on pierwotnej oryginalności, gdyż dziecko pragnie być realista, „zbliżenie jednak do natury udaje mu się jedynie tylko poprzez intelektualizm schematyzmu rysunkowego”.

Pierwszy etap trwa do około 6 roku życia dziecko i dzieli się na dwa podokresy: bazgroty jako wczesnej formy grafizmu, czyli rysunku, który nie przedstawia nic konkretnego oraz rysunku w którym rozpoczyna kształtowanie schematów, nadal nie przypominające niczego konkretnego, ale tu już dziecko wie co chce narysować.

Pierwszy podokres bazgroty jest przejawem aktywności dziecka, bawiącego się ołówkiem, kreśli na papierze nic nieznaczące kreski. W początkowym etapie brak jest tutaj kontroli wzrokowej. Jednak, gdy uda się przypadkowo postukując ołówkiem po papierze pozostawić jakiś ślad, pobudza je to do kreślenia krótkich, urywanych linii, przy czym ołówek trzyma ono całą dłonią i wykonuje zamaszyste ruchy całym przedramieniem. Mogą również tutaj powstawać różne zygzaki, pętle itp. Jedna z badaczek tego zjawiska w Polsce Maria Przetacznik - Kwiatkowska obserwowała rozwój rysunku własnej córki oraz dzieci w okresie żłobka i przedszkola. Doszła ona do wniosku, że nawet w najwcześniejszym okresie nie jest to czysto mechaniczne działanie, ponieważ od samego początku dziecko interesuje się śladami jakie ołówek pozostawia na papierze. S. Szuman twierdzi jednak, że dziecko dopiero później zaczyna zwracać uwagę na efekt bazgrania i jest to moment rozpoczynający „eksperymentowanie” dziecka. Uważa, że potrafi ono rysować dopiero, gdy nauczy się rysować punkt lub kreskę. To ma być pierwszy etap - etap bazgroty linearnej. Początkowo linie proste i ukośne oraz poprzeczne duże zygzaki, w dalszym etapie spirale i supełki.

Rozwój bazgroty jest uwarunkowany jak już wspomniałam rozwojem wiedzy dziecka
o świecie, ale również wykształceniem sprawności manualnych: drobnych ruchów rąk
i palców oraz prawidłowym trzymaniem ołówka.

Po fazie bazgroty linearnej następuje faza bazgroty figuralnej, jako drugi podokres tego etapu rozwoju twórczości plastycznej, a konkretnie rysunku. Rozpoczyna on się od nauczenia się przez dziecko rysowania kółek - figur zamykających jakąś przestrzeń. Stanowi to postęp w stosunku do okresu poprzedniego. Ten rozwój umożliwia odtworzenie graficzne kształtów różnych przedmiotów. Początkowo te figury zamknięte są szpiczaste, jajowate, koliste,
a następnie prostokątne. Pod koniec 3 roku życia dziecko nadaje już swoim wytworom znaczenie, kojarząc to co narysowało z rzeczywistością i nadając całości swojego wytworu artystycznego jakiś związek z realnymi przedmiotami. Jest to związane z rozwojem mowy. Dziecko nazywa swój rysunek dopiero po ukończeniu go, a dodając jedną lub dwie kreski często zmienia jego nazwę. Etap ten trwa od 2 do 6 miesięcy.

Podobieństwo między rzeczywistością, a wytworem dziecka początkowo jest nikłe jednak z czasem „dzieło” dziecka jest coraz bardziej zbieżne z rzeczywistością.

Zdaniem natomiast wspomnianej już Maria Przetacznik - Kwiatkowska, to że dziecko nazywa swój rysunek, a nie tylko jakiś jego fragment, jak również to że można dostrzec podobieństwo między nim a rzeczywistością świadczy o tym iż dziecko posiada jakąś koncepcję rysunku jeszcze przed jego narysowaniem. Tutaj rozpoczyna się wkraczanie w etap uproszczonego i prymitywnego schematu. Jego tworzywem graficznym są elementy figuralne w połączeniu z określonym tematem. Przedmioty i postacie w tym etapie mają formę uproszczoną i zgeometryzowaną, są sztywne, kanciaste lub też nadmiernie zaokrąglone. Podobizna przedmiotów ludzi lub zwierząt konstruowana jest z wieloboków, kółek kresek. Rysunki dzieci są na ogół nie proporcjonalne. To wszystko sprawia, że rysunki te są trudne do interpretacji dla dorosłych, jednak z punktu widzenia unikalności są one niezwykle cenne, świeże oraz cechują się wdziękiem. Charakterystyczne dla tych rysunków jest również to, że dzieci używają wielu zaskakujących barw, co tworzy ciekawe kompozycje tematyczne. Dlatego twórczość dzieci zaliczana jest do twórczości artystycznej.

Najpopularniejszym tematem rysunku dziecka jest człowiek. Jak już wspominałam dziecko rysuje to co mu się wydaje najistotniejsze, pomijając wiele elementów (w tym przypadku osoby ludzkiej) ciała człowieka. Dlatego jest on trudny do rozpoznania. Wyodrębniając najważniejsze (według dziecka) elementy ciała człowieka dziecko łączy również jego części rysując głowę (jako koło) w połączeniu z nogami i rękami (jako liniami prostymi).

Tułów pojawia się dzieci dopiero w wieku 5-6 lat. Dziecko długo nie potrafi przedstawić wielu elementów ciała człowieka. Najpóźniej pojawia się w rysunkach dzieci szyja. Elementy twarzy (oczy, nos czy usta) rysowane są jako koła, które dziecko nauczyło się rysować już we wcześniejszym stadium rozwoju. Kończyny jeszcze długo rysowane są jako kreski, ale często zakończone duża ilością palców (kresek). Często ludzie są przedstawiania „do góry nogami”.

