Wydanie: BN II 136; oprac. : Ewa Rzadkowska

Wstęp

I. Rousseau przed napisaniem NH

- NH wyd. drukiem w 1760 roku,

- pełny tytuł: Julia czyli Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp (Julie ou la Nouvelle Héloïse, lettres de deux amants habitants d’une petite ville au pied des Alpes),

- R. obraca się w kręgu encyklopedystów – środowisko ledwie tolerujące zjawisko powieści,

- R. w młodości uciekł z gminy kalwińskiej, zajmował się włóczęgą i czytaniem powieści, budzi się w nim pragnienie wiedzy po zetknięciu ze środowiskiem luminarzy, w Chambéry rozpoczyna intensywne samokształcenie (mimo wrodzonego lenistwa i lekkomyślności) w celu dogonienia własnego wieku, gromadzi wiadomości.

- 2 ważne epoki w życiu R.:

• pobyt w Charmettes (pierwsza faza dokształcania – od nieuka),

• okres przyjaźni z encyklopedystami w Paryżu (lepsze i gruntowniejsze dokształcenie), orientacja antyrządowa, przyjaźń z Diderotem, praca nad Encyklopedią, wchłanianie i podzielanie poglądów członków grupy (Diderot, d’Alembert, Du Marsais itd.), wchodzi do salonów zwolenników Enc.

• także: praktyka dyplomatyczna w Wenecji (zaint. polityką),

- 1750 – konkursowa Rozprawa o naukach i sztukach, jest to także czas przychylności króla dla filozofów, ze wzgl. na trudną syt. polit. przywilej na dzieło 2 pierwsze tomy Enc. – symbol niezależnej myśli, oparcie mieszczaństwa,

- 1751 – król przegrywa z klerem, odwrót od liberalnej polityki wrogość króla i Parlamentu,

- 1754 – R. powraca do rodzinnego miasta – Genewy – ponownie przyjmuje protestantyzm (bliższy duchowi encyklopedystycznemu.

- 1755 – wyd. Rozprawa o początku nierówności między ludźmi,

- pani d’Epinay ofiarowuje R. mały domek obok swego pałacyku w Cheverette R. osiedla się w Ermitage, choć nadal pozostaje w kręgu encyklopedystów ALE wewnętrzny konflikt: poddał się autorytetowi rozumu, odczuwając potrzebę czegoś innego,

- umocnienie stanowiska Enc.; różnice R. a E.

• pocz. R. zgadza się z Diderotem jeśli chodzi o uznanie rozumu, ale po napisaniu Rozprawy o naukach i sztukach zaczyna wierzyć w inną siłę kierującą człowiekiem – doświadczenie wewnętrzne, poryw uczucia, nieodparty głos serca,

• gdy Diderot zmierzał w stronę ateizmu, R. uznaje jako oczywistą potrzebę duszy i tworzy zarys religii naturalnej,

• sprawa polityki, ustroju państwowego – R. jest coś więcej niż umowa społeczna,

• krytyczne spojrzenie na sposób życia filozofów: R. porzuca życie eleganta i światowca, wyrzeka się zbytku, postanawia utrzymywać się z pracy kopisty, skromna egzystencja czł. wierzącego w własne posłannictwo,

• D. początkowo popiera R., ale później pojawiają się protektorzy Enc., którzy zapewniają D. dostatek, choć on nadal pozostaje przy swoich przekonaniach dla R. rozbieżność przekonań i czynów jest niedopuszczalna dostrzega hipokryzję przyjaciół.

- 1756 – opuszcza Paryż, podejmuje własną drogę w Vincennes, R. sentymentalny marzyciel i entuzjasta, uwolniony od dobrowolnie przyjętej dyscypliny racjonalnej nie zrywa przyjaźni, lecz pozwala się ponieść natchnieniu opowieść zrodzona z najgłębszego porywu serca.

II. Kompozycja i układ powieści

- KOMPOZYCJA – to wybór artystycznych środków, dających powieści harmonijną jedność,

- UKŁAD – to rozwój intrygi na tle zdarzeń z życia autora,

- R. – czuły na piękno natury, zżyty z wsią, ceniący swobodę mieszkanie w Ermitage’u.

- R. rozentuzjazmowany naturą – wizyty w pobliskim lesie Montmorency, poszukuje ideału kobiety, ale musi ją sobie stworzyć pisze listy: historia wyimaginowanej miłości.

