PEDAGOGIKA, DORADZTWO ZAWODOWE I PERSONALNE

Podstawy metodyki opiekuńczo - wychowawczej

Co to jest opieka i wychowanie? Czy opieka zawsze idzie w parze z wychowaniem?

Praca napisana pod kierunkiem:

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . 3

1. Co to jest opieka i wychowanie, wyjaśnienie pojęć . . 4

2. Związek między opieką a wychowaniem . . . . 6

3. Podsumowanie . . . . . . . . 7

Bibliografia . . . . . . . . . . 9

Wstęp

Zrozumienie pojęć opieka i wychowanie, z pewnością nie jest możliwe bez wyjaśnienia tego, czym w istocie rzeczy są one w rozumieniu podstawowych pojęć pedagogiki. Wpraw­dzie nie ma tutaj jednomyślności nawet wśród wybitnych teoretyków, warto jednak zapoznać się z niektórymi próbami definio­wania tych pojęć w literaturze pedagogicznej i psychologicznej.

Rozdział pierwszy jest poświęcony głównie wyjaśnieniu pojęć opieki i wychowania. Są tu scharakteryzowane kolejno: pojęcie opieki i jego powiązania z wychowaniem, zaś rozdział drugi stanowi próbę ukazania związku pomiędzy tymi dwoma definicjami.
Co znaczą pojęcia opieka i wychowanie, jaki jest związek między nimi oraz czy opieka idzie zawsze w parze z wychowaniem, to zagadnienia poruszane w poniższym opracowaniu.

1. Co to jest opieka i wychowanie, wyjaśnienie pojęć

Literatura pedagogiczna podaje wiele definicji dotyczących pojęć opieki
i wychowania. Terminy opieka i wychowanie są terminami bliskoznacznymi i wiążą się ze sobą w pewien sposób. Aby zrozumieć co znaczą te pojęcia należy zrozumieć ich znaczenie.

Według H. Radlińskiej „(…) opieka - jest szczególnie przydatna tam, gdzie przejawiają się takie niekorzystne dla normalnego rozwoju człowieka zjawiska, jak: choroby, zaburzenia psychofizyczne, defekty organiczne, złe przyzwyczajenia, braki w sprawności
i wykształceniu, samotność. Może być sprawowana zarówno wobec dzieci i młodzieży, jak
i wobec dorosłych”.

Można zatem przyjąć, że opieka rozumiana jest w tym ujęciu jako działanie polegające na zapewnieniu pewnego rodzaju bezpieczeństwa i kompensowanie pewnych braków, które mogą zagrażać w normalnym funkcjonowaniu danej jednostki.

Jak opisuje M. Łobocki „(…)zdaniem Z. Dąbrowskiego (1980, s. 28-32), opieka,
w przeciwieństwie do wychowania, jest działaniem pierwotnym w rozwoju filogenetycznym, jak i ontogenetycznym, to znaczy, że „[...] działania opiekuńcze wyprzedzają i warunkują czynności wychowawcze". Ponadto autor zwraca uwagę na to, iż opieka zapewnia ciągłość istnienia gatunku ludz­kiego, a wychowanie przekazywanie najszerzej pojętego dorobku kultu­rowego. Opieka jest też „[...] w zasadzie wyłączną treścią działania opie­kunów w stosunku do pewnych kategorii osób, na przykład dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo, nieuleczalnie chorych [...] niedo­łężnych itp." oraz stawia sobie odmienne cele w porównaniu z wychowaniem.”.

Termin opieka jest pojęciem bogatym w rozmaite znaczenia. Potocznie może oznaczać wiele różnych sytuacji. Przyglądając się opiece w ujęciu słownikowym warto zapoznać
z opisem wg. W. Okonia, który pisze o opiece nad dzieckiem w następujący sposób „(…) jest to ogół działań podejmowanych przez odpowiednie instytucje lub osoby w celu zaspokojenia codziennych potrzeb dzieci oraz wszechstronnego rozwoju ich osobowości. Szczególnie intensywnej opieki wymagają dzieci pozostające w trudnych warunkach życiowych i wychowawczych, a więc dzieci, których rozwój jest zagrożony”.

W literaturze, jak widać, istnieje wiele definicji terminu opieka, czym zatem jest wychowanie?. H. Radlińska twierdzi, że „(…) we wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy” a wychowanie wg niej polega na pielęgnowaniu rozwoju, nauczenia sztuki odszukiwania i wyboru wartości istniejących oraz czynienia z nich narzędzi własnego trudu, na wzbogacaniu wiedzy oraz wyrabianiu sprawności w kierowaniu sobą
i wykonywaniu pracy.

Zarówno w ujęciu pedagogicznym jak i psychologicznym istnieje wiele definicji wychowania. W. Okoń podaje, że „(…) wychowanie to, świadomie organizowana działalność społeczna, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo - instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia”.

