Opracowanie Monika Ryhanycz
Co to jest środowisko wychowawcze?
W języku potocznym mianem środowiska określamy krąg osób i stosunków otaczających osobnika. W literaturze możemy znaleźć kilka definicji środowiska wychowawczego. I tak:
Środowiskiem nazywamy składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i wywołują określone reakcje ( przeżycia ) psychiczne.
Środowiskiem wychowawczym nazywamy odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika, mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu.
Środowiskiem nazywamy zespół warunków przyrodniczych, kulturowych, osobowo-społecznych wśród których żyje jednostka i czynników przekształcających jej osobowość, zakładając dialektyczną współzależność między środowiskiem wychowującym a jednostkami lub grupami wychowywanymi.
Środowiskiem nazywamy te elementy otaczającej struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które działają na jednostkę stale lub przez dłuższy czas, albo krótko, lecz ze znaczną siłą, jako samorzutny lub zorganizowany system kształtujących ją podniet.
W pedagogice społecznej ujmujemy środowisko od strony zbiorowości, jako typowe dla niej środowisko społeczne. Można w ten sposób dostrzec co jest wspólne dla danej społeczności. Takim typowym środowiskiem może być wieś, osada czy miasto. Możemy rozszerzyć pojęcie środowiska typowego o nieterytorialne kręgi środowiskowe, skupiające określone rodzaje instytucji społecznych takich jak rodzina, szkoła, zakład pracy.
Pedagogikę społeczną interesuje przede wszystkim wzajemne oddziaływanie wpływów środowiska i przekształcających środowisko sił jednostki. W ich związkach odnajduje cele stawiane świadomej czynności wychowawczej, w ich świetle charakteryzuje używane środki działania.
H. Radlińska opracowała trzy pary środowisk:
- bezpośrednie i szersze ( przestrzenne )
- obiektywne ( to, po co jednostka może sięgnąć - np. instytucje pomocy ) i subiektywne ( to, którego wpływ odczuwamy )
- materialne i niematerialne ( niewidzialne, np. zwyczaje, obyczaje, wierzenia, idee )
Rodzaje środowisk wychowawczych.
Do środowisk wychowawczych zaliczamy:
Rodzina.
Przedszkole i szkoła.
Grupy rówieśnicze, koleżeńskie.
Środowisko lokalne - stowarzyszenia, wspólnoty.
Zakład pracy.
Instytucje opiekuńcze - domy dziecka, pogotowia opiekuńcze, instytucje opieki nad dziećmi z upośledzeniami różnego typu, sanatoria.
Instytucje wychowania pozaszkolnego takie jak: świetlice, tereny zabaw, kolonie, poradnie, domy kultury.
Środowisko szkoły.
Szkoła stanowi podstawowy system edukacji, wychowania i opieki zlokalizowany w określonym środowisku. Pojęcie szkoła obejmuje swym zakresem wszystkie rodzaje szkół, które składają się na system edukacji państwowej i prywatnej. Będą to szkoły podstawowe i średnie aż do szkół wyższych - zawodowych i magisterskich. Będą to wszelkiego rodzaju szkoły specjalistyczne, studia podyplomowe czy też formy permanentnego kształcenia. Szkoła to grupa zespolona szczególnego rodzaju więzią, wynikającą zarówno z zadań szkoły, jak i trwałych stosunków tworzących się między nauczycielem a uczniami oraz w grupach rówieśniczych, wśród kolegów. Wychowanie szkolne, w odróżnieniu od wychowania w rodzinie, ma charakter czynności planowych, gdyż realizuje z góry wyznaczone cele i zadania określone w programach wychowawczych poszczególnych szkół. Szkoły powinny urzeczywistniać dwa składniki procesu kształcenia: nauczanie i wychowywanie. Helena Radlińska zwracała uwagę na to, że oprócz szkoły ogromną rolę wychowawczą spełniają czynniki środowiskowe. Uważała szkołę za głównego łącznika społeczności lokalnej ze światem i ogólnoludzką kulturą. Podkreślała ogromne znaczenie lokalnych wartości wychowawczych płynących na szkołę z jej otoczenia.
III.I. Funkcje szkoły.
