Hanna Świda „George'a Gurvitcha koncepcja socjologii moralności”
George Gurvitch - wybitny socjolog francuski pochodzenia rosyjskiego. W latach 1934-1935 profesor uniwersytetu w Bordeaux, następnie, do 1948, uniwersytetu w Strasburgu. Od 1948 - Sorbony w Paryżu.
Przyjęty przez Gurvitcha styl uprawiania socjologii jest bliższy socjologii XIX-wiecznej niż socjologii współczesnej. Socjologia Gurvitcha to socjologia panoramiczna, to szeroka historyczno-filozoficzna refleksja nad rzeczywistością społeczną różnych okresów i kultur. Autor traktuje tę rzeczywistość jako wieloaspektową i złożoną, jako wieloodmianową kombinację elementów nieprostych nawet w swej ostatecznej formie.
Punktem wyjścia dla rozważań Gurvitcha stają się jego własne konstrukcje pojęciowe, przez pryzmat których dokonuje następnie oglądy zjawisk społecznych w różnych epokach i formacjach.
U Gurvitcha poszczególne analizy nie integrują się w system historiozoficzny jak u Comte'a, Durkheima czy Marksa, skonstruowany wokół określonej idei podstawowej. Według niego tego typu koncepcje ograniczają perspektywę poznawczą socjologa, skazują go na monistyczną, ideologiczną jednostronność. Rdzeniem wspólnym, łączącym wielowątkowe analizy Gurvitcha jest natomiast przyjęta świadomie przez Autora metodologia, oraz pewne, powtarzające się w różnych kontekstach konstrukty pojęciowe.
Metodologia Gurvitcha wyrasta z inspiracji antypozytywistycznej humanistyki niemieckiej, zwłaszcza fenomenologii.
Różne fenomeny społeczne przybierają, zdaniem Gurvitcha, różne oblicza, zależnie od kontekstu społeczno-kulturowego w jakim następują. Przyjęcie pluralizmu i relatywizmu metodologicznego pozwala uniknąć podstawowego błędu wielu socjologów, jakim jest uznanie jednej tylko z form interesującego ich fenomenu za jego istotę.
Po ogólnym określeniu badanego zjawiska na podstawie „wglądu podmiotu w przedmiot” Gurvitch próbuje scharakteryzować różne formy, w jakich może się ono przejawiać w rzeczywistości społecznej. Dzięki temu zabiegowi tworzy on aprioryczną siatkę określonych kategorii pojęciowych.
Koncepcję socjologii moralności zawarł Gurvitch w swej rozprawie „Problemes de la socjologie de la vie morale” zamieszczonej w II tomie „Traite de sociologie”.
Definicja faktu moralnego
„Zjawisko moralne” czy „fakt moralny” istnieje w przedświadomym, intuicyjnym doświadczeniu społecznym i zadaniem socjologa jest nadać temu doświadczeniu formę werbalną, umożliwiającą naukową refleksję. Gurvitch traktuje swoją definicję faktu moralnego jako odkrycie faktycznie istniejącego w życiu społecznym zjawiska w całym jego bogactwie. Wychodząc z takiego założenia, krytykuje dotychczasowe określenia faktów moralnych. Według Gurvitcha u podłoża wszelkich określeń faktów moralnych tkwią pewne założenia natury filozoficzno-aksjologicznej, według których istnieje tzw. moralność prawdziwa.
Według Gurvitcha, aby zaistniało doświadczenie moralne muszą być spełnione trzy warunki:
podjęcie wysiłku, który w opinii społecznej godny jest bezinteresownej aprobaty
pojawienie się przeszkód na drodze pełnej jego ekspresji
podjęcie walki przeciw tym przeszkodom
Doświadczenie moralne jest więc doświadczeniem dynamicznego trudu, przezwyciężania przeszkód, trwałego mozołu. W tym doświadczeniu usprawiedliwione będą kategorie: upadku, niepowodzeń, błędów, niedorastania aktualności do ideałów, opór rzeczywistości wobec wcielenia wartości, złe skłonności naturalne itp. Wysiłek godny pozytywnej aprobaty, gdzie nie jest zawarte doświadczenie walki, nie jest doświadczeniem moralnym. Doświadczenie moralne to nie tylko walka z przeszkodami, ale jednocześnie walka między sobą różnych rodzajów i faktów moralności.
