Jan Jakub Rousseau żył w latach 1712 - 1778. Tego wybitnego filozofa i pisarza ukształtowało jego niezbyt szczęśliwe dzieciństwo, a także epoka w której przyszło mu żyć. A były to czasy ciekawe. Poprzednie stulecie to okres kryzysu ekonomicznego, wojen religijnych, dżumy dziesiątkującej całe narody i wszech obecnej nietolerancji. W siedemnastym stuleciu nastąpił rozwój miast. Magnaci na zamkach nie byli panami ponad prawem na swoich ziemiach. W rozwijających się miastach powstała burżuazja, do której zaliczali się kupcy, prawnicy, adwokaci. Znaczenia nabierali rzemieślnicy. Wcześniej usługi były w pogardzie. Przemiany zachodziły nie tylko w sferze materialnej, a dotyczyły one także spraw prywatnych, w szczególności rodziny, stosunków damsko - męskich, do tego dochodziły koncepcje praw człowieka, demokracji, konstytucjonalizmu. Wraz ze wzrostem miast nastąpił rozwój piśmiennictwa i prasy. Jednym słowem była to epoka budzenia się ludzkiej samoświadomości.
I w takim burzliwym, pełnym przemian świecie w Genewie w 1712 roku urodził się w biednej rodzinie rzemieślniczej Jan Jakub Rousseau. Matka umarła przy porodzie, ojciec go porzucił. Młody Jan Jakub tułał się po przytułkach, imał się różnych zajęć, był między innymi lokajem, guwernerem, przepisywał nuty, a także kradł. O tym ostatnim, niezbyt chlubnym zajęciu pisał: ”Dowiedziałem się, że kraść to rzecz nie tak straszna, jak dotąd myślałem, niebawem zacząłem stosować mą umiejętność tak gorliwie, że żaden łakomy przedmiot, o ile znalazł mi się pod ręką, nie był bezpieczny. ” Był samoukiem nie pobierał nigdy żadnego systematycznego wykształcenia. Rok 1744 był dla Rousseau przełomowy. W tym czasie zamieszkał w Paryżu, dostał się w szeregi wyższego towarzystwa. Wtedy także poznał Teresę Levasseur, była to kobieta prosta i ograniczona. Z Teresą miał pięcioro nieślubnych dzieci, które tak jak on trafiły do przytułku. Teresa dopiero po 25 latach została jego żoną.
Rozgłos a również początek jego pisarskiej działalności dała mu rozprawka napisana na konkurs ogłoszony przez Akademię w Dijon na temat Czy odnowienie sztuk i nauk przyczyniło się do odnowienia obyczajów? Nasz filozof pisał: usuńcie ten nieszczęsny postęp, zabierzcie nasze błędy i nałogi, zabierzcie wytwory cywilizacji, a wszystko będzie dobrze. Krytykował cywilizację i feudalizm. Jego słowa były bardzo prorocze, niestety nie miały większego wpływu na dalsze losy świata. To małe dziełko przyniosło mu duży rozgłos. Dzięki temu nawiązał wiele ważnych dla siebie znajomości, między innymi z baronową de Warens, na której był utrzymaniu. Po rozstaniu z tą damą, Rousseau przeżył bardzo ciężkie chwile. Musiał przez jakiś czas sam się utrzymywać. Ten epizod stworzył w nim postawę buntu wobec świata, który postrzegany był przez niego jako coś na kształt piekła. Stąd zrodziło się przeciwstawienie dobrego z natury człowieka z degradującego go środowiska. Oczywiście tym dobrym człowiekiem miał być sam Rousseau. Sam siebie uważał za ofiarę panujących stosunków w społeczeństwie. Miał po części rację, ale czy my wszyscy nie jesteśmy najpierw ofiarami, a później sprawcami w społeczeństwie?
Rousseau myślał o sobie jako „szlachetnym dzikusie”, choć podobno sam tego określenia nie wymyślił. Zrobił to około stu lat przed nim poeta angielski John Dryden. Rousseau był przekonany, że dobry człowiek został uwięziony w złym świecie, który czyni z niego przeciwieństwo jego natury. Przeciw temu światu filozof ogłasza romantyczną rewolucję, której celem nie jest jakaś określona zmiana - tę uważał za nieosiągalną - lecz rewolucja dla samej rewolucji, którą musi być dobry z natury człowiek uwięziony w racjonalnym czyli złym świecie, nie mając przed sobą perspektywy rzeczywistej odmiany.
Rousseau uważał, że sztuka, nauka, literatura, a także szeroko rozumiany postęp, nie służą gatunkowi ludzkiemu. Był przeciwnikiem tego wszystkiego dowodził, że rozwój umysłowy prowadzi do degradacji moralnej, przez tłumienie naturalnych instynktów, które czyniły człowieka dobrym. Według niego człowiek dobry nie wszczyna wojen, jest moralny, działa wyłącznie instynktownie, nie zna niewoli, własności, hierarchii, ani uczucia zawiści. Natomiast kultura sprawia, że z dobrego, gatunek ludzki staje się przebiegły. Racjonalna kultura pozbawiła człowieka naturalności, oblekając go warstwami ogłady, manier, konwenansów, ciągle chce więcej, do tego przepełnia go lęk i to wszystko sprawia, że czuje się nieszczęśliwy.
