11 ROZWINIĘCIE TEORII PRODUCJI CZ 1

Temat 6

ROZWINIĘCIE TEORII PRODUKCJI

1. KRÓTKOOKRESOWE I DŁUGOOKRESOWE KRZYWE KOSZTÓW

Krótki okres

Prawo nieproporcjonalnych przychodów

Rezultatem działania prawa nieproporcjonalnych przychodów jest kształt krótkookresowej krzywej kosztów. Krzywa kosz-tów całkowitych wychodzi z punktu reprezentującego okreś-lony poziom kosztów stałych (tych elementów kosztów, które są ponoszone bez względu na wielkość produkcji).

Prawo nieproporcjonalnych przychodów odzwierciedla krót-kookresowa funkcja produkcji oraz krótkookresowa funkcja kosztów całkowitych, przedstawiona w rozdziale 5. Dodat-kową ilustracją jest poniższy rysunek. Rosnącym przychodom odpowiada malejący koszt krańcowy, a malejącym przycho-dom - rosnący koszt krańcowy.

0x08 graphic

Rys. 6.1

Krótkookresowa krzywa kosztów krańcowych

Uwaga: W tym miejscu określenie „przychody” oznacza przy-rosty produkcji uzyskiwane z dodatkowej jednostki nakładów.

Koszty stałe i zmienne

Kształt krzywej kosztów całkowitych K_c jest określony wyłącznie przez kształtowanie się kosztów zmiennych K_z; koszty stałe K_s mają jedynie wpływ na odległość krzywej K_c od osi odciętych.

Krzywa kosztu krańcowego odzwierciedla wyłącznie zmiany kosztów zmiennych. Krzywa kosztu przeciętnego zależy zarówno od wielkości kosztów zmiennych, jak i kosztów stałych:

=
+
.

Rys. 6.2

Krótkookresowe krzywe kosztów przeciętnych i krańcowych

Przeciętny koszt stały
maleje cały czas ze wzrostem pro-dukcji, gdyż ta sama kwota kosztów stałych rozkłada się na coraz większą ilość jednostek produkcji. Przeciętny koszt zmienny
do pewnego punktu maleje, a następnie rośnie. W rezultacie krzywa przeciętnego kosztu całkowitego
leży po-wyżej krzywej przeciętnego kosztu zmiennego
; obie mają kształt litery U, lecz nie są do siebie równoległe.

Długi okres

Wybór wielkości zakładu

Długookresową krzywą kosztów przeciętnych wyprowadzamy z krótkookresowych krzywych kosztów przeciętnych, odpo-wiadających różnym rozmiarom zakładu produkcyjnego.

Oznaczając dla każdego wariantu wielkości zakładu mini-malny poziom krótkookresowych kosztów jednostkowych, otrzymujemy zbiór punktów, który wyznacza długookresową krzywą kosztów przeciętnych.

Rys. 6.3

Długookresowa krzywa kosztów przeciętnych

Długookresowe krzywe kosztów przeciętnych przyjmują różną postać (rys. 6.4).

Korzyści i niekorzyści skali

Długookresowa krzywa kosztów przeciętnych jest podstawą do określenia korzyści bądź niekorzyści osiąganych ze zwiększania skali produkcji.

Jeżeli koszt przeciętny maleje ze wzrostem rozmiarów produkcji, to występują korzyści skali.

Jeżeli koszt przeciętny rośnie w miarę zwiększania rozmiarów produkcji, to występują niekorzyści skali.

Jeżeli koszt przeciętny jest stały bez względu na skalę produkcji, to występują stałe przychody ze skali.

Rys. 6.4

Korzyści i niekorzyści skali

Korzyści ze skali wiążą się głównie z pełniejszym wy-korzystaniem niepodzielnych składników aparatu wytwór-czego, oszczędnościami na kosztach ogólnych oraz głębszym podziałem (specjalizacją) pracy w dużym przedsiębiorstwie. Źródłem niekorzyści ze skali mogą być np. trudności za-rządzania i kontroli w rozbudowanym, wielozakładowym przedsiębiorstwie, zatory informacyjne, wysokie koszty maga-zynowania i transportu wewnętrznego.

