Jan Jakub Rousseau, Nowa Heloiza
Dziełem Rousseau o charakterze ściśle literackim była powieść epistolarna Nowa Heloiza; bohaterowie utworu zostali nazwani imieniem legendarnej pary z XII wieku: Heloizą była Julia, Abelardem- jej nauczyciel, młody Saint- Preux.
Saint- Prux i Julia są w sobie zakochani, ale ojciec nie zgadza się na małżeństwo córki z człowiekiem o pochodzeniu mieszczańskim i wydaje ją za pana de Wolmar. Zrozpaczony Saint- Preux udaje się w podróż z milordem Bomstonem. Po jego powrocie Julia ma już dwoje dzieci, a jej mąż proponuje młodemu Saint- Preux, by zamieszkał z nimi w Clarenes jako jej przybrany brat. Ten najpierw zgadza się, a potem wyjeżdża do Włoch. Julia chce go ożenić ze swą przyjaciółką Klarą, ale Saint- Prux odmawia, gdyż nadal kocha Julię. Julia zachorowała po uratowaniu jej tonącego dziecka z jeziora i krótko potem zmarła. Zostawiła list do Saint- Preux zawiadamiając go, iż nie dane jej było żyć z nim na tym świecie, więc będzie czekała na tamtym.
Nowa Heloiza jest powieścią epistolarną, co umożliwia autorowi ukazywanie postaci i otaczającej ich rzeczywistości w sposób polifoniczny. Centralnym problemem jest miłość jako wszechogarniająca człowieka i narzucona przez naturę namiętność, która musi podporządkować się wymogom życia społecznego i normom moralnym. Sytuacja społeczno- moralna nie pozwala na realizację czystej miłości uwieńczonej sakramentem małżeństwa. Julia nie może poślubić Saint- Preux i chce pozostać wierna panu de Wolmar. Jest to podstawowa sprzeczność, która nie może być pozytywnie rozwiązana. Próba zmiany miłości na przyjaźń, jaką proponuje de Wolmar zapraszając Saint- Preux do Clarens, skazana jest na niepowodzenie. Okazuje się, że w świecie przedstawionym powieści, który jest odbiciem sytuacji społeczno- moralnej środowiska głównie szlacheckiego XVIII wieku, nie mogą istnieć Miłość i Cnota. Pozostaje wiara i… śmierć; świadczy o tym list pożegnalny do Saint- Preux, jaki pozostawia Julia. Dowiadujemy się z niego, że tylko Opatrzność może wyzwolić bohaterów z zamkniętego kręgu, w którym się znaleźli.
W powieści relacjonowane są dzieje i ukazana jest psychika postaci, ale losy jednostek krzyżują się z niezwykle żywą problematyką społeczną. Autor porusza wiele spraw interesujących wówczas społeczeństwo, jak stosunki między warstwami społecznymi, gospodarka wiejska, zasady wychowania, teatr (tragedia, komedia, opera), estetyka, także problemy nierówności społecznej. Znajdujemy tu także stwierdzenia o negatywnym oddziaływaniu cywilizacji na ludy cnotliwe, a wszystko to pod postacią małych traktatów. Wielość takich spraw jest odbiciem tendencji encyklopedystów do wyjaśniania zjawisk epoki, a do encyklopedystów należał przecież sam autor.
Niezwykle ważne w Nowej Heloizie jest powiązanie przyrody z losami ludzi. Harmonia i dysharmonia w uczuciach ludzkich znajdują swoje odbicie w różnych zjawiskach przyrodniczych, w ciszy jezior i lasów, w świeżości i dzikości gór. I odwrotnie: opisy przyrody niejako przygotowują zmiany w działaniu i w psychice postaci, zdobiąc najpiękniejsze stronice powieści.
Nowa Heloiza jest utworem rozwlekłym, autor nie zawsze trzyma się głównych wątków (nie są z nimi związane np. miłostki milorda Bomstona), ale każdy kolejny list stanowi uzupełnienie wiedzy czytelnika o losie postaci, o ich myślach, o wspomnianych problemach społecznych, estetycznych i innych. Otrzymujemy w ten sposób sumę powieściową, która stawia omawiany utwór w rzędzie najlepszych dzieł epoki.