Rodzaje moralności
Podstawą wyróżnienia form różnorodnych rodzajów moralności są motywujące wpływy różnych czynników społeczno-kulturowych, inspirujących wysiłek godny bezinteresownej aprobaty i wyzwalających gotowość walki z przeszkodami. Gurvitch wyróżnia osiem rodzajów moralności:
moralność tradycyjna oparta na wpływie zwyczaju i tradycji. Moralność taka jest rezultatem szacunku dla tradycji. Wysiłek zmierza do zachowania tradycji bez względu na okoliczności.
moralność finalistyczna (w tym moralność utylitarna). Jest ona wynikiem przeświadczenia, iż pewne dobra - jak przyjemność, szczęście, bezpieczeństwo, porządek, postęp, potęga państwa - to dobra autoteliczne, mogące stanowić cele dążeń ludzkich. Wysiłek ludzki powinien więc być ukierunkowany na osiągnięcie tych dóbr.
moralność cnoty jest inspirowana gloryfikacją społeczną pewnych cech charakteru. Wysiłek zmierza do kształtowania charakteru indywidualnego oraz życia społecznego tak, by można było mu przypisać cenione walory.
moralność „osądów po fakcie”. Wysiłek zmierza ku temu, by realizować postępowanie zasługujące na aprobatę społeczną, unikając zarazem postępowania, które wyzwala dezaprobatę. Czynnikiem wyzwalającym ten wysiłek u jednostki jest opinia otoczenia.
moralność imperatywna i normatywna. Wysiłek jest tu skierowany ku realizacji tzw. obowiązków. Obowiązek taki ma treść wyraźnie w danym kontekście kulturowym określoną. Jest to moralność surowa, o charakterze wyraźnie negatywnym i represyjnym.
moralność symbolicznych obrazów-ideałów. Należą tu wszelkie postawy moralne oparte na wpływie wzniosłych, ale konkretnych przykładów. Te obrazy symboliczne mają tylko zachęcić do działania moralnego. Grają rolę silnego magnesu: budzą wyobraźnię, zawierają szczególną ponętę dla postaw moralnych. Wyzwanie do naśladownictwa „wielkich wzorów” inspiruje wysiłek jednostek lub grup ludzkich. Przykłady tego typu „idealnych wzorów symbolicznych” to np. czarnoksiężnik, żywy bóg-król, prorok, mędrzec, bohater, reformator, święty, geniusz, rycerz, gentleman, producent, bezinteresowny naukowiec, ekspert technik, stachanowiec.
moralność „demiurgiczna” twórcza i czynna. Wysiłek jest tu motywowany tzw. twórczą dynamiką jednostek i grup ludzkich ku kształtowaniu treści i sytuacji dotychczas nie znanych. Taka moralność może się realizować w procesie pracy i produkcji.
moralność aspiracji. Tego rodzaju wysiłek jest inspirowany przez szczególny blask wartości kierunkowych. Wartości takie są oddalone od tych, których wzywają, ale stają się dostępne na skutek usilnych wysiłków wzywanych. One przyciągają, kuszą, pobudzają do popełniania czynów bohaterskich.
Zarówno moralność finalistyczna, jak moralność aspiracji są rozumiane jako wysiłek inspirowany atrakcyjnością celów, uznawanych za wartości autoteliczne.
