Średniowiecze -

Europa V- XV w

1. Rodzaje muzyki

1. Kościelna

chorał gregoriański- Chorał gregoriański jest monodycznym (jednogłosowym) śpiewem liturgicznym a cappella z tekstem łacińskim. Określano go różnymi nazwami: cantus choralis - śpiew wykonywany w chórze liturgicznym przy ołtarzu, cantus planus - śpiew o równych wartościach rytmicznych, cantus gregorianus - śpiew gregoriański, carmen gregorianum - pieśń gregoriańska, carmen ecclesiasticum - pieśń kościelna, itp.

Melodyka chorału dostosowana jest do skali przeciętnego głosu ludzkiego. Nie miał być nigdy śpiewem koncertowym czy estradowym, przeznaczonym dla wybitnie utalentowanych artystów, lecz od początku związany jest ściśle z liturgią Kościoła rzymsko-katolickiego, w której uczestniczą ludzie (początkowo zakonnicy) o przeciętnych zdolnościach muzycznych.

W związku z różnymi ośrodkami liturgicznymi posiadającymi swój własny ryt, w Kościele zachodnim istniało kilka wersji chorału. Chorał galijski (cantus gallicanus) był kultywowany w V i VI wieku głównie w Prowansji i na terenach przyległych (dzisiejsza Francja). W II poł. VIII i na początku IX wieku został zastąpiony śpiewem rzymskim (cantilena romana). Chorał mozarabski (wizygocki) uprawiany od V do XI wieku w Hiszpanii został ostatecznie zastąpiony w 1085 roku chorałem rzymskim. Zachowało się zaledwie 21 śpiewów mozarabskich. Obecnie w rycie mozarabskim celebruje się jedynie w kaplicy Bożego Ciała w Toledo i w katedrze w Salamance. Śpiew ambrozjański (mediolański) był związany ze św. Ambrożym, biskupem Mediolanu, który utrwalił jego zasady i wprowadził do Kościoła mediolańskiego hymnodię i antyfonalny śpiew psalmów. Śpiew ambrozjański kultywuje się do dziś w Mediolanie. Śpiewy poszczególnych tradycji różniły się od siebie znacznie.

Śpiew liturgiczny w pierwszych wiekach chrześcijaństwa kształtował się na podłożu muzyki synagogalnej (żydowskiej), częściowo syryjskiej i bizantyjskiej, a także na gruncie greckiej muzyki późnoantycznej. Pierwszymi formami śpiewów liturgicznych w kościele były psalmy i hymny. Które wywodzą się z praktyki synagogalnej i muzyki syryjskiej. Z biegiem czasu repertuar śpiewów chorałowych wzbogacił się w liczne nowe formy śpiewów mszalnych i brewiarzowych.

Najstarszymi przekazami śpiewów chorałowych (od VIII wieku począwszy) są rękopisy zapisane notacją cheironomiczną, zachowane głównie w bibliotekach benedyktyńskich (Sankt Gallen, Metz, Einsiedeln, Monte Cassino i in.). Papież Grzegorz Wielki pozostawił po sobie m.in. księgi: Liber sacramentorum (Księga sakramentów) oraz Księgę antyfon opracowaną na każdy dzień roku. Właśnie w nich upatruje się źródło i początki chorału gregoriańskiego. Za czasów papieża Grzegorza powstały w formie modlitwy teksty chorału. Pierwsze nutowe zapisy melodii chorału pochodzą ze szkół karolińskich i zachowały się do dziś. Był to zapis nutowy bezliniowy, tzw. neumatyczny (łac. neuma - ruch ręki). Zapis ten wyrażał ruch melodii, jej ekspresję, dynamikę i duchowość.

Repertuar chorału gregoriańskiego obejmuje śpiewy mszalne (graduały), brewiarzowe (antyfoniarze), procesyjne i pogrzebowe, tropy, sekwencje (które powstały z tropów), hymny, pieśni, historie o życiu świętych , tropy, dramaty liturgiczne ( Visitatio sepulchri- rozmowa 3 niewiast z aniołem przy grobie)

Melodie i wykonanie miały różny wygląd.

- ton recytatywny- melodia bardzo skromna melodycznie, charakter recytatywu, wykonywał ją kapłan

- śpiew sylabiczny- na jedną sylabę tekstu odpowiadała jedna nuta. Najczęściej były to hymny, pieśni pochwalne,

- śpiew neumatyczny- na sylabę wypadała jedna neuma złożona nawet z kilku nut (2-3) Najczęściej były to introit i communio

- śpiew melizmatyczny- na jedną sylabę przypada od kilku do kilkunastu nut. Najczęściej To graduały, tractus- słowa o wyjątkowej wadze m.in. Alleluja, Kyrie,

- wykonanie całości przez chór albo tylko przez kantora- trackim

- Wykonanie responsorialne- śpiew na zmianę solista- chór- solista-chór ( śpiew z odpowiedziami)

