40. Najważniejsze zmiany systemu gramatycznego (fleksja - koniugacja).

Wstęp do fleksji czasownika

a) Podstawą koniugacji polskiej jest koniugacja prasłowiańska.

b) Kategorie czasownika w psł. W języku psł. czasownik miał:

• 3 osoby,

• 3 liczby (pojedyncza, podwójna, mnoga),

• rozbudowany system czasów (czas ter., czas przyszły, imperfectum - przeszły niedokonany, aoryst - przeszły dokonany, czas przeszły złożony, czas zaprzeszły),

• tryby (oznajmujący, rozkazujący i warunkowy, inaczej przypuszczający),

• strony (czynna, bierna).

c) Czasowniki psł. wyrażały też aspekt - niedokonany lub dokonany.

d) Fleksja werbalna - głównie tendencja do uproszczeń, która przejawiła się w:

• scaleniu się dwóch psł. typów koniugacyjnych (i częściowo trzeciego) w jedną koniugację stp.;

• powstaniu polskiej koniugacji -am, -asz, -em, -esz (z dwóch typów psł.);

• zaniku czasów przeszłych prostych (dawny czas złożony ewoluował, dając dzisiejszy czas przeszły);

• uproszczeniach w obrębie imiesłowów i zaniku niektórych imiesłowów;

• zaniku liczby podwójnej.

e)Ukształtowanie się polskiej koniugacji - okres stp., na przełomie XV / XVI w. już ukształtowany polski system koniugacyjny.

f) Okres śrpol. i nwpol. - zmiany znaczące, ale nie podstawowe, m.in.:

• zmiany przynależności koniugacyjnej niektórych czasowników,

• zmiany postaci morfologicznych tematów czasownikowych,

• procesy rozwojowe dotyczące kategorii (tu zwłaszcza wpływ kategorii męskoosobowości) i form fleksyjnych.

I PODSTAWA PRASŁOWIAŃSKA

• Każdy psł. czasownik miał dwa tematy (oparcie koniugacji na 2 tematach - już w epoce bałto-słowiańskiej):

1. temat I (temat czasu ter.) - podstawą czasu ter., trybu rozk., 2 im. czasu ter.; ustalany na podstawie 2 os. lp. cz. ter., por. *nese-šь, *xvali-šь, *piše-šь, *bere-šь, *peče-šь; *može-šь, *bije-šь, *dvigne-šь;

2. temat II (temat bezokolicznika, inaczej: czasu przesz.) - podstawą form czasu przesz., tr. warunkowego, 3 im.czasu przesz., ustalany na podstawie formy bezok. przez odcięcie sufiksu -ti, por. *nes-ti, *xvali-ti, *pisa-ti, *bьra-ti, *pek-ti, *mog-ti, *bi-ti, *dvignǫ-ti.

Tematy I i II mogły być różne (*nese-, ale: *nes-; lub tożsame: *xvali-). Oboczności tematyczne - wynik procesów fonetycznych, np. I palatalizacji, por. *peče-, *može-, ale: *pek-, *mog-; jotacyzacji, np. *piše-, ale: *pisa-.

Podział na koniugacje w języku psł.

1. Pierwotna budowa trójdzielna: rdzeń (morfem rdzenny, leksykalny) + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) + końcówka fleksyjna > następnie budowa dwudzielna: morfem leksykalny + końcówka fleksyjna

2. Rdzeń + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) = temat (temat I - temat czasu ter., temat II - temat bezokolicznika)

por. *nes-e-šь

rdzeń morfem końcówka

tematyczny fleksyjna

temat I

*xval-i-šь

rdzeń morfem końcówka

tematyczny fleksyjna

temat I

*nes-ti

temat II = rdzeń końcówka bezokolicznika

*bьr-a-ti

rdzeń morfem tem. końcówka bezokolicznika

temat II

3. Ważny - przyrostek tematotwórczy (tematyczny)

4. Przyrostek tematyczny w formach czasu ter. był zróżnicowany, w 2 wariantach (formach obocznych), np. -e-/-o-; -ne-/-no.

5. Wariant -e- widać m.in. w 2 os. lp. czasu ter.: *nes-e-šь (dobrze widoczny); wariant -o- słabo widoczny, zatarły go procesy fonetyczne, por. np. w 1 os. lp. czasu ter.: *nes-ǫ < *nes-o-m (czyli wczesnopsł. *-om > *ǫ zgodnie z prawem sylaby otwartej).

6. Różne podziały na koniugacje psł. Dwie najszerzej znane klasyfikacje:

• Augusta Leskiena (stosowana często w opisie scs., także w opisie historii różnych języków słowiańskich) - 5 podstawowych koniugacji (w ich obrębie nieliczne klasy koniugacyjne)

• Tadeusza Lehra-Spławińskiego (trzy podstawowe koniugacje, bardzo wiele klas koniugacyjnych w ich obrębie).

Tzw. podział Leskienowski (slawisty Augusta Leskiena)

1. Zasada podziału na 5 koniugacji - temat I (czasu ter.), precyzyjniej zakończenie tematu I, czyli przyrostek tematotwórczy (tematyczny)

2. Kryterium podziału na klasy w obrębie koniugacji - temat II (bezokolicznika).

3. Ważny jest podział na 5 podstawowych koniugacji, natomiast niekonieczne jest opanowanie wiadomości na temat zróżnicowania w obrębie tych 5 koniugacji (podział na klasy został pokazany tu po to, żeby wyraźnie pokazać temat I i II i różnice między nimi).