Próbując interpretować myśl Gurvitcha możemy stwierdzić, że moralność finalistyczna, moralność aspiracji i moralność twórcza - inspirowane są przez wartości kierunkowe, które skłaniają jednostki i grupy do przetwarzania teraźniejszości w imię zmian nie zrealizowanej przyszłości. Podstawowe przeszkody jakie tego rodzaju wysiłek napotyka, to opór rzeczywistości wobec możliwości, opór aktualnych układów wobec realizacji wizji stanowiących podstawowo inspirującą część świadomości określonych grup społeczno-kulturowych. Pozostałych pięć rodzajów moralności ma charakter bardziej statyczny w tym sensie, iż nie są tu akcentowane cele dążeń przekraczające teraźniejszość. Aktualny stan społeczny nie jest właściwie kwestionowany, nacisk natomiast zostaje położony na osobistą doskonałość jednostek lub grup ludzkich. Podstawowymi przeszkodami, z którymi walka stanie się treścią doświadczeń moralnych, będą tu prawdopodobnie: możliwość błędów, słabość, skłonności naturalne, „upadek”, rezygnacja.
Jedynie w moralności tradycji i moralności osądów po fakcie podstawowe znaczenie odgrywa tzw. kontrola grupowa. Na straży tradycji stoi grupa i to ona osądza negatywnie postępowania, które są niezgodne z przyjętymi i powtarzalnymi wzorami. Moralność cnoty i moralność normatywną możemy natomiast określić jako moralność indywidualną. Podobną wartość ma moralność symbolicznych obrazów.
Formy moralności
George Gurvitch oprócz rodzajów moralności rozróżnia ponadto tzw. formy moralności. Innymi słowy, każdy rodzaj moralności przejawia się w życiu społecznym w określonej formie. Forma życia moralnego jest funkcjonalnie zależna od kształtu rzeczywistości społecznej, natomiast względnie niezależna od rodzaju moralności. Tak więc, ten sam rodzaj moralności może przejawiać się w różnorakich formach.
Każdą formę moralności określa Gurvitch parą opozycyjnych pojęć. Wymienia sześć takich opozycji:
mistycyzm- racjonalizm - z mistyczną formą moralności mamy do czynienia wówczas, gdy czynnik inspirujący doświadczenie moralne (tradycja, cel, cnota, wizja) jest traktowany jako wartość otoczona aureolą rzeczy nadprzyrodzonej. Formę mistyczną przybierają te doświadczenia moralne, które traktują czynnik wyzwalający wysiłek i gotowość walki z przeszkodami jako swoiste „sacrum”, wartość w pewnym sensie - odświętną. Odmienne doświadczenia moralne można traktować natomiast jako racjonalne. Gurvitch pisze: „Moralność finalistyczna i moralność cnoty mają tendencję do faworyzowania formy racjonalnej, podczas gdy moralność obrazów symbolicznych skłonna jest do formy mistycznej”.
intuicja-refleksja - z refleksyjną formą mamy do czynienia wówczas, gdy czynowi moralnemu towarzyszy namysł i świadomość wyboru. Jeśli zaś czyny moralne podejmowane są w spontanicznym porywie, mamy do czynienia z formą intuicyjną. Moralność tradycji, aspiracji i twórczości faworyzuje raczej formą intuicyjną, podczas gdy moralność osądów po fakcie, moralność finalistyczna i moralność imperatywna - formę refleksyjną.
rygoryzm-skłonności naturalne - w moralności rygorystycznej akcentuje się rozbieżność między imperatywami moralnymi a naturalnymi skłonnościami człowieka. Moralność skłonności naturalnych zakłada aprobatę tendencji tkwiących w naturze. Podczas gdy podstawową kategorią moralności rygorystycznej jest przezwyciężenie siebie, to podstawową kategorią moralności skłonności naturalnych jest pełna ekspresja. Moralność tradycyjna, osądów po fakcie, moralność imperatywna i moralność cnoty wydają się faworyzować bardziej rygoryzm niż moralność symbolicznych obrazów idealnych i moralność aspiracji, nie mówiąc już o moralności twórczej.
rozszerzenie-zawężenie - jeśli moralność przybiera formę rozszerzającą, wówczas ujmuje się ją jako ogólną ideę realizującą się w wielu dziedzinach życia i kultury: w symbolach zbiorowych, obyczajach, sztuce, nauce, prawie, ekonomii i technice. Jeśli natomiast mamy do czynienia z formą zawężającą, wówczas jako zjawiska moralne traktuje się tylko te, które odpowiadają przyjętym kryterium moralnym w ścisłym tego słowa znaczeniu. Tendencję do przybierania formy zawężającej ma zdaniem autora jedynie moralność imperatywna.