- wykonanie antyfonialne- dwa chóry śpiewały naprzemiennie

- tropowanie- wstawianie pomiędzy słowa modlitwy nowego tekstu do istniejącego już melizmatu np.zamiast melizmatycznego Kyrie eleison jest Kyrie, fons bonitatis pater ingenite……… eleyson

2. Świecka:

muzyka ludowa - zapewne istniała, lecz zachowane informacje na jej temat są bardzo skąpe

muzyka dworska - dzielona na dwa rodzaje: dającą radość możnym, uświetniającą ceremoniał dworski oraz pieśni trubadurów, wędrownych pieśniarzy dworskich.

muzyka miejska - muzyka popularna zwłaszcza wśród młodych mieszczan (żaków i wagantów), wędrujących od miasta do miasta i biorących udział w przedstawieniach. Podobnie jak trubadurzy, byli zarówno twórcami, jak i wykonawcami swych utworów. Ważne były również wygrywające melodie wieżowe kuranty oraz hejnały, jak np. zachowane do dziś Hejnał Mariacki i Toruński.

muzyka instrumentalna - początkowo jedynie towarzyszyła chorałowi gregoriańskiemu. Pierwsze samodzielne utwory organowe zanotowano na początku XIV w., lecz prawdopodobnie powstawały już wcześniej. Estampida, mimo początkowego charakteru tanecznego, przerodziła się w utwór instrumentalny składający się z większej ilości części. Rondo, taneczny utwór o wieloczęściowej budowie i powtarzającym się refrenie, choć wywodził się z muzyki wokalnej, często występował jako utwór instrumentalny. W XIV w. nastąpił rozwój wariacji.

muzyka wojskowa i myśliwska.

wielogłosowa muzyka świecka - zachowały się głównie pieśni, we Francji zwane "chansons". Do rozkwitu tej chansons przyczyniła się działalność trubadurów i truwerów. Stworzyli oni podstawowe schematy formalne pieśni: balladę, rondeau, lai i virelai. We Włoszech rozpowszechniony był madrygał. Najczęściej tematyką była miłość zarówno ta idealna w wydaniu rycerskim jak i frywolna.

2. Rozwój- nurty, rozwój wielogłosowości

W Europie wielogłosowość zaczęła rozwijać się ok. IX w, jej rozwój zbiegł się z okresem największej świetności zachodnich klasztorów, chociaż wielogłosowo śpiewano już w innych kulturach m.in. w Azji Południowo-wschodniej- Gamelan jawajski.

Początkowo stosowano burdon, heterofonię i paralezim. I właśnie z techniki paralelnego śpiewu rozwinęła się nowożytna wielogłosowość europejska. Początkowo dominowały kwinty, spełniające wymóg filozoficznej doskonałości, stopniowo jednak zaczęto stosować tercje i seksty. Do ok. 1000 r. dominowała muzyka kościelna w myśl zasady „albo niech będzie muzyka religijna, albo niech nie będzie jej wcale”, a muzyka poza kościelna była uważana za grzeszną, pogańską. Ale mimo stanowiska Kościoła (biskupi katoliccy uznawali hymny za śpiewy prostaków), muzyka towarzyszyła w różnych dziedzinach życia i opiewała miłość bohaterskie czyny, towarzyszyła uroczystościom dworskim, a z upływem lat nieustannie się rozwijała zaczęła być traktowana jako dziedzina nauki, dzielona na uczoną i prostą.

Organum, szkoła St. Martial (szkoła w Limonges)

- w IX w. w klasztorze St. Amant we Francji powstaje podręcznik muzyczny z przykładami wielogłosowego śpiewu nota contra nota lub inaczej punctum contra punctum (pojęcie dzisiejszego kontrapunktu), stosuje się organum, ubogacające chorał - zwłaszcza podczas mszy, nieszporów. Szybko zaczął się rozwijać i przybierać nowe postacie, od organum prostego z głosami paralelnymi, pojawiają się organumz głosami w ruchu przeciwnym, w XII w. w klasztorze St. Martial w Limonges pojawia się organum melizmatyczne, a późniejszy jego rozwój nastąpił w szkole Notre Dame w Paryżu. Pojawił się także zwyczaj tropów, zwłaszcza końcowe Benedicamus Domino.

Szkoła Notre Dame (Szkoła paryska)

- to grupa kompozytorów skupionych wokół katedry Notre Dame w Paryżu od ok. 1163 (moment rozpoczęcia budowy katedry) do 1250 roku i komponujących na cele katedry W muzyce szkoły paryskiej najniższy głos śpiewa długie wartości, podczas gdy głos wyższy - lub głosy wyższe - wykonują ornamentowane linie melodyczne, wykorzystując często powtarzające się następstwa wartości długich i krótkich, czyli tzw. modi rytmicznych. Są to, więc początki notacji, która - po raz pierwszy od czasów antycznej Grecji - wskazywała na relatywną długość wartości nutowych.

