Rousseau - „Nowa Heloiza”
„Nowa Heloiza” (1756-58) Jana Jakuba Rousseau to powieść epistolarna (pisana w listach) wywodząca się z nurtu sentymentalizmu, składająca się z 6 ksiąg. Jest to historia nieszczęśliwej miłości mieszczanina Saint-Preuxa do Julii, panny z zamożnego, szlacheckiego domu. Ów mezalians uniemożliwia ślub kochankom i wpływa na rozwój wydarzeń przez całe ich życie.
Z uwagi na to, że Julia jest kobietą cnotliwą i nie umie kłamać, zdradza się ze swego uczucia kuzynce Klarze, która jest - tak jak Julia - uczennicą Saint-Preuxa. W ten sposób Julia może niekiedy spotykać się z Saint-Preux. Z kolei niejaki baron de-Wolmar jest osobą, której ojciec Julii obiecał już rękę córki. Na wieść o tym Julia zapada w chorobę. Ale wraz z przybyciem Saint-Preux zdrowieje. Wtedy to zdradza się ojcu z miłości do swego nauczyciela. Ten nie godzi się na uczucie. Pomimo wstawiennictwa milorda Bostona, Anglika przyjaznego Julii i Saint-Preux, ojciec nie zmienia zdania. Saint-Preux udaje się do Paryża, gdyż dłuższy pobyt w Clarens prowadzić może do skandalu albo i do śmierci kochanka Julii (tak kończy się 2. księga powieści). (Nawiasem mówiąc, warto zauważyć, iż do tej pory fabuła powieści była efektem wyobraźni pisarza. Ale wiosną 1757 Rousseau poznaje Zofię d'Houdetot i zakochuje się w niej. Niestety nieszczęśliwie (Zofia jest zamężna) i już po raz ostatni. Od pory ich poznania pisarz utożsamił swą Julię z Zofią. Pani d'Epinay ostrzega męża Zofii, Saint-Lamberta, ten zaś natychmiast zabrania spotykać się małżonce z Rousseau).
3. księga: Julia bierze ślub z Wolmarem, jak życzył sobie jej ojciec. Saint-Preux jest zawiedziony, ślub jest z kolei przełomem w życiu Julii. Odnajduje ona oparcie w małżonku, jest to dla niej „odrodzenie na się na nowo”, nawrócenie, Saint-Preux z kolei bliski jest samobójstwa, wyjeżdża więc w podróż dookoła świata, pozbywa się wszelkiej nadziei na miłość.
4. księga: Akcja dzieje się już po 6 latach. Saint-Preux dociera do Europy, Wolmar zaprasza go do Clarens, chcąc przeprowadzić osobliwy eksperyment psychologiczny, pozwalając na starcie się dawnej miłości na nowo. Mają miejsce pełne napięcia chwile, kiedy po 10 latach nieobecności Julia i Saint-Preux odwiedzają górską samotnię. Zostaje zatarta granica czasu i tylko opanowanie Julii ratuje sytuację.
5-6 ks.: Saint-Preux jest zupełnie pogodzony z losem. Zaprzyjaźnia się nawet z Wolmarem, przyjmuje propozycję edukacji jego 2 synów. Julia z kolei chce ożenić Saint-Preux z Klarą, gdyż ta jest w nim zakochana. Julia powoduje się chęcią dania szczęścia Saint-Preux. Ten jednak postanawia żyć w celibacie, wychowując dzieci Wolmara i Julii. Także Klara chce się przeprowadzić do Clarens ze swymi córkami, wszyscy zaś są bliskimi przyjaciółmi. Sielankę przerywa choroba Julii i jej śmierć. W ostatnim liście radzi ślub Klarze z Saint-Preux, ale i ona już nie chce (list Klary wyjaśniający jej zachowanie jest ostatnim listem powieści).
W „Nowej Heloizie” młodzi bohaterowie są wybierani przez rodzinę (do połączenia węzłem małżeńskim). Wybierając ich rodzice brali pod uwagę stan zamożności i pochodzenie. Nie jest to naturalne i dlatego Rousseau zwraca na to uwagę. Wszystko jest tu jednak potraktowane ze spokojem i czułością. Przyroda jest natomiast tłem, zabarwieniem, człowiek przeżywa swe uczucia w kontakcie z naturą. Pomimo rozłączenia ludzi kochających się nie ma w utworze elementów buntu. Miłość ta jest jednak miłością dramatyczną, skazaną na niepowodzenie i niemożność realizacji. Dla Julii i Abelarda liczy się tylko uczucie, wszystko inne można przezwyciężyć, podporządkować bezgranicznej miłości. Inaczej sądzi otoczenie. Tym dwojgu po prostu nie wypada się spotykać zbyt wiele ich dzieli, nie są dla siebie stworzeni, prezentują inne sfery społeczeństwa, zasady moralne, czy też stan posiadania. To dla głównych bohaterów nie jest ważne, innego zdania są jednak konserwatywni rodzice. Miłość kochanków pozostaje w konflikcie z normami społecznymi i konwenansami.
Abelard jest człowiekiem bardzo wrażliwym, czułym, analizującym miłość do drugiej osoby, wspólnie spędzone chwile. Zachwyca się pięknem krajobrazów miejskich, ale także urodą ukochanej, potrafi wyobrażać sobie jej postać, tęsknić i myśleć o niej. Jest typowym sentymentalnym kochankiem. Rousseau był twórcą teorii „powrotu do źródeł”, zwracał uwagę na czułość i dobroć jako pierwotne wartości natury ludzkiej, nie skażonej przez cywilizację. Za najważniejszą cnotę człowieka uważał prostotę. Nieustające przyczyny zła widział w układzie stosunków społecznych (korzystnych jedynie dla uprzywilejowanej klasy rządzącej) i opartej na nich etyce. Inspirował pisarzy do zwrócenia uwagi na człowieka jako jednostkę przeżywającą podwójny konflikt: wewnętrzny między pierwotną „naturą” a „kulturą” oraz zewnętrzny - ze społeczeństwem.
„Nowa Heloiza” to powieść, która wpłynęła na ukształtowanie się sentymentalizmu i preromantyzmu. Treścią utworu są dzieje miłości młodego Saint-Preux i jego uczennicy, Julii. Rodzina dziewczyny nie zgadza się na jej małżeństwo z niezamożnym mieszczaninem i kochankowie muszą się rozstać. Julia zostaje żoną bogatego człowieka, któremu zwierza się ze swej pierwszej miłości, a on wspaniałomyślnie zaprasza Saint-Preux do ich domu, by mieszkał z nimi jak brat i przyjaciel rodziny. Historia kończy się tragicznie - Julia umiera, jednak przed śmiercią pisze do ukochanego list, w którym obiecuje mu, że spotkają się w wieczystym przybytku. Rousseau nadał swojej powieści formę listów, pozwalającą na wprowadzenie osobistych zwierzeń. Wielką popularność zapewniła utworowi obecność w nim nowych ideałów - miłości i siły uczuć, pochwały przyrody i życia z dala od zepsutej cywilizacji.