Stąd wniosek, że nauka daje ludziom dobrobyt, który przeistacza się w zbytek, ten w rozprężenie, a to ostatnie w upadek. Wiedza sama w sobie nie jest zła, ale cywilizacja tak zepsuła człowieka, że umie ją wykorzystać tylko ku rozwijaniu swoich wad. Nasz filozof chwali prymitywne życie pierwszych chrześcijan, które było szczęśliwe póki wśród nich nie pojawili się filozofowie i teologowie, a ci kierując się niezdrowymi ambicjami, sprowokowali konflikty, które następnie zostały przekształciły się w herezję i wojny religijne. Do tego dochodzi największe zło społeczne jakim jest własność prywatna, będącej źródłem zazdrości, walk i wszystkich przestępstw. Wraz z powstaniem własności powstała władza, państwo, kultura, kojarząca się wyłącznie z opresją i tyranią. Państwo to kolejny produkt rozumu, podobnie wszystko co z własnością się łączy: handel, prawo, moralność, hierarchia, mentalność zysku, nierówności majątkowe. Konsekwencją własności jest monarchia, która zniewoliła ludy dla obrony własności garstki posiadaczy. Krytykując własność prywatną, nigdy się jej tak naprawdę nie wyrzekł. Nie mógł wyrzec się czegoś, co było mu tak bliskie. Urodził się w biedzie, nie mógł więc potępiać tego, o co od najmłodszych lat musiał zabiegać.
Swoje poglądy dotyczące wychowania ujął w poemacie dydaktycznym Emil napisanym w 1762 roku. Emil zawierał koncepcję wychowania naturalnego. Według Rousseau dzieciństwo i młodość człowieka można podzielić na cztery okresy.
I niemowlęctwo do mówieni
II dzieciństwo do 12 roku życia
III chłopięctwo do 15 roku życia
IV młodzieńczość do 20 roku życia.
W czasie dwóch pierwszych okresów wychowanie miało ograniczyć się do rozwoju zdrowia i zmysłów, w trzecim dziecko miało zdobyć wykształcenie, a w ostatnim opiekunowie mieli zająć się jego moralnością. Rousseau był zdania, że wychowanie
powinno opierać się tylko na daniu dziecku swobody w wzrastaniu i dojrzewaniu, oraz chronieniu tego rozwoju przed zgubnymi wpływami zewnętrznymi. Chodził o tak zwane wychowanie negatywne, odrzucające wszystkie środki mające urabiać młodego człowieka. Młodzieniec miał realizować tylko swoje cele a nie te narzucone z zewnątrz czyli przez rodzinę i społeczeństwo. W swoim dziele wychowaniu chłopców poświęcił aż cztery rozdziały, natomiast dziewczynkom poświęcił tylko jeden pt. Zofia.
Twierdził, że dziewczęta powinny być inaczej wychowane niż chłopcy, ponieważ w życiu mają inną rolę do spełnienia. Od najmłodszych lat małe damy winne być przyspiasabiane do roli matki i żony, miały być całkowicie podporządkowane woli męża. Oprócz podziału na płeć, w swej wizji wychowania, Rousseau nie brał pod uwagę żadnych innych podziałów. Nie ważne były dla niego podziały polityczne, narodowościowe, klasowe czy zawodowe. O równości w wychowaniu pisał: Ponieważ w porządku naturalnym wszyscy ludzie są równi, powszechnym ich powołaniem jest stan człowieczeństwa. Żyć - oto zawód, którego chcę nauczyć. Wychodząc z mych rąk, nie będzie on, przyznaję, ani urzędnikiem, ani żołnierzem, ani księdzem, będzie najpierw człowiekiem, czymkolwiek człowiekowi być wypadnie, tem będzie umiał być w potrzebie: los może go ruszyć z jednego stanowiska, on zawsze znajdzie się na właściwym.( za S.Kot, Historia wychowania ).
Książka ta była wydarzeniem wśród innych filozofów tamtego okresu między innymi Kanta, a Goethe nazwał ją naturalną ewangelią wychowani. Niestety sąd paryski skazał poemat na spalenie.
W innym swoim dziele powstałym z inspiracji konfederata barskiego Michał Wielhorskiego pt. Uwagi o rządzie polskim napisanym w 1772 roku Rousseau zaprzecza sam sobie, stwierdzając, że tylko wtedy można zreformować ustrój polityczny Rzeczpospolitej, gdy młodzież zostanie odpowiednio wychowana. Pod określeniem odpowiednie wychowanie filozof miał na myśli wybitnie narodowy charakter wychowania młodzieży.
4