Głównym osiągnięciem szkoły Notre Dame było zastąpienie wcześniejszego organum wielogłosowego, polegającego na równoległym prowadzeniu linii melodycznej (cantus firmus) i głosów organalnych, przez organum, w którym cantus firmus jest podzielony na odcinki wykonywane w technice burdonowej lub discantowej, a głosy górne układają się w melizmaty

Ars Antiqua (1160-1320)

Jest to okres związany z działalnością szkoły Notre Dame oraz późniejszych teoretyków, jak Franco z Kolonii i Petrus de Cruce. Nastąpił wówczas rozkwit polifonii organalnej (organum), związanej z nią rytmiki i notacji modalnej oraz form organalnych, jak klauzula, kondukt (De castitatis thalamo), technika hoketowa i motet średniowieczny. Ostatnia z wymienionych form rozkwitła zwłaszcza w XIII w., w którym dokonał się dalszy rozwój rytmiki (wprowadzenie większej liczby relacji) oraz notacji muzycznej (prefrankońska notacja, frankońska notacja). Czołowymi reprezentantami ars antiqua byli Leoninus i Perotinus. W okresie tym bujnie rozwinęła się twórczość świecka; działali wówczas trubadurzy, truwerzy i minnesingerzy. Najważniejszymi zabytkami ars antiqua są: Magnus Liber Organi i kodeksy Montpellier, Bamberg i Huelgas

Ars nova, włoskie trecento 1320- I poł. XV w

Jest to okres przeciwstawny do okresu Ars antiqua. Cechy:

• Na pierwszy plan wysunęła się twórczość świecka,

• nastąpił rozwój rytmiki (izorytmia),

• wykształcono podstawy notacji menzuralnej,( francuska notacja, włoska notacja).

• sprecyzowano pojęcie konsonansu i dysonansu, co pozwoliło na ustalenie nowych zasad harmonii, stosowano częściej współbrzmienia tercji i sekst, by utwory obfitowały w łagodne współbrzmienia.

• nastąpił rozwój muzyki instrumentalnej,

• stosowano imitację

• wykształcono wiele nowych form: we Francji- ballata, rondeau, virelai i we Włoszech gdzie obok istniejących laud, contrati, ballaty, strambotti, canzoni, tworzono madrygał i caccie.

• W dalszym ciągu kultywowano formę motetu, który przybrał postać izorytmiczną.

• zaczęto też opracowywać polifonicznie części stałe mszy.,

. Głównymi ośrodkami ars nova były Francja (Guillaume de Machaut) i Włochy( trecento), (Jacopo da Bologna, Giovanni da Cascia, później Francesco Landino) . Obok Philippe'a de Vitry wybitnymi teoretykami tego okresu byli Johannes de Muris i Marchettus z Padwy.

Włoskie trecento-

Na przełomie XIII/XIV w we Włoszech można zaobserwować odrębność od stylu francuskiego. Różniły się :

• odmienną rytmiką- były inne stosunki pomiędzy wartościami w rytmice menzuralnej;

• dominuje 2- łos (oprócz 3 głosowych ccci i ballady), a górny głos posiadał melizmatyczną linię melodyczną, zaś oba głosy były podobne pod względem melodycznym.

• Oprócz własnych tekstów kompozytorzy wykorzystywali wiersze poetów m.in. Wergiliusza, Horacego, Dantego, F. Petrarki,

• Dużą rolę odgrywały instrumenty

• Eliminowane są konsonanse doskonałe (5, 8) a wykorzystywane są niedoskonałe - trecje i seksty, zwłaszcza przy równoległym prowadzeniu melodii.

• Formy muzyczne lauda, contrati, ballaty, strambotti, canzoni, madrygał, caccie w większości składały się z części zwrotkowej i ritornela ( ostatnie 2 wiersze zwrotki)

• F. Landino- wypracował własny styl kadencji: polegającą na zejściu z finalis na dźwięk prowadzący (VII stopień), odejściu od niego o sekundę w dół na sekstę (VI stopień, tzw. sekstę Landina) i powtórnym osiągnięciu finalis skokiem tercji w górę

Muzyka w średniowiecznej Anglii

W VII w. chorał dotarł do Anglii,z ubiergiem lat wykształcił się lokalny obrządek ozdobniejszy od chorału X w katedrze Winchester powstały ogromne organy z 400 piszczałkami. Poprzez ożywione kontakty polityczne, uniwersytet w Paryżu, gdzie studiowało wielu Anglików, poznano polifonię szkoły Notre Dame i ars nova. Anglicy nie tyle co naśladowali ale wykształcili swój własny styl, najprawdopodobniej pod wpływem wielogłosu Celtów, zamieszkujących tereny Szkocji, Walii i Irlandii.