- BOHATEROWIE: para czułych zakochanych: Julia – panna z zamożnego, szlacheckiego domu i jej nauczyciel Saint-Preux – nierówny ukochanej pochodzeniem i majątkiem,

- MIEJSCE AKCJI: dialog (w miejscu niezwykłym dla współczesnych): na brzegu Jeziora Genewskiego, w małym miasteczku Clarens u podnóża Alp,

- CZAS AKCJI – lato i jesień 1756 (?)

- ZAWARTOŚĆ: marzenie, wątek miłosny, problem moralny, zagadnienia szczęścia ludzkiego, obowiązków względem siebie i innych,

- początkowe listy: brak jednolitej maniery pisarskiej, mocne osadzenie rozmowy zakochanych w realiach: dokładny opis miejsca i czasu akcji, opis środowiska, prostej intrygi miłosnej, rozszerzonej dodatkowymi zagadnieniami (dygresje?).

- W SKRÓCIE CZĘŚĆ 1. i 2.: prosta i banalna intryga 2 pierwszych części: Bohater, uczuciowy i gwałtowny, ale słaby, wyznaje w płomiennych listach miłość niewiele od siebie młodszej uczennicy. Julia, cnotliwa i opanowana, nie potrafi kłamać i wobec groźby jakiegoś rozpaczliwego kroku ze strony Saint-Preux daje do zrozumienia, ze i ona go kocha. Jednak mieszczańskie pochodzenie Saint-Preux uniemożliwia mu staranie się o Julię. J. wyjawia tajemnicę kuzynce Klarze i dzięki niej może czasem porozmawiać z SP. Pierwszy pocałunek, na który pozwalają sobie w obecności Klary, pozwala im poznać gwałtowność i siłę własnych uczuć. Rozsądna J. wyprawia ukochanego w podróż, który pieszo przemierza Alpy i przesyła listy sławiące piękno gór, dobroć ludu i doskonałość ukochanej. SP. nie wie, że wtedy powraca do domu po odbyciu służby w obcym dworze ojciec J. i przywozi ze sobą przyjaciela, barona de Wolmar, któremu obiecał rękę córki. J. po wyjeździe barona zapada na ciężką chorobę. Przerażona Klara wzywa SP. do łoża umierającej J., której matka domyśliła się przyczyn cierpienia. SP. wraca, J. odzyskuje zdrowie, ale nie ma siły dłużej walczyć z uczuciem. Nie wyjawiając planów ojca ukochanemu ulega mu, sądząc, że znajdzie siłę do walki z niesprawiedliwą decyzją rodziców. Ale upadek sprowadza wyrzuty sumienia, które koi jedynie dobrowolna ofiara na rzecz cnoty, gdy SP. zamiast na spotkanie z J. spieszy z pomocą młodej dziewczynie wiejskiej i jej narzeczonemu, zwerbowanemu na długie lata do wojska. W tym samym czasie do miasteczka przybywa młody i sympatyczny Anglik, milord Bomston, który obraziwszy SP. nie waha się dzięki wstawiennictwu J. przeprosić rywala i roztacza nad kochankami swoją opiekę. Mimo starań milorda i Klary nie udaje się przekonać ojca J. do zmiany decyzji. Kochankowie ponownie spotykają się nocą w pokoju J. Natychmiast muszą się rozstać, bo dłuższy pobyt SP. w Clarens grozi skandalem, a nawet utratą życia. Milord Edward zabiera młodzieńca do Paryża, gdzie SP. usiłuje znaleźć sobie miejsce w świecie. Projektuje ucieczkę J. z domu, wyjazd do Anglii, gdzie milord gotów jest oddać kochankom pół majątku. Ale J. przez wzgląd na chorą matkę sprzeciwia się szaleńczym pomysłom i SP. szuka ukojenia w życiu towarzyskim i kulturalnym Paryża. Jego listy do J. pokazują niechęć młodego Szwajcara do wyrafinowanych przyjemności i gustów stolicy. Krytykuje muzykę francuską, teatr, operę, zebrania salonowe, lektury. Jedyną niewierność wobec J. okupuje wybuchem rozpaczy i żalu. Ale w Clarens zachodzą zmiany, Klara wychodzi za mąż, a matka J. znajduje listy SP. do córki, co oznacza niemożność kontynuowania korespondencji.