Na ogół wychowanie jest rozpatrywane jako proces, czyli swoisty ro­dzaj ludzkiego działania, lub jako wynik czy produkt oddziaływań wy­chowawczych odnoszących się przede wszystkim do sfery emocjonalno-motywacyjnej dzieci i młodzieży.

Wychowanie zatem, jako proces - zgodnie z większością definicji - jest utoż­samiane
z oddziaływaniem na psychikę i zachowanie człowieka, przy czym przez oddziaływanie to rozumie się w szczególności przez wywieranie wpły­wu na zmiany czy przeobrażenia
w osobowości i zachowaniu, zwłasz­cza opinii i przekonań o otaczającym świecie oraz postaw wobec ludzi, samych siebie i wartości.

Należy przyjąć, że wychowanie jest procesem długotrwałym, długofalowym z góry przewidzianym, zaprojektowanym i przemyślanym. Pewne standardy czy wzorce wychowawcze określają cele, które są zawsze odzwierciedleniem określonych wartości.

Wychowanie jest to także przygotowanie ludzi do życia na określonym etapie rozwoju historycznego i w określonych warunkach ekonomiczno-społecznych. Wychowanie jest zjawiskiem społecznym, ukształtowanym w wyniku rozwoju kolejnych pokoleń. Im bardziej złożona jest organizacja życia społecznego, tym większa rodzi się potrzeba przekazywania następnym pokoleniom osiągnięć, zasad i doświadczeń, na których ta organizacja jest oparta. Osiągnięcia te, zasady i dorobek przekazuje się w imię czegoś, czemu mają one służyć.

Przyglądając się wielu teoriom wychowania, można uznać, że wychowywać znaczy oddziaływać, wspierać, wskazywać, mobilizować do własnej aktywności zgodnie
z oczekiwaniami społecznymi i z ogólnie przyjętymi zasadami moralnymi.

2. Związek między opieką a wychowaniem

Rozpatrywane związku między opieką a wychowaniem zależą głównie od tego, jak sprawowana jest opieka i jak przebiega wychowanie, zaś tworzenie ich teoretycznego modelu- od określonego definiowania pojęć opieka i wychowanie. Jeśli zatem wychowanie jest procesem polegającym na wspomaganiu w rozwoju jednostek, a opieka dotyczy tych zjawisk , które przeszkadzają i zaburzają normalny rozwój jednostki, to można przyjąć, że opieka i wychowanie wiążą się ze sobą jako dwa podstawowe czynniki rozwoju człowieka.

Aby następował prawidłowy rozwój jednostki należy najpierw zaspokoić istotne opiekuńcze jej potrzeby. Wychowanie jest zatem zależne od stopnia zaspokojenia określonych potrzeb opiekuńczych dziecka, zaś opieka zależy od zakresu realizacji zadań wychowawczych.

Można zatem przyjąć, że istnieje ogromny związek pomiędzy opieką
a wychowaniem. Opieka to ustawiczna pomoc w zaspokajaniu potrzeb jednostek, zaś wychowanie to tworzenie warunków do pełnego ich rozwoju. O związkach miedzy opieką
a wychowaniem wypowiadają się badacze w różny sposób, jedni wskazują na ich ścisły związek zaś pozostali na ich osobne znaczenie.

„Opieka spożytkowuje metody wychowania w usuwaniu moralnych przyczyn ludzkiego nieszczęścia i szkodliwej bierności”. To oznacza, iż wychowaniu trudno byłoby obyć się bez opieki. Dzięki niej zapewnia się niezbędne warunki dla prawidłowego przebiegu procesu wychowawczego. Natomiast opieka bez wychowania mogłaby przerodzić się
w „dawanie” ponad miarę i tym samym sprzyjać postawom biernego wyczekiwania oraz sankcjonować brak aktywności i samodzielność wychowanków. Podobne stanowisko
w sprawie związku między wychowaniem a opieką prezentuje J. Pieter ,M. Żelazkiewicz
i A. Kelm .Współwystępowanie wychowania z opieką uważają oni za fakt bezsporny. Trudno jest oddzielić wychowanie od opieki, zawsze bowiem pozostaje obawa o bezpieczeństwo osobiste dziecka, którym się w toku wychowania zajmujemy. Tak więc opiekę towarzyszącą wychowaniu traktuje jako niezbędną część każdego pedagogicznego kontaktu i integralny składnik pedagogicznego działania. Bliski związek wychowania i opieki podkreśla też
J. Maciaszkowa, jej zdaniem opieka i wychowanie idą w parze, szczególnie w zakresie rozwoju społeczno - moralnego i kulturalnego wychowanków oraz podczas pełnienia przez wychowawcę funkcji profilaktycznej, kompensacyjnej, resocjalizacyjnej i rehabilitacyjnej.
Można zatem zgodzić się, iż wychowanie i opieka przeplatają się wzajemnie w takim stopniu, że można mówić jedynie o procesie opiekuńczo - wychowawczym bez wyodrębniania stron tego procesu i dzielenia go na opiekę i wychowanie.
Nie wszyscy pedagodzy podzielają jednak ten pogląd. Niektórzy z nich, jak Z. Dąbrowski uważają, że wychowanie i opieka stanowią odrębne dziedziny ludzkiej działalności. Chociaż pogląd ten doczekał się uzasadnienia teoretycznego, nie wydaje się słuszny, bo nie uwzględnia złożoności procesu wychowania i nie liczy się dostatecznie z rzeczywistym dobrem jednostek. Jest także sprzeczny z najnowszymi tendencjami w naukach pedagogicznych. Tak więc nie sposób zgodzić się z tezą, że wychowanie i opieka to dwie całkowicie różne dziedziny. Wychowanie bez opieki byłoby działaniem zubożonym i raczej mało skutecznym.