• Polifonia angielska obfitowała w równoległe tercje, seksty (fauxbourdon) - wykształcił się gymel

• Stosowano proste kanony

• Główny przedstawiciel to John Dunstable

Szkoła burgundzka

Grupa kompozytorów skupiających się wokół dworu książąt burgundzkich w Dijon i katedry w Cambrai, działających w XV wieku. Kompozytorzy ci odeszli od XIV-wiecznego stylu Ars nova i tym samym otwierają swoją działalnością renesans w muzyce. Dzięki syntezie osiągnięć Ars nova oraz harmonii Johna Dunstable'a (zwłaszcza szerokiego zastosowania interwału tercji nadającego pełnię brzmienia) wytworzyli własny charakterystyczny styl, podjęty później przez kompozytorów szkoły flamandzkiej. Popularny był tanieć basse danse, pisano ronda, ballady, istniejący już motet izorytmiczny stał się formą bardziej złożoną. Na dworze królewskim istniała kapela do uświetniania ceremonii religijnych oraz życia dworskiego

W szkole burgundzkiej:

• nastąpił rozwój muzyki dworskiej (chanson)

• powstały pierwsze msze: wszystkie części były oparte na jednym cantus firmus i ich początki miały identyczny motyw czołowy

• Stosowano technikę fauxbourdonu.

• Stosowano imitację

• Rozwijała się rytmika w utworach dając podwaliny kontrapunktu- ( Dufay przez skracanie, zwiększanie wartości rytmicznych, dawanie ich w ruchu wstecznym, w odwróceniu)

• W późniejszej fazie stosowano w polifonii także 4- głosowość (głos górny sopran- cantu, górny tenor: alt, tenor oraz dolny tenor: bas.

• Dominuje tematyka miłosna

• Pojawiły się pierwsze Magnificaty zaczerpnięte z Ewangelii

Najważniejszymi przedstawicielami szkoły są Guillaume Dufay oraz Gilles Binchois.

3. Tańce

Carole, Saltarello. Estampida, Basse danse

Tańczono parami, Najpierw tańczono powolny, posuwisty w parzystym metrum,a potem szybszy, skoczny w metrum nieparzystym, zazwyczaj będący wariacją poprzedniego. W XIV w łączono estampidę z szybszą rotą

4. Instrumenty

Trąbki, harfy, wiole, lutnie, flety, bębenki, organy

5 Organy

Należy wspomnieć, iż w pierwszych wiekach swego istnienia organy były instrumentem tylko i wyłącznie świeckim. Kościół, w obawie przed przeniknięciem elementów kultury pogańskiej do liturgii, wykluczał ich udział w muzyce kościelnej. Dopiero papież Witalian, w okresie kryzysu chorału gregoriańskiego, wyraził oficjalną zgodę na wprowadzenie organów do świątyń Kościoła Zachodniego. W Europie budowano organy już od V wieku. Powstawały coraz większe instrumenty, a szczytowym osiągnięciem ówczesnego budownictwa organowego zdają się być duże, dwumanuałowe (20 zasuw, po 10 piszczałek na każdą, manuały umieszczone najprawdopodobniej naprzeciw siebie) organy benedyktyńskiego opactwa Winchester, wzniesione w 980 roku. Do obsługi wymagały one dwóch organistów oraz 70 kalikantów. Należy wspomnieć, iż ówczesne organmistrzostwo nie znało jeszcze podziałów na głosy, zróżnicowania menzuracji, a klawisze nie były naciskane, ale miały formę zasuw.W czasie Średniowiecza, a szczególnie w jego późnym okresie, obserwujemy ciągły rozwój budownictwa organowego. Zaczęto wprowadzać nowe rozwiązania techniczne i modyfikować stare. W celu usprawnienia gry wymyślono klawisze obsługujące wspominane wcześniej zasuwy tonowe. Były one jednak bardzo duże i umożliwiały grę jedynie pięściami lub łokciami, wobec tego jeden organista mógł wykonywać na takich organach tylko muzykę dwugłosową. Dalszym udoskonaleniem było zastąpienie w XIII w. zasuw dźwigniami (klapami), uruchamianymi za pomocą przycisków przypominających klawisze maszyny do pisania. Także w tym samym stuleciu niektóre instrumenty zaczęto wyposażać w klawiatury przypominające już klawiatury współczesne. Początkowo były to trzyoktawowe klawiatury nie ze wszystkimi półtonami oraz z jednakowym kolorem klawiszy diatonicznych i chromatycznych. W XIII w. zaczęto wprowadzać podział na rejestry, a na rycinach z XIV wieku można zobaczyć klawiatury z podziałem na klawisze jasne i ciemne. W tym samym wieku pojawia się klawiatura nożna czyli pedał, wynaleziona przez Loni van Valdekera, oraz skala chromatyczna (pełna tylko w manuale). Pedał pierwotnie rozpowszechnił się tylko w północnych Włoszech, a jego znaczenie było zdecydowanie drugorzędne. Najczęściej nie posiadał on własnych piszczałek i był tzw. pedałem podwieszonym, czyli klawisze pedału były połączone za pomocą linek z najniższymi klawiszami manuału.