- dotąd – opowieść z wyobraźni, czerpie pomysły ze wspomnień,

- wiosna 1757 – kuzynka pani d’Epinay Zofia d’Houdetot – realny kształt marzenia R. zakochuje się w niej, bez pamięci i nieszczęśliwie: Z. niefortunnie poślubiona, była wierną kochanką znanego R. oficera Saint-Lamberta, R. nie chciał z nim konkurować, znajomość z Z. to były spacery i zwierzenia, zazdrość uprzedzonego kochanka ukróciła te spotkania choć R. planował być tym „trzecim”, opiekunem kochanków rzeczywista sytuacja pisarza wpłynęła na rozwój jego fikcji powieściowej.

- CZĘŚĆ 3.: najcięższe zmagania i walki bohaterów rezygnujących z własnego szczęścia w imię cnoty. Matka J. umiera wkrótce po znalezieniu listów jej kochanka. J. gnębiona wyrzutami sumienia zapada na zdrowiu i zaraziwszy się ospą jest znowu między życiem a śmiercią. SP. wraca pośpiesznie do Clarens i wyjednuje krótką chwilę u łoża umierającej kochanki. Korzysta z niej, aby się zarazić całując ręce nieprzytomnej J., i sam zapada na ospę w drodze powrotnej do Paryża. J. podnosi się z choroby i po krótkiej, niezwykle dramatycznej walce z ojcem zgadza się na oddanie ręki niekochanemu panu de Wolmar, aby ratować szlachecki honor pana d’Etange (ojca). Ale ulegając pozornie argumentom starca nie chce się wyrzec nadziei połączenia z kochankiem, myśli o potejemnych schadzkach za plecami męża, lub i pozbawieniu się życia. Ślub z panem de Wolmar staje się jednak niespodziewanym przełomem. J. znajduje oparcie we własnym sumieniu i postanawia zacząć nowe, godne życie. To nagłe „nawrócenie” J. wtrąca kochanka w otchłań rozpaczy. Bliski samobójstwa SP. ulega w końcu perswazjom milorda Edwarda i wyrzekłszy się raz na zawsze nadziei wyjeżdża na statku admirała Ansona w podróż dookoła świata.

- CZĘŚĆ 4.: podejmuje akcję po 6 latach, gdy SP. zjawia się z Europie mężny, zahartowany na trudy i niedole, ale nieumiejący zapomnieć o J. Ona natomiast cieszy się względnym szczęściem, żyje spokojnie u boku zacnego męża, wychowując mu dwoje dzieci. Zawsze jednak gnębi ją ukrywana przed nim tajemnica młodzieńczej miłości. Wiadomość o powrocie SP. skłania ją do szczerej rozmowy z mężem, a Wolmar pragnąc okazać jej pełne zaufanie i przeprowadzić zbawienny eksperyment psychologiczny (??!), zaprasza dawnego kochanka żony do Clarens. SP. widzi J. (po 10 latach rozłąki), jako urocza panią mądrze i składnie prowadzonego majątku. Podziwia patriarchalne, a zarazem nowoczesne rządy Wolmara. Pozwala mu się przekonać, że J. stała się inną osobą. Ale spacer po jeziorze w towarzystwie dawnej kochanki i odwiedzenie z nią górskiej samotni, gdzie spędzał tragiczne chwile, zacierają granicę czasu i omal nie prowadzą do desperackiego kroku. Opanowanie J. zażegnuje niebezpieczeństwo.

