Andrzej Markowski, Najistotniejsze cechy fonetyczne, gramatyczne i leksykalne polskich dialektów ludowych
Pisaliśmy już o funkcji gwar dawniej i dziś, wymieniliśmy też podstawowe zespoły gwar, czyli dialekty. Tu powiemy nieco dokładniej o cechach charakterystycznych gwar i o różnicach między nimi a językiem ogólnym.
Każda gwara ludowa jest pełnym systemem językowym, o sobie tylko właściwej wymowie, fleksji, składni i o swoistym słownictwie. Różnice między gwarami a systemem ogólnym języka istnieją więc we wszystkich podsystemach językowych.
Najłatwiej można je zaobserwować w zakresie wymowy. W gwarach występują samogłoski nieznane dziś polszczyźnie ogólnej, np. pośrednie między a i o (słyszymy je w formach pan, mam, które niewprawne ucho odbiera jako pon, mom), e i i lub y (mleko - mliko, ser - syr), o i u (koń - kuń). W pewnych gwarach inaczej wymawia się samogłoski nosowe (np. bandzie "będzie"), w innych przed samogłoską na początku wyrazu dodaje się głoskę u niezgłoskotwórcze (czyli współczesne ł) lub j, np. uorkiestra, uociec, Jadamek, Jagnieszka. Występują też różnice w wymowie spółgłosek. Znaczna część polskich gwar mazurzy, czyli utożsamia w wymowie głoski sz, ż, cz, dż i s, z, c, dz, w innych regionach tak samo wymawia się sz, ż, cz, dż i ś, ź, ć, dź (niewprawne ucho słyszy, że: pies ścieka i woda ścieka). Na terenach Polski północno-wschodniej słyszymy bziały, psiwo, wziara (biały, piwo, wiara), mniał mniód w mnieście, chiba, muchi itd. W gwarze podhalańskiej zachowała się wymowa miękkiego rzi: prziniusł, przisła. W tejże gwarze i w części gwar kaszubskich mamy akcent na pierwszą sylabę wyrazu, czyli akcent inicjalny.
Fleksja gwarowa różni się od języka ogólnego innymi końcówkami lub innym ich przydziałem (por. np. formy chłopakewi, kuniewi, choćwa, zróbta, bylim, przyszlim, a także: krowów, dzieciów) i innymi postaciami fleksyjnymi, np. ja przyjechał, my zrobili. W niektórych gwarach nie rozróżnia się form męskoosobowych i niemęsko-osobowych, np. baby gadali, chłopy pobiły się.
W gwarach inaczej wyzyskuje się środki słowotwórcze, zwłaszcza przyrostki zdrabniające są używane częściej niż w polszczyźnie ogólnej (maluchny, dobruśki). Żywe są staropolskie przyrostki dzierżawcze: ojców (dom), matczyna (suknia).
Swoistością gwar są liczne wyrazy, niewystępujące w polszczyźnie ogólnej, że przypomnimy choćby nazwy ziemniaków (grule, perki, pyry, rzepa itp.).
Powyższe przykłady pokazują, że istotnie językowe systemy gwar różnią się od systemu ogólnopolskiego. Bardziej szczegółowo cechy poszczególnych dialektów przedstawiają prace naukowe z zakresu dialektologii, na przykład Stanisława Urbańczyka Zarys dialektologii polskiej lub Dialekty i gwary polskie. Leksykon Stanisława Dubisza, Haliny Karaś i Nijoli Kolis.
1