Istotnym faktem jest to, iż już w XIV w. w katedrze w Halberstadt istniały organy o trzech manuałach z pedałem. W 1475 r. w Norymberdze wybudowano organy z klawiaturą nożną (skala A-a) i skróconą najniższą oktawą (bez "czarnych klawiszy").W wyniku ciągłego ulepszania mechaniki traktury uległ zmniejszeniu fizyczny trud gry i możliwe stało się granie palcami, a nie jak dotychczas całymi dłońmi. W wieku XV wprowadzono zdecydowanie wydajniejsze miechy kowalskie. W tym samym czasie wobec pojawienia się kontrastujących z neutralnym brzmieniem pryncypałów głosów imitujących różne instrumenty, które to głosy chciano wykorzystywać solowo, udoskonalono budowę wiatrownicy wprowadzając przyrząd umożliwiający otwieranie bądź zamykanie dopływu powietrza do piszczałek konkretnego głosu.

Słynne organy ze średniowiecza: Katedra Notre Dame, katedra Winchester,

6. Przedstawiciele muzyki i inne ważne osobistości

• Trubadurzy- poeci, a zarazem kompozytorzy i śpiewacy, tworzący w języku staroprowansalskim, działający w południowej Francji od XI do końca XIII w. W pieśniach sławili cnoty rycerskie i miłość dworną (amour courtois), opowiadali o polityce, bitwach, wyprawach krzyżowych. Najsłynniejsi to Bernard de Ventadorn, Piere Vidal, Raimbaut de Vaqueiras, Guiraut Riquier

• Truwerzy- poeci- śpiewacy z Basenu Paryskiego Paryskiego okolic Paryża (północna Francja), większość należała do stanu rycerskiego- Ryszard Lwie Serce, Thibaut IV, ale i do mieszczan- Adam de la Halle.

• Minnesingerzy- poeci- śpiewacy w Niemczech- Walter von der Vogelweide, Tannhauser, Oswald von Wolkenstein

• Minstrel- śpiewający poezję rycerską

• Szpilmani- wędrujący muzycy, będący też aktorami, kuglarzami, linoskoczkami, treserami zwierząt

• Waganci- wałęsający się, którzy żebrali, zarabiali na życie śpiewem, grą, układaniem okolicznościowych pieśni, niekiedy łącząc się w rozbójnicze bandy

• Zakonnicy tworzący chorał najczęściej anonimowi

• Hucbald z Saint-Amand (Hucbaldus), ur. ok. 840-850 na terenie północnej Francji, zm. 20 czerwca 930 - duński mnich, poeta, hagiograf, kompozytor i teoretyk muzyki. Skomponował kilka utworów liturgicznych, w tym sekwencję, zbiór tropów do Gloria, Oficjum do św. Piotra i dwa hymny. Znany jest jednak przede wszystkim jako autor traktatu Musica (nazwanego De harmonica institutione w wydaniu Martina Gerberta, 1784); omawia w nim praktyczne aspekty nauczania, w tym notacji chorału i organum, opisuje repertuar śpiewów kościelnych

Ars Antiqua

• Leoninus- przedstawiciel szkoły Notre Dame, działa w okresie ars antiqua. Jest autorem 100 dwugłosowych organów zebranych w Magnus Liber Organi…

• Perotinus- szkoły Notre Dame, działa w okresie ars antiqua. Jest autorem 30- trzygłosowych organów (triola) i 2 czterogłosowych: (quadrapla) Viderunt omnes (ujrzeli wszyscy), Sederunt principes (książęta siedzieli).

Ars Nova, trecento

• Petrus de Cruce- francuski kompozytor i teoretyk, z XIII w. W swoim traktacie wprowadził równorzędność metrum dwudzielnego dwudzielnego trójdzielnego

• Guillaume de Machaut- Komponował głównie muzykę świecką, nawiązywał do ideologii truwerów i opiewał miłość dworską i rycerskie ideały. Skomponował 32 virelais, , 23 motety izorytmiczne, 16 lais 1- głosowych, 3 lais 2- głosowych ballady na głos solowy i 2- i 3- z akompaniamentem, 20 rond czterogłosową Msza Nostre Dame (Kyrie, Sanctus, agnus, Ite missa, to złożone motety, a Gloria i Credo to styl konduktowy)

• Jacopo da Bologna- włoski kompozytor. Wykorzystuje technikę izorytmii. Zachowało się z jego twórczości 31 madrygałów, 2- i 3- głosowe caccia, motet i lauda

• Giovanni da Cascia- znany tez jako Johannes de Florentia, włoski kompozytor z XIV w. Komponował madrygały, cancie, canzonetty, ballaty