- CZĘŚĆ 5.i 6.: SP. jest już nieomal pogodzony z losem. Coraz bardziej wnika w życie niezwykłego domu Wolmarów, zapoznaje się z poglądami małżonków na wychowanie dzieci, dowiaduje się o spokojnym ateizmie W., będącym dla J. źródłem zgryzoty, uczestniczy w barwnym obrzędzie winobrania. Wreszcie z ust przyjaciela, lorda Bomstona, który zabiera do na jakiś czas do Włoch, przyjmuje propozycję W., który postanowił go prosić o zajęcie się edukacją swych dzieci. Tuż przed podróżą SP. ma złe przeczucia, a na pierwszym noclegu gnębi go sen-zmora, w którym J. ukazuje mu się na marach. Bomston, równie jak W. dobry psycholog, każe zawrócić do Clarens i dla wyleczenia przyjaciela z niepotrzebnego lęku poleca mu raz jeszcze spojrzeć na J., całą i zdrową. SP. słyszy z dala w ogrodzie głos ukochanej i uspokojony udaje się w drogę. Tymczasem J. snuje projekty połączenia go węzłem małżeńskim z Klarą, od kilku lat wdową, bardzo w nim zakochaną. Listy dot. tej sprawy zajmują dużą część 6. księgi, jak również opisy miłostek milorda Bomstona, a także wrażenia Klary z pobytu w Genewie. SP. postanawia żyć w dozgonnym celibacie i poświęcić się zupełnie wychowaniu synów Wolmara, a wierny mu w przyjaźni Bomston obiecuje zamieszkać w Clarens, dokąd na stałe przenosi się również Klara z córką. Powstaniu niezwykłej „komuny przyjaciół” przeszkadza nagła katastrofa. J. ratując swe tonące dziecko nabawia się ciężkiej choroby i umiera przed powrotem SP. i B. z Włoch. Przed śmiercią, której oczekuje z pogodą i rezygnacją, składa wyznanie wiary, dalekie od ortodoksyjności, ale przyjęte bez sprzeciwu przez pastora. Daje do zrozumienia mężowi, że jej śmierć jest okupem za jego ateizm, i pozostawia ostatni list do SP. Odkrywa w nim długo tajoną prawdę, ze na próżno walczyła z uczuciem i śmierć uważa za jedyny ratunek przed pokusą złamania wiary małżeńskiej. Doradza SP. związek z Klarą i prosi o opiekę nad mężem i dziećmi. List Klary, będący ostatnim akcentem powieści, odbiera jaj wszelkie cechy happy endu. Widać z niego wyraźnie, że Klara nie zdecyduje się nigdy na powtórne małżeństwo i będzie zawsze żyła pod grozą śmierci.

- powieść – rozwlekła, gadatliwa, nie krępuje się żadnymi przepisami, jej układ, choć zależny od wypadków z życia R., tworzy ciekawą kompozycję (jedyne zaburzenie to wstawka dot. miłostek milorda B.),

- w zał. autora: summa życia umysłowego, moralnego i uczuciowego przedstawienie dręczącego R. problemu szczęścia ludzkiego, rozszerza problem spraw ludzkich do całego otaczającego nas świata,

- partie powieściowe i dygresje tworzą jedną całość.

- cz. 1. znajduje odpowiednik w cz. 6. (ostatnie chwile J., rozpacz jej bliskich),

• 1. mnóstwo elem. dydakt., wspaniały opis Alp, 6. zagadnienie małżeństwa.

• 1. charakterystyka mieszkańców Valais. 6. opis obyczajów genewskich.

- cz. 2. – zagubienie człowieka prostego, szlachetnego we współczesnym świecie, rozpaczliwe wysiłki wytrwania przy swych zasadach.

- cz. 3. – przełom, napięcie, planowo prowadzona akcja wiodąca do pktu kulminacyjnego (ślub J.),

- cz. 4. – napięcie spada, opisy gospodarstwa W. – nowe niepokoje czytelnika,

- cz. 5. – wątki dydaktyczne, ale zamiar przerwania sielanki, motywacja katastrofy (ateizm W. – pobożność J.), uczucie K. do SP., swatowskie plany J. (to by było proste, idylliczne zakończenie, sugerujące pogodzenie się z życiem).

- na przykładzie J. – człowiek potrafi wznieść się na wyżyny prawdziwego patosu. PATOS ≠ kapitulacja klasycznych bohaterów wobec bóstw czy przeznaczenia, bo opiera się na dostrojeniu uczuć do sytuacji i zgodzie wewnętrznej z takim, a nie innym rozwiązaniem.

- ostatni list J. ukazuje ją nie tylko jako matkę, ale tez kochankę, przeświadczoną o własnej słabości.

- piętno Encyklopedii:

• dążenie do powiedzenia wszystkiego, co się da o człowieku i świecie, uniwersalizm powieści,

• nowoczesna koncepcja człowieka: fizyczne i psychiczne aspekty,

• dygresje: osobiste, ludowe doświadczenie R. i Encyklopedia przywracająca godność ludzkiemu trudowi.

-przemieszanie się elementów intymnych, osobistych z elementami ogólnymi i społecznymi.

III. NOWOŚĆ I ORYGINALNOŚĆ DZIEŁA