Etap ten jest jednak niesamowicie twórczym okresem. Dziecko opracowuje swój własny sposób rysowania, uzależniony od wspomnianych wcześniej czynników (rozwoju wiedzy dziecka, rozwoju jego sprawności itp.).

Po udoskonaleniu schematów około 6 roku życia dzieci wychodzą z okresu bazgroty
i wchodzą w etap udoskonalonego schematu.

Twórczość plastyczna dziecka jest ściśle związana z rozwojem wyobraźni. Istnieje niezaprzeczalny związek pomiędzy rozwojem rysunki dziecka, a jego rozwojem intelektualnym. Widoczne to jest szczególnie wyraźnie do 12 roku życia. Tworzenie, a potem wzbogacanie schematów jest ściśle związane ze zdobywaniem wiedzy o świecie oraz związkach przyczynowo - skutkowych łączących poszczególne przedmioty i zjawiska. To co dziecko zaobserwuje i doświadczy wpływa na to jaki obraz danej rzeczywistości ma ono w sobie, a co za tym idzie jak przedstawi ją w swojej twórczości. Wieloletnie badania pozwoliły skonstruować testy, które badając poziom rozwoju rysunku wnioskują o rozwoju intelektualnym dziecka. Testy te nie są jednak w pełni wiarygodne, ponieważ wyższe wynik uzyskują w nich te dzieci, które od najmłodszych lat dużo rysują. z drugiej strony dzieci upośledzone umysłowo są na ogół upośledzone także w zakresie umiejętności rysowania, dlatego ich wytwory pozostają często na poziome wczesnych bazgrot.

Dziecko wyraża w rysunku swoje uczucia i emocje. Eksponuje w nich swoje przeżycia, co pozwala mu na zachowanie równowagi. Dlatego też w niektórych zaburzeniach emocjonalnych psychologowie posługują się pewnymi formami malarskimi jako metodą terapii. Może to być np. malowanie palcami. Ta twórczość artystyczna dziecka rozwija w nim wrażliwość na piękno i wzbogaca jego wyobraźnię.

W rozwoju dziecka pomaga nie tyko samo tworzenie, ale również ogląd: książek ilustrowanych, filmów itp. Wzbogacając świat przeżyć dziecka wzbogaca się również jego wyobraźnię (co z pewnością wpływa na jego działalność artystyczną).

Podsumowując możemy stwierdzić, że aktywność własna dziecka wyrażająca się
w ekspresji plastycznej jest sztuką. Oczywiście zależy ona od indywidualnych uzdolnień dziecka. Niejednokrotnie zachodzi rozbieżność między zapałem dziecka, a efektem jego działalności. Jak wspominałam wcześniej rysowanie jest dla dziecka wyrazem ekspresji. Nie jest to odwzorowywanie, ale wyraz tego jak dziecko spostrzega rzeczywistość. Oczywiście zdarza się kopiowanie świata realnego, ale dopiero w późniejszym etapie rozwoju.

Poglądy na stymulowanie plastycznej twórczości dziecka są różne. Dla wielu psychologów i pedagogów jest to przede wszystkim dokument świadczący o postepach
w rozwoju estetycznym dziecka.

Polska psychologia dziecięca i wychowanie estetyczne główny nacisk kładzie na docenienie aktywności własnej dziecka i jego skłonności do tworzenia. Ważny jest tu rozwój twórczości dziecka, a nie sztuczne kierowanie jego działalnością artystyczną. Podstawa jest spontaniczne działanie, uzależnione od psychicznego rozwoju dziecka. Nie wyklucza się tutaj ingerencji dorosłych, pomagających ukierunkować dziecko, ale ma to być forma opieki a nie totalnej ingerencji. Polegać ma ona na organizowaniu dziecku potrzebnych materiałów, przestrzeni
i czasu, a nie narzucaniu pomysłów i tematów oraz sposobów realizacji. Ważna jest również ingerencja w formie pochwał i zachęt. Zadaniem dorosłych jest również dostrzeżenie szczególnych zdolności dziecka i ich pielęgnacja.

Zasady te nie odnoszą się wyłącznie do twórczości plastycznej, ale do wszelakich przejawów twórczej aktywności dziecka.

Bibliografia:

1. Przetacznikowa M., Makiełło - Jarża G., Psychologia rozwojowa, WSiP,

2. Przetacznikowa M., Podstawy rozwoju psychicznego dziecka, red. M. Zembrowska, Wyd. Naukowe, Warszawa 1975,

3. Przetacznik- Gierowska, Tyszko M., Psychologia rozwoju członka, PWN,
   Warszawa 1996

Strony internetowe:

1. http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/ID/aktywnosc.html

2. www.wsipnet.pl/oswiata/os_slownik.php?literka=A&haslo=19

www.wsipnet.pl/oswiata/os_slownik.php?literka=A&haslo=19

http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/ID/aktywnosc.html

Przetacznik- Gierowska, Tyszko M., Psychologia rozwoju członka, PWN, Warszawa 1996 s. 179

por. M. Przetacznik, G. Makiełłko-Jarża, Psychologia rozwojowa, Wyd. Szkolne i Pedagogiczna, s. 189

tamże, s. 201

por. tamże, s. 189

Przetacznik- Gierowska, Tyszko M., Psychologia rozwoju członka, PWN, Warszawa 1996

Przetacznikowa M., Makiełło - Jarża G, dz. cyt., s.195

---