I KONIUGACJA

Temat I z morfemem -e- / -o-

*nesǫ, *nesešь 1. klasa: temat II = rdzeń: *nes-ti

*berǫ, *berešь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -a-: *bьr-a-ti

II KONIUGACJA

Temat I z morfemem -ne- / -no-

*dvignǫ, *dvignešь klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -nǫ-: *dvignǫti

III KONIUGACJA

Temat I z morfemem -je- / -jo-

*meljǫ, *melješь 1. klasa: temat II = rdzeń: *mleti (<*melti - metateza)

*pišǫ, *pišešь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -a-: *pis-a-ti

Uwaga!

W j. pol.: *sj > sz (stąd: psł. * pišǫ > pol. piszę); *lj > l (stąd: psł. *meljǫ > pol. mielę).

IV KONIUGACJA

Temat I z morfemem -i-

*xvaljǫ, *xvališь 1. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -i-: *xval-i-ti

*sedjǫ, *sědišь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -ě-: *sěd-ě-ti

Uwaga!

W j. pol.: *dj > dz (stąd: psł. *sedjǫ > pol. siedzę); *lj > l (stąd: psł. *xvaljǫ > pol. chwalę).

V KONIUGACJA

tzw. atematyczna, tzn. bez charakterystycznego przyrostkiem tematycznego (tematotwórczego)

Temat I = rdzeń

Należały do niej tylko 4 czasowniki:

Formy 1 i 2 os. lp. cz. ter. Bezokoliczniki

*jesmь, *jesi (<*jes-si) *byti

*jamь, *jasi (<*jěd-si)
*jasti

*damь, *dasi (< *dad-si)
*dati

*věmь, *věsi (< **věd-si)
*věděti

Uwagi praktyczne!

• Rozróżnianie I i III koniugacji może okazać się trudne w wyniku procesów fonetycznych, które zaszły w formach obu koniugacji. Na skutek palatalizacji I i jotacyzacji często formy 2 os. lp. czasu ter. obu kon. mają podobną postać, por.

I kon. *pekǫ, *peč-e-šь (palatalizacja I k > č);

III kon. *pišǫ, *piš-e-šь (jotacyzacja sj > š).

• Rozpoznajemy wówczas koniugację po formie 1 os. lp. czasu ter.; jeśli przed wygłosowym -ǫ występuje spółgł. twarda (np. k), to jest to czasownik kon. I, jeśli natomiast spółgł. miękka (dziś miękka lub stwardniała) to jest to czas. kon. III (miękka spółgł. powstała w wyniku jotacyzacji, por. *piš-e-šь < *pis-je-šь).

7. Współcześnie także zachowany podział na dwa tematy, por.

piszę, piszesz, ale: pisał, pisać

każę, każesz, ale: kazał, kazać (psł. *kazjǫ, *kazješь , *kazati)

płaczę, płaczesz, ale: płakać (psł. *plakjǫ, *plakješь, *plakati)

II ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM. KONIUGACJE POLSKIE

1. Kryterium podziału na koniugacje - na ogół końcówka 1 i 2 os. lp. czasu ter.

1. -ę, -esz niosę, niesiesz, piszę, piszesz, dźwignę, dźwigniesz, grzeję, grzejesz

2. -ę, -isz chwalę, chwalisz, siedzę, siedzisz

3. -(a/e)m, -(a/e)sz czytam, czytasz, gram, grasz; umiem, umiesz

b) Współcześnie istnieją różne podziały na typy koniugacyjne (J. Tokarski):

Koniugacja I - psł. czas. kon. -e-/-o-; -ne-/no-; część czasowników dawnej kon. -je-/-jo-

Koniugacja II - psł. czas. kon. -i-

Koniugacja III - psł. czas. kon. V atematycznej, część czasowników dawnej kon. -je-/-jo-

c) Powstanie polskiej koniugacji -am, -asz, -em, -esz (typ znam, znasz, umiem, umiesz) - przyczyny:

1. Kontrakcja w stp.

psł. *znajǫ > stp. znaję > znā (długa sam. jako wynik kontrakcji)> śrpol. znåm (sam. ścieśniona å powstała po zaniku iloczasu z długiego ā > nwpol. znam

psł. *znaješь > stp. znajesz > znāsz > śrpol. znåsz > nwpol. znasz

psł. *umejǫ > stp. umieję > umiē > śrpol. umiėm > nwpol. umiem

psł. *umeješь > stp. umiejesz > umiē > śrpol. umiėsz > nwpol. umiesz

• Brak kontrakcji tylko w 3 os. lmn. czasu ter., por. znają, umieją (z jotą), choć też szerzą się formy ściągnięte, uznawane za błędne, np. umią, rozumią.

• W wielu gwarach (głównie Polski północnej, wlkp., płn.maz.) do dziś formy nieściągnięte, np. bojał się, stojał, graje, znaje.

2. Analogia do form czasowników kon. V atematycznej (znam na wzór dam);

3. Potrzeba odpodobnienia form 1 i 3 os. lp. (po kontrakcji znā to formy 1 i 3 os. - tożsame).

1. Chronologia procesu - XIV-XV w.

2. Formy nieściągnięte czasowników liczne jeszcze w zabytkach stp., por.

podnaszaję, śćwirdzaję, przyznawaję się, wylewaję, powiedaję, przysięgajęć wam przeze cesarskie zdrowie itp.

f) Obok nich już w najstarszych zabytkach formy nowe, por.

powiadam, polecam, wysłuszam, pożegnam.

---