Występowanie korzyści ze skali stwarza zachętę do rozbudowy przedsiębiorstwa i zwiększania rozmiarów produkcji (ograni-czeniem jest jednak pojemność rynku zbytu, czyli popyt). W gałęziach, w których korzyści ze skali faworyzują wielkie przedsiębiorstwa, powstają tzw. monopole naturalne: warunki techniczno-ekonomiczne sprzyjają koncentracji produkcji.

Przykładem gałęzi, w której występują ewidentne korzyści ze skali produkcji, jest przemysł samochodowy. Wielkoseryjna, zautomatyzowana produkcja pozwala obniżyć do minimum koszt produkcji samochodu bez szkody dla jakości.

W przemyśle przetwórczym długookresowa krzywa kosztu przeciętnego często przyjmuje kształt opadający z tendencją do stabilizacji kosztu przeciętnego od pewnej wielkości pro-dukcji. W wielu przedsiębiorstwach przemysłowych, handlo-wych i usługowych długookresowe koszty przeciętne zmieniają się zgodnie z krzywą w kształcie litery „U”. Przedsiębiorstwa te mają ograniczone możliwości osiągania korzyści ze skali. Najczęściej działają one w warunkach niekorzyści skali. Przy próbach zwiększania produkcji spotykają się one ze wzrostem kosztów jednostkowych.

Konkurencja oraz rachunek ekonomiczny wymusza na długą metę racjonalne kształtowanie rozmiarów przedsiębiorstw, a na krótką metę - wybór optymalnej wielkości produkcji przy danych rozmiarach przedsiębiorstwa.

2. KRZYWE POPYTU I PODAŻY

Krzywa popytu

Cenę zakupu i sprzedaży rozumiemy zwykle jako średnią cenę jednostkową z całej zakupionej (sprzedanej) partii. Tak rozu-miana cena jest tożsama z utargiem przeciętnym:

Linia ceny (utargu przeciętnego) pokazuje zależność uzyski-wanej przez sprzedawcę ceny od sprzedawanej ilości. Tę samą linię możemy także interpretować odwrotnie - jako zależność sprzedanej ilości od żądanej ceny.

Ponieważ ilość sprzedana przez sprzedawcę jest równa ilości zakupionej przez nabywców, linia ceny jest jednocześnie linią popytu względem ceny.

Krzywa popytu rynkowego na produkt przedsiębiorstwa lub gałęzi to linia ceny, interpretowana odwrotnie.

Krzywą utargu przeciętnego możemy więc oznaczać jako lub p (gdy interesuje nas zależność ceny od sprzedawanej ilości) bądź też jako d lub D (gdy interesuje nas zależność sprzedanej ilości, czyli popytu, od ceny).

Rys. 6.5

Krzywa popytu na produkt przedsiębiorstwa

Krzywa popytu na produkt przedsiębiorstwa (podobnie jak linia ceny) zależy od jego pozycji rynkowej. W przypadku doskonałej konkurencji jest to linia pozioma: przedsię-biorstwo może sprzedać dowolną ilość wytwarzanego wyrobu po danej cenie rynkowej. W przypadku niedoskonałej konku-rencji jest to linia nachylona w dół: przedsiębiorstwo może sprzedać więcej, jeżeli obniży cenę. Krzywa popytu na produkt określonej gałęzi, tj. rynkowa krzywa popytu, jest malejącą funkcją ceny (pomijając przypadki szczególne).

Rys. 6.6

Krzywa popytu na produkt gałęzi (rynkowa krzywa popytu)

Uwaga: Gałęzią nazywamy zbiór przedsiębiorstw wytwarza-jących to samo dobro.

Krzywa podaży

Krzywa kosztów krańcowych pokazuje zależność poziomu kosztów krańcowych k' od wytwarzanej ilości Q. Odwracając tę zależność, mamy oferowaną podaż jako funkcję kosztów krańcowych bądź ceny równoważącej koszt ostatniej sprzedanej jednostki.

Założenie p = k' jest spełnione jedynie w modelu doskonałej konkurencji, gdzie ceny sprzedaży oparte są na kosztach krańcowych. W przypadku monopolu nie jest możliwe odtworzenie funkcji podaży na podstawie krzywej kosztów.

W warunkach doskonałej konkurencji krzywe podaży przedsiębiorstwa i gałęzi oparte są na kosztach krańcowych.