• Francesco Landino- 1325- 1397, włsoki kompozytor, organista, Francesco Landino (Landini) (ur. ok. 1325, zm. 2 września 1397 we Florencji) - włoski niewidomy poeta, kompozytor i organista okresu Trecento (we Francji - Ars nova) tworzący we Florencji. Prócz muzyki zajmował się również gramatyką, poetyką i filozofią.O jego życiu nie wiadomo zbyt wiele; pewne jest natomiast, że od 1365 do śmierci był kapelanem w kościele San Lorenzo we Florencji; przypuszcza się, że wcześniej przebywał w Wenecji. Wśród współczesnych cieszył się uznaniem jako wybitny wirtuoz organów oraz organmistrz.W zachowanym do dnia dzisiejszego dorobku Landina znajdują się przede wszystkim ballaty (ok. 140) oraz kilkanaście madrygałów. Jego utwory cechują się nawiązaniami do tradycji włoskich oraz wyraźnymi wpływami francuskimi. Wypracował ponadto indwidualny styl harmoniczny oraz charakterystyczny zwrot harmoniczny: tzw. kadencję landinowską, polegającą na zejściu z finalis na dźwięk prowadzący (VII stopień), odejściu od niego o sekundę w dół na sekstę (VI stopień, tzw. sekstę Landina) i powtórnym osiągnięciu finalis skokiem tercji w górę

• Philippe'a de Vitry kompozytor z okresu ars nova, zapoczątkował formę motetu izorytmicznego, stosował motety, ballady, ronda, lais. Napisał Traktat Ars Nova

• Johannes de Muris- teoretyk muzyki, W traktacie Ars nove musice omaiwa problemy izorytmii, systemu rytmicznego i notacji menzuralnej. Traktat ten on podręcznikiem w szkołach i uniwersytetach do XVI w

• Marchettus z Padwy teoretyk muzyki, który w swoich traktatach zajął się sprawami notacji menzuralnej

Średniowieczna Anglia

• John Dunstable- zapoczątkował technikę fauxbourdonu. Rozwijał technikę konduktowi. konduktowi jego twórczości zachowało się 58 utworów: 30 motetów tekstami łacińskimi i fragmenty liturgiczne. Z utworów świeckich najbardziej słynna jesy ballada O rosa bella

Szkoła burgundzka

• Guillaume Dufay- 1400- 1474- przedstawiciel szkoły burgundzkiej, dał podwaliny kontrapunktu, stosował technikę fauxbourdonu. Jego zasługą jest ujęcie cyklu mszalnego w jednolita formę muzyczna. Jest autorem: 9 cykli mszalnych ( Sine nomine; Santi Jacobi; Santi Antonii viennensis, Caput, La mort de Saint Gothard; Se la face ay pale; L'Homme arme, Ancilla Domini, Ave Regina); 37 różnych części mszalnych, magnificaty, abtyfony, sekwencje, 32 motety religijne i świeckie, 82 utwory świeckie z tekstami fran. I wł - chansons, ballady, virlais

• Gilles Binchois- 1400- 1460- przedstawiciel szkoły burgundzkiej, pisał przede wszystkim muzykę świecką, ale i też części mszalne. Stosował głównie formę chanson. Skomponował: 54 chanson, części mszalne (Kyrie, Et In terra, Patem, Sanctus, Agnus), 4 magnificaty, motety, hymny

7. O zabytkach jeszcze raz

• Magnus liber organi de gradali et antiphonario (Wielka Księga organum według graduałów i antyfoniarza dla większej służby Boże )- Leoninus

• kodeksy Montpellier, Bamberg i Huelgas - ars antiqua

• kondukty m.in. De castitatis thalamo

• satyra z muzyką Le Roman de Faule l(opowieść o Fauvelu) - XIII w zawiera 132 pieśni z muzyką różnych kompozytorów ( 23 motety trzygłosowe, 10 dwugłosowych, 1 czterogłosowy, 96 monodycznych wtórów w rożnych stylach)

• czterogłosowa Msza Nostre Dame- Guillame de Machaut

• 9 cykli mszalnych ( Sine nomine; Santi Jacobi; Santi Antonii viennensis, Caput, La mort de Saint Gothard; Se la face ay pale; L'Homme arme, Ancilla Domini, Ave Regina Caelorum ) - G. Dufay

• wielogłosowe Te Deum- Gilles Binchois

• Motet Nove catum melodie- Gilles Binchois na uczczenie narodzin księcia Karola

• ballada O rosa bella- John Dunstable-

Polska

1. Pierwsze wzmianki o muzyce polskiej

Pierwsze wzmianki o muzyce w Polsce pochodzą z X w. gdy kształtowało się państwo, kiedy Mieszko I jednoczył z ziemie między Odrą a Bugiem. Do naszych czasów nie zachowaly się żadne zabytki tej muzyki, ponieważ była przekazywana metoda ustną/

Wzmianki o niej możemy znaleźć w rozmaitych starych kronikach :

• - arabscy kronikarze wspominają o użyciu przez Polan „piszczałek długich na dwa łokcie” i gęśli

• Thietmar z XIw - niemiecki kronikarz pisze o trębaczach towarzyszących wojsku polskiemu w wyprawach wojennych

• Na drzwiach katedry gnieźnieńskiej bardzo bogato rzeźbionych odnaleźć można podobiznę rogu

Najwięcej wiadomości o muzyce polskiej:

• Gall Anonim (XI-XIIw)- (pieśni i tańce z klaskaniem przy użyciu lutni) m.in. opisuje żałobę po śmierci Bolesława Chrobrego: „Chrobrego szlochanie lutnia, oklaski w smutek powszechny, radość w westchnienie się obraca… ani klaskania, ani dźwięków lutni po gospodach nikt nie słyszał, żadną piosenką dziewczęcia ani odgłosem wesołości ech po ulicach nie zabrzmiało”

• Jan Długosz XV - opisuje zwłaszcza pieśń Bogurodzica, która była śpiewana przy koronacji królów i w wydawaniu ważnych dekretów państwowych…, obyczaje muzyczne

2.Rozwój polskiej kultury muzycznej

a) Xw - chorał gregoriański, który zaszczepiły napływające zakony (benedyktyni, cystersi, dominikanie, klaryski), tam tez się rozwijały, tam znajdują się najstarsze rękopisy i księgi chorałowe m.in - Tyniec (Sacramentarium), Kraków (Ordinale biskupów krakowskich), klasztor klarysek w Starym Sączu (Benedicamus Domino, ognia beneficja, Antyfoniarze Graduały). W miarę rozprzestrzeniania się zakonów rozprzestrzeniał się chorał gregoriański, który zaczął wpływać na ludową praktykę śpiewaczą w kościołach parafialnych a z czasem rozwinął się chorał diecezjalny i na jego podłożu rozwinęła się polska twórczość tekstów i pieśni chorałowych

b) XII- XIII powstają anonimowe hymny o świętych, oficja, sekwencje, części mszy świętych, historie o świętych. (punkt 3 a) Do rozpowszechniania się chorału przyczyniły się skryptoria zakonne a potem diecezjalne. W czasach szkoły Notre Dame i okresu ars antiqua w Paryżu studiuje Wincenty Kadłubek dlatego nowości muzyczne z niewielkim opóżnieniem trafiały do Polski. Z tego okresu pochodzi 2- głosowe Benedicamus Domino i 4-głosowe Omnia beneficia

c) XIV- XV w - Polska była w najświetniejszym okresie swojego rozwoju, także kulturalnego, Kraków- siedziba królów Polskich staje się metropolią europejską, w XIV powstaje Uniwersytet w Krakowie (Jagielloński), który gromadzi najświetniejsze umysły i studentów z Polski i z zagranicy, od 1406 r. wykładana jest w nim muzyka jako jedna z sztuk wyzwolonych, pierwszymi profesorami byli Stanisław i Marcin z Olkusza oraz Marcin Bełsz. Znane są traktaty Hucbalda, w których były okazane przykłady najstarszych śpiewów organalnych. Za rządów Królowej Jadwigi i Wł. Jagiełły wzrosła liczba muzyków dworskich, są wśród nich lutniści, fleciści, trębacze, gęślarze ruscy. Powstaje kapela królewska, w której skład wchodzili instrumentaliści i 3- głosowy zespół wokalny a capella, uświetniający nabożeństwa dworskie. A wtraz z ożywioną działalnością muzyczną nastąpił rozwój drukarni muzycznych w całym kraju i budowy instrumentów m.in. Marcin Groblicz- budowniczy skrzypiec. W XV w działają także poeci m.in. Stanisław Ciołka- podkanclerz na dworze króla Jagiełły, z którego tekstów ówcześni kompozytorzy pisali muzykę m.in. Mikołaja z Radomia- Cracovia civitas, Historigraphi aciem, W muzyce dominuje 3- 4 głosowa technika rzadziej 2-głosowa.

W związku z potęgą gospodarczą do Polski przybywają różni przedstawiciele zagraniczni

3.Zabytki muzyki średniowiecza

a) Muzyka Kościelna:

Formy średniowiecznych utworów wiążą się ściśle z obrządkiem kościelnym- chorał gregoriański, a więc są to przede wszystkim msze - i inne wieloczęściowe dzieła wokalne komponowane do łacińskich tekstów liturgicznych (kyriale, historie, oficja, sekwencje, tropy- ku czci św. Wojciecha, Jadwigi, Wacława, Floriana, Stanisława)

Prócz mszy pisano utwory religijne wykonywane przez wiernych, jak pieśni nabożne, hymny. W kościołach i na sąsiadujących z nimi cmentarzach wystawiano śpiewane i tańczone misteria i dialogi które powstały prawdopodobnie na podłożu udramatyzowanych procesji palmowej i rezurekcyjnej.