Przez funkcje szkoły rozumiemy określony sposób działania związany z rozwijaniem i zaspakajaniem potrzeb oraz aspiracji społeczeństwa, zwłaszcza w zakresie edukacji i wychowania. Funkcje jakie powinna spełniać szkoła możemy podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Zewnętrzne funkcje szkoły to te, które wypływają z postanowień zbiorowości powołującej szkołę do istnienia, organizującej szkolnictwo, zapewniającej jej bazę materialną i warunki ciągłości działania. Wyznaczają je następujące czynniki:
Kultura narodowa ( ciągłość, rozwój kultury )
Ideologia ( ideologia polityczna, system norm moralnych, obyczaje )
Gospodarka narodowa i prywatna ( szkoły profilowane )
Struktura społeczno-zawodowa ( role społeczne, kariery zawodowe, sposób życia)
Wewnętrzne funkcje szkoły to te, które nadbudowują się nad jej strukturą instytucjonalną czy też wypełniają strukturę zindywidualizowanymi zachowaniami. Kategorią charakteryzującą wewnątrzszkolny punkt widzenia jest postawa wobec szkoły, postawy mają bowiem decydujący wpływ na sposób spełniania ról szkolnych, określają status jednostki w szkole. Do funkcji wewnętrznych szkoły możemy zaliczyć między innymi:
Funkcje edukacyjne ( przekazanie wiedzy, umiejętności, nawyków )
Funkcje selekcyjne ( ilość i jakość kadr, dobór specjalizacji )
Funkcje adaptacyjne i kulturowe ( wprowadzanie w społeczność i jej kulturę )
Funkcje ideologiczne ( wskazują cele działania, filozofię edukacji, kształtuje postawy i opinie, przekonania i poglądy )
Funkcje integracyjne i dezintegracyjne
Funkcje społeczne ( wynikają z rozwoju społecznego, stosunków społecznych i układu tych stosunków
Funkcje opiekuńcze i wychowawcze ( sprawowanie opieki, udzielanie pomocy, zaspakajanie potrzeb )
Wpływ na funkcje i miejsce szkoły w społeczeństwie wywierają również tradycje oświatowo-kulturalne i historyczne poszczególnych społeczeństw.
III.II. Koncepcje szkoły.
Szkoła wychowująca - jest to szkoła z rozbudowaną aktywnością pozalekcyjną. Są to związki i stowarzyszenia młodzieżowe, koła zainteresowań intelektualne, techniczne, artystyczne, sportowe, krajoznawczo-turystyczne. Prawidłowy proces dydaktyczny wraz z wielostronną aktywnością wychowawczą przezwycięża lub łagodzi trudności rozwoju psychofizycznego i uwarunkowań środowiskowych dzieci i młodzieży. Aktywizuje uczniów mniej zdolnych .
Szkoła opiekuńcza - zadaniem szkoły opiekuńczej jest przezwyciężanie trudności i wykolejeń uczniów. Główny nacisk kładzie się na zajęcia kompensacyjne i zadania zapobiegawcze. Zadania opiekuńcze realizowane są przez każdego wychowawcę klasowego a dopełniane i koordynowane przez specjalnego pracownika szkoły ( pedagoga socjalnego, psychologa, socjologa ). Wychowawca klasowy musi opanować technikę diagnozy społecznej oraz prowadzenie łatwiejszych „przypadków indywidualnych”. Szkolny opiekun społeczny prowadzi trudniejsze przypadki i organizuje zabiegi grupowe. Ważne jest właściwe spożytkowanie placówek szkolnych i urządzeń opiekuńczych takich jak: komitet rodzicielski, świetlica, kolonie letnie, rodziny zastępcze i opiekuńcze, koła zainteresowań i organizacje młodzieżowe.
Szkoła osiedlowa ( środowiskowa ) - jest to koncepcja szkoły, dla której osiedle stanowi rejon szkolny. Samorząd osiedlowy ( rada osiedla ) jest opiekunem szkoły. Cechą charakterystyczną tej szkoły jest jej otwartość dla osiedla. Jest to udostępnienie wszystkim dzieciom i młodzieży w godzinach i dniach wolnych od lekcji boiska szkolnego, sali gimnastycznej oraz części jej pomieszczeń. Wiąże się to z adaptacją pomieszczeń szkolnych dla zajęć pozalekcyjnych i zatrudnieniem kilku instruktorów. W zamian osiedle dostaje kompletnie zorganizowany ośrodek wychowawczy. Zaletą tej szkoły jest zainteresowanie społeczności lokalnej szkołą, a zarazem czyni szkołę wrażliwą na potrzeby osiedla.