Należy zatem uznać, że nie należy dopatrywać się rozbieżności czy przeciwieństw między opieką a wychowaniem. Od czasu gdy opieka i wychowanie zaczęły funkcjonować obok siebie zachodzą między nimi wielorakie stosunki, od przeciwieństwa aż do integralnych związków.

4. Podsumowanie

Zadaniem wychowania jest wspomaganie dzieci w ich rozwoju psychicznym
i fizycznym. Głównym jego zadaniem jest ochrona wychowanka przed złymi wpływami które mogą zakłócić jego prawidłowy normalny rozwój. Wychowanie w aspekcie społecznym jest to próba przystosowania jednostki do warunków sytuacji w jakich przyjdzie mu żyć
i pracować. Wychowanie w kontekście kulturowym umożliwia dzieciom i młodzieży przyswojenie materialnego i duchowego dorobku ludzkości. Pozwala także na wyzwolenie ciekawości i zainteresowania nimi. W wychowaniu opieka zapewnia niezbędne warunki dla prawidłowego przebiegu procesu wychowawczego. Jeśli opieka jest działalnością pierwotną w stosunku do wychowania, wobec tego występowała samoistnie przed pojawieniem się wychowania i odnosiła się w przeszłości do gatunku ludzkiego ale nadal występuje w okresie niemowlęctwa każdej jednostki. Z pierwotnym charakterem opieki wiąże się ściśle z jej genezą. Opieka wyznaczana jest przede wszystkim koniecznością zachowania życia ludzkiego i ciągłości gatunku. Wychowanie zaś postrzegane jest jako działalność celowa
i świadomie organizowana, która pojawiła się głównie z konieczności zachowywania
i przekazywania następnym pokoleniom jak najszerzej pojętego dorobku kulturowego.

Czy opieka zawsze idzie w parze z wychowaniem?. Zdarza się, że opieka występuje samoistnie, bez udziału wychowania, wszędzie tam, gdzie trzeba przeciwdziałać realnemu zagrożeniu, gdzie ludzie stają się ofiarami pewnych nieprzewidywalnych sytuacji, wypadków losowych, chorób. Niekiedy opieka i wychowanie nie tylko nie idą ze sobą w parze, ale pozostają wobec siebie w wyraźniej sprzeczności. Ponadto między opieką a wychowaniem występują czasami istotne różnice w zakresie treści działania i ich funkcji, co w sumie nadaje swoistości tych dziedzin i relacji miedzy nimi. Bezpośredni, przedmiotowy wymiar opieki polega na specyficznej aktywności opiekuna zaspokajającej potrzeby podopiecznego. Natomiast bieżąca aktywność wychowawcza sprowadza się do działań wywierających zamierzony wpływ na zachowanie jednostek. Można powiedzieć, że rzeczywiste relacje miedzy opieką a wychowaniem są wielce zróżnicowane, od przeciwieństwa aż po wzajemne przeplatanie się ze sobą. Uważam, że pomimo pewnych różnic między opieką
a wychowaniem zarówno jedna jak i druga są ze sobą powiązane. Wychowanie bez opieki byłoby działaniem zubożonym i raczej mało skutecznym, zaś w każdym elemencie opieki zawiera się pewna doza wychowania.

Bibliografia

1. Krzysztoszek Z. Pedagogika, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968

2. Łobocki M. ABC Wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lubin 1999

3. Okoń W. Słownik pedagogiczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984

4. Radlińska H. Pisma pedagogiczne T. 1-3, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1961

Helena Radlińska, Pisma pedagogiczne T. 1-3, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1961, s. 324.

M. Łobocki., ., ABC Wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lubin 1999, s. 23.

W. Okoń., Słownik pedagogiczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 212.

H. Radlińska., Pisma pedagogiczne T. 1-3, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1961, s. 324.

W. Okoń., Słownik pedagogiczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 347-348.

por. M. Łobocki., ABC Wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lubin 1999, s. 11

por. Z. Krzysztoszek., Pedagogika, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968, s. 5.

M. Łobocki., ABC Wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lubin 1999, s. 20.

Por. M. Łobocki., ABC Wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lubin 1999, s. 23-24.

2

---