ścisłe przestrzeganie-osłabianie życia moralnego - akceptowane imperatywy moralne mogą być mniej lub bardziej przestrzegane w rzeczywistym postępowaniu ludzi. Moralność tradycyjna, moralność obrazów symbolicznych, moralność aspiracji i moralność twórczości preferują raczej formę ścisłego przestrzegania, natomiast moralność osądów po fakcie i moralność finalistyczna skłaniają się do formy słabego przestrzegania.
indywidualizm-kolektywizm życia moralnego - realizacja moralności może dokonywać się w zachowaniu zespołowych lub aktach indywidualnych. Tendencję do formy kolektywnej wykazują: moralność tradycyjna, moralność osądów po fakcie i moralność obrazów symbolicznych. Tendencję do formy indywidualnej: moralność cnoty i moralność normatywna. Moralność aspiracji i moralność twórcza natomiast wykazują tendencję po pogodzenia obu perspektyw.
Formy życia moralnego można traktować jako kategorie opisu - faktycznego przebiegu życia moralnego w społeczeństwie. W tym kontekście rodzaje moralności są kategoriami opisu przeżywanych przeświadczeń moralnych. Formy moralności pozwalają na opis kształtu doświadczenia moralnego (tj. charakteru walki z przeszkodami).
Zadania socjologii moralności
Celem socjologii moralności jest:
Wykrycie względnych i relatywnych powiązań między różnymi typami ugrupowań społecznych a rodzajami i formami moralności
Wykrycie jakie systemy moralności funkcjonują w ramach określonych ugrupowań, będących przedmiotem zainteresowań różnych badaczy
Wykrycie jaką funkcję i rangę ma moralność w konkretnej rzeczywistości społecznej
Analiza genetyczna polegająca na:
badaniu religijnych, magicznych, prawnych, poznawczych źródeł konkretnych rodzajów i form moralności
ustaleniu determinizmów przemian życia moralnego w różnych typach ugrupowań, klasach, społeczeństwach globalnych
analizie wpływu „życia moralnego na inne aspekty totalnego fenomenu społecznego i na jego całość”
Przez system moralności Gurvitch rozumie:
Rodzaje moralności występujące w konkretnych ugrupowaniach
Złożoną formę jaki każdy z występujących rodzajów przybiera
Hierarchię rodzajów moralności funkcjonującą w ramach konkretnego ugrupowania
Typologia historycznych społeczeństw globalnych
Gurvitch wyróżnia następujące typy historycznych społeczeństw globalnych:
Teokracje charyzmatyczne, w których władca jest jednocześnie najwyższym kapłanem, uznawanym za boga, ucieleśniającym tym samym identyczność państwa i kościoła
Społeczeństwa patriarchalne, w których podstawą wszelkiej organizacji społecznej jest rodzina będąca jednocześnie przedsiębiorstwem ekonomicznym, państwem politycznym i kościołem
Miasta antyczne stające się cesarstwem
Społeczeństwa feudalne
Społeczeństwa absolutyzmu oświeconego (początki kapitalizmu)
Społeczeństwa demokratyczno-liberalne konkurującego kapitalizmu
Społeczeństwa kierowane kapitalizmu zorganizowanego
Faszystowskie społeczeństwa techno-biurokratyczne (wszystkie takie społeczeństwa, w których władza opierająca się na zbiurokratyzowanym aparacie, narzuca siłą wszystkie formy życie społeczno-kulturowego)
Socjalistyczne społeczeństwa scentralizowane (autor zalicza tu niemal wszystkie społeczeństwa bloku socjalistycznego)
Społeczeństwa kolektywistyczne, decentralistyczne i pluralistyczne (ten typ nie odpowiada żadnemu z dotychczas istniejących społeczeństw, lecz stanowi wizję społeczeństwa przyszłości. Wizja ta jest traktowana nie jako utopia, ale jako struktura realnie przewidywalna. Ten typ społeczeństwa cieszy się największą aprobatą autora)
Autor nie uwzględnia w swej analizie społeczeństw archaicznych, gdyż według jego opinii, moralność nie oddziela się tam wyraźnie od religii, magii, prawa i mitologii.