Szkoła jest prawdopodobnie jedyną instytucją, gdzie niejako z urzędu musi występować społeczność dwupokoleniowa - nauczyciele i uczniowie - przy czym uczniowie dzieleni są na klasy według roczników zaś nauczyciele otrzymują gratyfikację według stażu, a nie za wyniki w pracy.
Klasa szkolna.
Klasę szkolną można uznać za małą grupę społeczną utworzoną w sposób instytucjonalny, o dwoistej strukturze społecznej ( formalnej i nieformalnej ), przy czym nie jest ona wyizolowana, lecz stanowi jedno z ogniw w systemie szkoły.
Klasa szkolna jest podstawową jednostką organizacyjną szkoły. Jest ona dla uczniów nie tylko terenem nauki, ale i życia społecznego w zespole rówieśników. Jest więc najważniejszym składnikiem środowiska wychowawczego w szkole. Dla wielu dzieci klasa przez szereg lat jest miejscem najważniejszej aktywności życiowej, źródłem doświadczeń istotnych dla rozwoju społecznego dziecka. W klasie powstają stosunki koleżeńskie i przyjacielskie, a także nieporozumienia i zatargi. W rezultacie klasa różnicuje się. W obrębie klasy powstają mniejsze grupy, które wywierają wpływ na życie i rozwój klasy. Klasa szkolna może mieć strukturę formalną i nieformalną. Na strukturę o charakterze formalnym mają wpływ:
- przepisy i zarządzenia szkolne
- regulamin szkoły
- plan zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych
Przejawem tych czynników w klasie są wyznaczone uczniom role np. gospodarza klasy, zastępcy gospodarza, dyżurnych.
Na strukturę nieformalną mają wpływ:
- stosunki osobiste między uczniami
- powstające normy zachowań
- układ pozycji i ról uczniów
Struktury o charakterze nieformalnym powstają w klasie szkolnej żywiołowo, niezależnie od przepisów i norm życia szkolnego. Są one rezultatem wzajemnych oddziaływań uczniów, zwłaszcza niekontrolowanego ich porozumienia się ze sobą, jak również wspólnych ich upodobań, potrzeb, zainteresowań i uzdolnień.
Pomiędzy uczniami zachodzą interakcje. Ze względu na ich treść przedmiotową możemy je podzielić na:
- stosunki rzeczowe - kształtują się podczas prac grupowych na lekcjach, przy wspólnym wykonywaniu zadań
- stosunki koleżeńskie - powstają między innymi z faktu przynależności do konkretnego zespołu, np. kółka zainteresowań
- stosunki przyjacielskie - charakteryzują je więzi emocjonalne łączące partnerów ( pozytywne )
Możemy wyróżnić jeszcze :
- stosunki międzygrupowe- mogą polegać na współpracy lub współzawodnictwie
- stosunki między jednostką a grupą - pozytywne ( identyfikacja, solidaryzowanie się, opieka ) i negatywne ( opór, wycofanie się, bojkot, izolacja )
Ze względu na powiązanie poszczególnych uczniów z resztą klasy można wyróżnić kilka zasadniczych kategorii członków grupy:
- Dzieci akceptowane, w stosunku do których występują silne postawy pozytywne. Są to osoby, które cieszą się uznaniem członków grupy, znajdują się najczęściej w centrum życia klasy. Są atrakcyjnymi partnerami wielu różnorodnych interakcji zachodzących w szkole i poza nią. Ich sytuacja psychologiczna jest najkorzystniejsza.
- Dzieci przeciętnie akceptowane. Nie zajmują one ważnych miejsc w strukturze grupy, ale są raczej lubiane.
- Dzieci o statusie niezrównoważonym. Przez część klasy są lubiane i akceptowane, natomiast wśród drugiej części wzbudzają emocje negatywne.
- Dzieci funkcjonujące na marginesie życia klasy, nie podejmujące działań na jej rzecz, bierne społecznie. Ich sytuacja została określona jako izolowanie. Mogą występować dwie jego odmiany: samoizolacja i sytuacja izolowania jednostki przez grupę. Dzieci znajdujące się w takiej sytuacji nie liczą się w grupie. Nie są ani lubiane ani nielubiane.
- Dzieci odrzucane -są przedmiotem jawnej, zdecydowanej niechęci pozostałych członków grupy. Są nielubiane i nieuznawane. Koledzy unikają kontaktów z nimi. Zwykle znajdują się w konflikcie z grupą, ich zachowanie odbiega od ogólnie przyjętych norm. Ich sytuacja psychologiczna jest niewątpliwie najbardziej niekorzystna.