Przy wyznaczaniu funkcji podaży należy odrzucić „pustą” część krzywej kosztów krańcowych, która reprezentuje kom-binacje ceny i kosztów nie dające się tolerować w przed-siębiorstwie opartym na rachunku ekonomicznym. W krótkim okresie dotyczy to sytuacji, gdy cena nie pokrywa jednost-kowych kosztów zmiennych, a w długim okresie, gdy cena nie pokrywa pełnego kosztu jednostkowego.

krótki okres - od punktu A

długi okres - od punktu B

Rys. 6.7

Krzywa podaży przedsiębiorstwa

Rys. 6.8

Krzywa podaży gałęzi

Krzywą podaży gałęzi uzyskujemy przez zsumowanie podaży wszystkich przedsiębiorstw wytwarzających dany produkt przy każdym poziomie ceny.

3. OPTYMALNA WIELKOŚĆ PRODUKCJI

Warunki podjęcia produkcji

Przedsiębiorstwo musi wybrać najkorzystniejszą wielkość produkcji, zapewniającą maksymalizację zysku lub mini-malizację doraźnej straty. Gdy realizowany zysk nie spełnia oczekiwań, trzeba zastanowić się, czy warto produkować.

W krótkim okresie cena musi pokryć przynajmniej koszty zmienne. Koszty zmienne (głównie koszty robocizny oraz surowców i materiałów) reprezentują bowiem tę część wydatków związanych z działalnością przedsiębiorstwa, które na bieżąco trzeba ponosić. Jeżeli uzyskiwana cena nie równoważy nawet przeciętnego kosztu zmiennego, należy wstrzymać produkcję.

Można tolerować przez pewien czas taką sytuację, w której cena nie pokrywa całości kosztów, lecz pokrywa koszty zmienne. Występuje wtedy strata, ale wstrzymanie produkcji prowadziłoby do jeszcze większych strat, gdyż koszty stałe trzeba ponieść bez względu na to, czy się produkuje, czy nie.

W długim okresie uzyskiwana cena musi pokryć cały koszt przeciętny. Na długą metę przedsiębiorstwo kierujące się motywem zysku nie może tolerować strat i wpływy ze sprze-daży muszą zrównoważyć wszelkie ponoszone koszty.

Warunkiem podjęcia lub kontynuowania produkcji jest:

w krótkim okresie: p >
,

w długim okresie: p > .

Cena zamknięcia

Cena zamknięcia minimalny poziom ceny, przy którym przedsiębiorstwo może funkcjonować.

W krótkim okresie przedsiębiorstwo musi pokryć przynaj-mniej bieżące wydatki, równe w przybliżeniu kosztom zmien-nym (robocizna, surowce itp.). Ceną zamknięcia jest cena równa minimalnej wielkości przeciętnych kosztów zmiennych:

p_min = min
.

W długim okresie przedsiębiorstwo musi pokryć wszelkie po-noszone koszty. Ceną zamknięcia jest cena równa minimalnej wielkości pełnych kosztów przeciętnych:

p_min = min.

Długookresowa cena zamknięcia jest również nazywana ceną wejścia/wyjścia. Wyższa cena rynkowa zachęca do podjęcia produkcji, a cena niższa - do jej zaprzestania.

Optimum ekonomiczne i optimum techniczne

Optymalna dla przedsiębiorstwa jest taka skala produkcji, która zapewnia maksymalną wielkość zysku lub minimalną wielkość nieuniknionej straty.

Optimum ekonomiczne to wielkość produkcji zapewniająca przedsiębiorstwu najlepszy wynik ekonomiczny (maksymalny zysk lub minimalną stratę):

max Z u' = k'.

Optimum techniczne to wielkość produkcji zapewniająca przedsiębiorstwu minimalizację kosztu przeciętnego:

= min.

Optimum ekonomiczne nie musi pokrywać się z technicznym.

Producent kierujący się motywem zysku wybiera taką wielkość produkcji, która zapewnia mu największy zysk, a w przypadku nieuniknionych strat - najmniejszą stratę. Działa więc wedle zasady optimum ekonomicznego. Zasada ta orzeka, że najlepsza jest taka wielkość produkcji, przy której nastę-puje zrównanie utargu krańcowego z kosztem krańcowym. Zysk na ostatniej jednostce produkcji staje się wówczas zerowy, a suma zysku osiąga maksimum.