Systemy moralności w niektórych społeczeństwach globalnych
Koncepcja socjologii moralności Gurvitcha jest przede wszystkim propozycją metodologiczną i w tym aspekcie należy ją rozpatrywać. Gurvitch przedstawia charakterystykę systemów moralnych w czterech przykładowo wybranych i stosunkowo kontrastowych społeczeństwach globalnych:
Społeczeństwach miast antycznych stających się cesarstwem
Społeczeństwach feudalnych
Społeczeństwach demokratyczno-liberalnych konkurującego kapitalizmu
Społeczeństwach kolektywistycznych, decentralistycznych i pluralistycznych - będących w istocie futurologiczną wizją autora
Społeczeństwa globalne miast antycznych stających się cesarstwem - autor ukazuje je w procesie dynamicznym. Podobnie też prezentuje systemy moralne tych społeczeństw. Moralność starożytnej Grecji i Rzymu to moralność racjonalna, indywidualistyczna, refleksyjna, pokładająca ufność w skłonnościach naturalnych. O ile jednak w miastach greckich funkcjonowała moralność rozszerzająca, o tyle Rzymianie w okresie cesarstwa skłaniali się raczej do moralności zawężającej. W Grecji i Rzymie konsekwentnie neguje się moralność tradycyjną i twórczą.
Dominującym rodzajem moralności jest moralność finalistyczna (szczęście, spokój, potęga - uznawane są za cele warte osiągnięcia, a tym samym w społecznym przekonaniu akceptowane są środki, które do tych celów prowadzą).
Drugim rodzajem moralności dominującej jest moralność cnoty, jednak jej pozycja ulega zmianie w procesie przemian historycznych.
Pozycję drugą zajmuje moralność imperatywna rozwijająca się w okresie cesarstwa rzymskiego.
Pozycję trzecią zajmuje moralność symbolicznych obrazów idealnych, która funkcjonuje stale, i moralność osądów po fakcie, przenikające się i współzawodniczące.
Pozycję ostatnią zajmuje moralność aspiracji.
System moralności w społeczeństwie feudalnym - charakterystyczną cechą tych społeczeństw jest skomplikowana struktura wyrażająca się w istnieniu licznych ugrupowań współzawodniczących ze sobą i walczących o supremację. W tym społeczeństwie reprezentowane są wszystkie rodzaje moralności, prócz moralności twórczej.
Na czele hierarchii sytuuje się moralność tradycyjna oraz moralność obrazów symbolicznych. Te dwa rodzaje moralności łączą się ze sobą wówczas, gdy wzory-symbole przybierają charakter religijny. Oba rodzaje moralności występują w formie refleksyjnej.
Drugie miejsce zajmuje moralność osądów po fakcie występująca w formie intuicyjnej.
Trzecie miejsce zajmuje moralność aspiracji, która w społeczeństwach feudalnych ma formę mistyczną, intuicyjną, zawężającą, kolektywną.
Czwarte miejsce zajmuje moralność cnoty. Moralność ta w społeczeństwach feudalnych jest słabiej zaznaczona, przybierając formę racjonalną, mało rygorystyczną, kolektywną lub indywidualną.