Dwie ostatnie kategorie zostały objęte wspólną nazwą - dzieci nieakceptowanych.
Stosunki interpersonalne z kolegami i koleżankami w klasie są niezwykle ważne dla każdego dziecka, mają bowiem wpływ na rozwój osobowości.
Nauczyciel.
Efektywność pracy wychowawczej nauczyciela uzależniona jest nie tylko od osobowości nauczyciela i jego etyki pracy, ale także od dojrzałości i poziomu umysłowego klasy. Działalność wychowawcy klasy stanowi ważną część mikrosystemu wychowawczego szkoły, a zrazem sama ta działalność jest pewną dającą się wyodrębnić całością. W obrębie jednej szkoły różnią się między sobą klasy, ich opiekunowie i styl pracy nauczyciela z klasami. Większość decyzji wychowawczych, jakie podejmuje nauczyciel zapada autonomicznie, jest w pewnym sensie „dziełem autorskim” tego nauczyciela. Najczęściej są to decyzje reaktywne, będące odpowiedzią wychowawcy na bieżące zdarzenia, wyłaniające się potrzeby, trudności, konflikty. Czasem są to decyzje aktywne, wynikające z twórczej inicjatywy nauczyciela, który szuka sam coraz lepszych metod pracy z klasą i poszczególnymi uczniami. Wychowawca jest częścią środowiska ogólnoszkolnego, a nie tylko grupy, która umownie nazywa się „pokojem nauczycielskim”. Od tego, kim jest i próbuje być wobec własnych uczniów, zależy w ostateczności charakter i klimat mikrośrodowiska społeczno-wychowawczego szkoły, do której ci uczniowie uczęszczają. Nauczyciel może zadać sobie pytanie: kim jestem dla swoich uczniów?
Autokrata surowy - pracę swoją opiera na przymusie i zastraszaniu. Dyscyplinę wymusza za pomocą często stosowanych kar. Jest surowy wobec siebie i swoich uczniów. Nie znosi sprzeciwu, samodzielności uczniów, krytyki. Uczniowie się go boją. Nie jest lubiany.
Autokrata życzliwy - jest surowy wobec uczniów, ale oprócz kar stosuje niekiedy nagrody. Nagradza jednak tylko np. uczniów uległych lub ślepo mu posłusznych. Działa według zasady „dziel i rządź”.
Autokrata nieudolny - jest despotą, a przy tym nie ma wymaganych kwalifikacji zawodowych. Bez żadnych skrupułów, za wszelką cenę dąży do osiągnięcia celu, kłamie, nadużywa swej władzy, nie liczy się z nikim i z niczym.
Demokrata prawdziwy - kieruje zespołem, nie ograniczając jego inicjatywy i samodzielności. Omawia z uczniami plan i sposób jego realizacji. Popiera cenne inicjatywy, skłonny jest do wprowadzania innowacji i ulepszeń. Okazuje uczniom szacunek i zaufanie. Mówią o nim „swój chłop”. Uczniowie nie obawiają się zwrócić do niego w razie kłopotów.
Pseudodemokrata - zasadnicze decyzje podejmuje sam, gdyż nie ma zaufania do umiejętności swoich uczniów, ale dla osiągnięcia wyników odwołuje się do nich, informuje o trudnościach, zasięga rady.
Nieingerujący - taki nauczyciel zostawia zespół samemu sobie i nie stara się sprawować nad nim kontroli. Swe zadania ogranicza do roli przekaźnika poleceń od swojego zwierzchnika do klasy. Wyznaje zasadę „niech się samo kręci”.
Dobry wujaszek - nauczyciel, który chciałby wszystkim dogodzić, ale nie wie, jak to zrobić. Pod pozorem dobrych stosunków międzyludzkich zaniedbuje dyscyplinę pracy, dopuszcza do bałaganu, jest złym organizatorem. Dla świętego spokoju łatwo zmienia zdanie. Osiągnięcia takiego nauczyciela są mierne, ale zdobywa zaufanie uczniów.
Biurokrata - dla niego najważniejsze jest przestrzeganie przepisów. Sam zawsze czeka na wytyczne i instrukcje z góry. Lubi tworzyć nowe przepisy i komplikować już obowiązujące. Nie dba o uczniów, ważniejsze jest dla niego pieczątka, formularz, paragraf.