Istotnie, opłaca się zwiększać produkcję tak długo, dopóki każda dodatkowa jednostka produktu przynosi choćby 1 zł zysku: powiększa to sumę osiąganego zysku. Nie warto nato-miast zwiększać produkcji, gdy ostatnia jednostka produktu przynosi choćby 1 zł straty: pomniejsza ona bowiem sumę zysku. Tak więc optymalna z ekonomicznego punktu widzenia jest taka skala produkcji, przy której znika zysk na ostatniej sprzedanej jednostce, tzn. gdy u' = k'.

Decyzje produkcyjne

Gdy u' > k', należy zwiększyć produkcję.
Gdy u' < k', należy zmniejszyć produkcję.
Gdy u' = k', wielkość produkcji jest optymalna.

Wnioski decyzyjne są następujące:

	Optymalna wielkość produkcji	Czy produkować?
Krótki okres	Wybrać wielkość produkcji, przy której *u' = k'*.	Można produkować, jeżeli p ≥ .
Długi okres	Wybrać wielkość produkcji, przy której *u' = k'*.	Można produkować, jeżeli p ≥ .

Uwaga: Wykresy ilustrujące wybór optymalnej wielkości pro-dukcji i uzyskiwany wynik w przedsiębiorstwach działających w warunkach doskonałej i niedoskonałej konkurencji zostaną przedstawione w rozdziale 7. Przykład algebraiczny zawiera dodatek A do niniejszego rozdziału.

Rady praktyczne

Przy wyznaczaniu optymalnej skali produkcji zakładamy dla uproszczenia, że przedsiębiorstwo wytwarza jeden pro-dukt. Podobnie definiujemy gałąź: jako zbiór przedsię-biorstw wytwarzających ten sam produkt. Poszukiwanie optimum ekonomicznego w przedsiębiorstwie wytwarzają-cym bądź sprzedającym różne wyroby lub usługi wymaga zastosowania bardziej skomplikowanych narzędzi analizy. Omawiane zasady rachunku ekonomicznego można jednak odnieść również do sytuacji przedsiębiorstwa wielo-produktowego przy założeniu, że stara się ono maksyma-lizować zysk na każdym produkcie z osobna, nie zaś zysk łączny.
Omawiając zasady rachunku ekonomicznego w przed-siębiorstwie posługujemy się wykresami lub równaniami. Jest to wygodny sposób ilustracji omawianych zagadnień. Ta metoda nie ma zastosowania w praktyce gospodarczej. Służy ona jedynie do prezentacji zasad wyboru ekonomicz-nego, które należy stosować przy podejmowaniu decyzji.

Nie należy sądzić, że główne problemy decyzyjne w przed-siębiorstwie rozwiązywane są, tak jak w podręcznikach, na podstawie analizy wykresów przedstawiających krzywe utargów i kosztów, popytu i podaży itp. lub rozwiązywania odpowiednich równań. Przedsiębiorstwo najczęściej nie zna dokładnego przebiegu tych krzywych i opisujących je funkcji i nie może ich empirycznie wyznaczyć. Ponadto warunki wewnętrzne i zewnętrzne określające optymalne rozwiązania ulegają ciągłym zmianom. W praktyce podsta-wowym narzędziem rachunku ekonomicznego w przed-siębiorstwie są różne zestawienia liczbowe, a nie równania lub wykresy.

Przedsiębiorstwo na ogół nie jest w stanie określić precy-zyjnie, jaka wielkość i struktura produkcji oraz jaka me-toda wytwarzania i technika marketingu jest w danych warunkach najlepsza. Nie oznacza to jednak, że przed-stawiane w podręcznikach ekonomii podstawowe zasady rachunku ekonomicznego są w praktyce nieprzydatne.

Przedsiębiorstwa poszukują optymalnych rozwiązań naj-częściej metodą prób i błędów. Na przykład, jeżeli zwięk-szenie produkcji pogarsza osiągany wynik, przedsiębiorstwo powróci do mniejszej produkcji. I na odwrót, jeśli zwięk-szenie produkcji pozwala zwiększyć sumę zysku, przed-siębiorstwo nie omieszka wykorzystać tej szansy. Nawet przy takim iteracyjnym sposobie poszukiwania optimum teoretyczne podstawy rachunku ekonomicznego mogą do-pomóc w podejmowaniu właściwych decyzji.