Piąte miejsce zajmuje moralność imperatywna, narzucona przez liczne organizacje. Ten rodzaj moralności rzadko przejawia się w stanie czystym, łączy się ona najczęściej z moralnością tradycji, moralnością obrazów symbolicznych lub moralnością cnoty.
Ostatnie miejsce zajmuje moralność finalistyczna, będąca charakterystyczną jedynie dla niespokojnej społeczności wolnych miast. Przybiera ona formę racjonalną, refleksyjną, indywidualną, niekiedy osłabioną.
Na końcu Autor zauważa, że moralność społeczeństw feudalnych częściej przybiera formę racjonalną, refleksyjną i indywidualną, niż można było tego oczekiwać. Jest to, według jego opinii, rezultatem współzawodnictwa między różnymi grupami, wzrastającego racjonalizmu teologii oraz wpływu wyzwalanych miast. System moralny społeczeństwa feudalnego stanowi - pod pewnym względem - opozycję systemu moralnego społeczeństwa antycznego.
System moralny społeczeństw kapitalizmu wolnokonkurencyjnego - jest to system szczególnie skomplikowany, gdyż występuje tu podział na zwalczające się wzajemnie klasy społeczne, z których każda faworyzuje inny rodzaj moralności. Ginącymi rodzajami moralności są tu: moralność tradycyjna, moralność osądów po fakcie i moralność cnoty. Te trzy rodzaje moralności funkcjonują jeszcze wyłącznie w środowiskach wiejskich i zamkniętych ugrupowaniach, a moralność cnoty także w środowiskach wolnych zawodów.
Na pierwszym miejscu ma się sytuować moralność symbolicznych obrazów idealnych i moralność finalistyczna, przybierając formę racjonalną, refleksyjną i rozszerzającą.
Drugie miejsce zajmuje moralność imperatywna i moralność aspiracji. Moralność imperatywna występuje w formie racjonalnej, refleksyjnej i raczej indywidualnej. Moralność aspiracji przybiera formę kolektywną, częściowo mistyczną i intuicyjną.
Trzecie miejsce zajmuje - nieobecna w społeczeństwach antycznych i feudalnych - moralność twórcza.
Społeczeństwa kolektywistyczne, decentralistyczne i pluralistyczne - są to w wyobrażeniu Autora społeczeństwa oparte na samorządności podstawowych grup społecznych, zintegrowanych w złożone społeczeństwa globalne.
Na pierwsze miejsce wysuwa się maksymalnie zhumanizowana moralność twórcza, przybierająca formę racjonalną, intuicyjną, kolektywną oraz indywidualną.
Na drugiej pozycji sytuuje się moralność aspiracji, stanowiąca inspirujące źródło dla moralności twórczej.
Trzecie miejsce zajmuje moralność cnoty wyrażająca się głównie w formie tzw. etyki zawodowej.
Czwarte miejsce zajmuje moralność imperatywna, która jednak traci w tym społeczeństwie swój rygorystyczny i represyjny charakter.
Piąte miejsce zajmuje moralność osądów po fakcie, pojawiająca się niemal automatycznie wszędzie tam, gdzie istnieje ścisła więź w ramach mikrogrup.
W tym typie społeczeństwa zanikają: moralność tradycji, moralność symbolicznych obrazów idealnych oraz moralność finalistyczna.
Ocena ogólna
Koncepcja Gurvitcha nie może być traktowana jako dojrzała propozycja, podlegająca akceptacji lub też częściowej czy całkowitej krytyce. Wymagałoby to bowiem jednoznacznej interpretacji tego, co autor chciał przekazać, a to właśnie ze względu na charakter tekstu jest niemożliwe.
Każdemu rodzajowi moralności towarzyszą procesy aprobaty i dezaprobaty społecznej. Wyróżnione rodzaje moralności nie tylko współwystępują obok siebie, ale też wchodzą z sobą w różnorakie związki: podporządkowania, krzyżowania, integracji, konfliktu itp. typ tych związków decyduje ostatecznie o kształcie życia moralnego w danym społeczeństwie.