Dyplomata - działa poprzez sztukę przekonywania. Daje uczniom ograniczona swobodę działania, pozwala na zadawanie pytań, dyskusję a nawet odrobinę własnego poglądu.
Uczestniczący - otwarcie zaprasza uczniów do uczestniczenia w przygotowaniu decyzji dotyczących klasy. Wysłuchuje opinii, dyskusji, propozycji klasy, ale daje do zrozumienia, że on sam odpowiada za decyzję i jest uprawniony do jej podjęcia.
Sterujący - przedstawia uczniom cele, zadania oraz udziela ogólnych wytycznych dotyczących organizacji pracy. Pozostawia wolną rękę w działaniu , w razie potrzeby służy radą.
Być dobrym nauczycielem znaczy racjonalnie kierować ( współkierować ) zespołem uczniowskim. Im zespół ma większą swobodę, tym mocniej nauczyciel pobudza jego aktywność. I odwrotnie, im bardziej nauczyciel tłumi ucznia, tym niższa jest jego motywacja do działania. Dobry, a więc skuteczny nauczyciel potrzebny jest zarówno uczniom, jak i szkole, rodzicom i społeczności szkolnej.
Podsumowanie.
Środowisko wychowawcze szkoły jest dla ucznia zbiorem elementów rzeczywistości społecznej i instytucjonalnej. W jakim stopniu to środowisko hamuje rozwój osobowości ucznia a w jakim może mu sprzyjać? Poszukiwanie efektywnych metod wychowania i kształcenia musiałoby:
- eliminować czynniki lękotwórcze, stanowiące elementy procedur dyscyplinarnych, rytuałom kontroli i oceny uczniów przez nauczycieli
- metody „nadawania i utrwalania” informacji zastąpić metodami dialogu nauczycieli z uczniami i uczniami między sobą
-metody odtwórcze zastąpić zadaniami wymagającymi twórczych, innowacyjnych postaw i zachowań
- zwiększenie zakresu samorządności uczniów, pozwolić im na praktyczne uczenie się i podejmowanie decyzji
-poprzez samokształcenie nauczycieli zmienić styl kierowania w szkole z dotychczas rozpowszechnionego stylu paternalistycznego na styl partnerski
-uznać w praktyce zasadę jedności kształcenia i wychowania przez traktowanie rozwoju osobowości ludzkiej jako procesu integralnego.
Są to niektóre z możliwości uczynienia szkoły „otwartym rynkiem ofert” wobec konieczności zaspokajania potrzeb psychicznych, społecznych i intelektualnych młodzieży. Jeśli realizacja tych postulatów jest dziś możliwa w poszczególnych placówkach - czemu nie mogłaby być możliwa w innych szkołach w Polsce i to w skali masowej?
Bibliografia.
R. Wroczyński, Pedagogika społeczna., PWN , Warszawa 1974
F. Znaniecki, Socjologia wychowania T-I., PWN, Warszawa 2001
E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna. PWN, Warszawa 2006
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974
R.B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji zachowań społecznych., Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998
T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2003
R. Wroczyński, Pedagogika społeczna., PWN , Warszawa 1974, s. 74
Tamże, s. 76
F. Znaniecki, Socjologia wychowania T-I., PWN, Warszawa 2001, s. 87
E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna. PWN, Warszawa 2006, s. 58
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s. 40
Tamże, s. 41
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s. 42-43
R.B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji zachowań społecznych., Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998, s. 221
R.B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji zachowań społecznych., Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998, s. 222
Tamże, s. 224-225
Tamże, s. 226
R.B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji zachowań społecznych., Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998, s.226-231
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej., PWN, Warszawa 1974, s. 115-118
T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2003, s. 187
R.B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji zachowań społecznych., Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998, s. 268
Tamże, s. 270
R.B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji zachowań społecznych., Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998, s. 272-274
Tamże, s. 275-276
http://www.edukacja.edux.pl, D. Godlewska, Klasa szkolna jako środowisko społeczna i wychowawcze.
R.B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji zachowań społecznych., Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998, s. 280
T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2003, s. 189-190
R.B. Woźniak, Zarys socjologii edukacji zachowań społecznych., Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998, s. 287-290
Tamże, s. 291
T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna., Wydawnictwo Akademickie „Żak”., Warszawa 2003, s. 193-194
1