• Np. Gloria i Credo, Magnificat- Mikołąj z Radomia

• Bogurodzica- najstarsza pieśń w j. polskim

• Gaude Mater Polonia- hymn ku czci św. Stanisława- Fulget In tempo legifer- hymn ku czci św. Wojciecha

• Exsultet

• Kondukt Omnia beneficia- klasztor klarysek w Starym Sączu -nieznany za granicą 4 głosowy, głosy w jednorodnym rytmie- zgodny z zasadami szkoły Notre-Dame

• 2 i 3- głosowy kondukt Surrexit Christus hodie- rękopis klarysek w Krakowie

• 2-głosowe Benedicamus Domino- z klasztoru klarysek w Krakowie

• O najdroższy kwiatku panieńskiej czystości utwór maryjny z XVw

• Bądź wiesioła Panno czysta- 3-głosowa pieśń w j. staropolskim, widoczne są wpływy szkoły burgundzkiej

• Chwała tobie Gospodine- pieśń ku czci św. Stanisława

Sekwencji zachowanych jest około 100 m.in:

• Psallat chorus In hac die - o zamordowaniu św. Stanisława- posiada wyjątkową urodę melodii

• Felix haec novitas- bożonarodzeniowa

• praeclara Adalberti- o św. Wojciechu

• Fulget dies - o św. Jadwidze

• Pastor gregis egregius- ku czci św. Stanisława

Oficja m.in.:

Dies adest celebris- ok. 1225 na cześć bp. Stanisława- dominikanin Wincenty z Kielc

Benedic regem cunctorum- historioa św. Wojciecha

b) muzyka świecka

muzyka popularna zwłaszcza wśród młodych mieszczan (żaków i wagantów), wędrujących od miasta do miasta i biorących udział w przedstawieniach. Podobnie jak trubadurzy, byli zarówno twórcami, jak i wykonawcami swych utworów. Ważne były również wygrywające melodie wieżowe kuranty oraz hejnały, jak np. zachowane do dziś Hejnał Mariacki i Toruński. Na jarmarkach wędrowni grajkowie, żonglerzy i kuglarze wykonywali przy wtórze instrumentów tańce i pieśni o wyrazistym, tanecznym rytmie i nieskomplikowanych, ludowych melodiach.

Np. wielogłosowy hymn „Breve regnum” (śpiew żaków krakowskich na juwenaliach XVw)

Cracovia civitas (pieśń ku czci Krakowa- tekst Stanisław Ciółka)

Historiographi aciem mentis (Bystrym umysłem dziejopisarza- opisuje wydarzenia na dworze króla Wł. Jagiełły- Mikołaj z Radomia- XVw

Pieśń o Wiklefie- pieśń mieszczańska do słów Piotra z Grudziądza

Zabytkowe zbiory m.in :

• Sakramentarz tyniecki z ok. 1060r. (przekazy nutowe zapisane bezliniową notacją cheironomiczną (Sacramentarium)

• Pontificale biskupów krakowskich- zawiera 23 śpiewy chorałowe pocz. XIIw

• Kodeks Ordinarius Pontificalis Aantiqus - XI/XII w

• Ewangeliarz płocki z ok 1130 - z zapisem nutowym Exultet

• Gnieźnieńskie Missale Plenarium z pocz. XIIw. Zawiera śpiewy mszalne całego roku kościelnego

• Graduale Romano- Franciscanum z klasztoru klarysek Krakowie

• Antyfoniarz klarysek krakowskich

• Graduały (2) i Antyfoniarz klarysek Starym Sączu

• Ordinale krakowskie

4. Przedstawiciele.

• liczni anonimowi autorzy m.in.- Cracovia civitas (pieśń ku czci Krakowa- tekst Stanisław Ciółka),

Breve regnum i inne

• Wincenty z Kielc- kanonik krakowski z XIII w, dominikanin, kapelan bp. Iwona Odworęża, pierwszy znany z imienia kompozytor polski. Autor-

Historii o św. Stanisławie: Dies adest celebris (nadchodzi dzień uroczysty)

Dwóch żywotów biskupa Stanisława ze Szczepanowa - "Vita minor" ("Żywot mniejszy") i "Vita maior" ("Żywot większy"). "Żywot mniejszy" służył celom kanonizacyjnym, "Żywot większy", będący jego rozszerzeniem, został spisany kilka lat po kanonizacji i podkreślał znaczenie św. Stanisława w historii Polski.

• Mikołaj z Radomia- Najwybitniejszy polski kompozytor działający w pierwszej połowie XV w., a zarazem najstarszy znany z imienia twórca muzyki wielogłosowej w Polsce. Daty urodzenia i śmierci nieznane. Nawiązuje do szkoły burgundzkiej (zwłaszcza do twórczości Guillame Dufaya). Stosował technikę faux-bourdonową, a także cantus firmus własnej inwencji. Jest autorem m.in.

Hymnu Historigraphi aciem mentis (do tekstu Stanisława Ciołka)

3 par ordinarium missae złożone z Gloria, Credo:

"Et in terra pax hominibus" I (rkp. 52), "Patrem omnipotentem" I (rkp. 52)

"Et in terra pax hominibus" II (rkp. 52 i rkp. 378), "Patrem omnipotentem" II (rkp. 52)

"Et in terra pax hominibus" III (rkp. 378), "Patrem omnipotentem" III (rkp. 378)

3-głosowe Magnificat

Alleluja

• Piotr z Grudziądza (Piotr Wilhelmi, Piotr Wilhelmi z Grudziądza) - kompozytor i poeta. Urodził się w 1392 w Grudziądzu, zmarł ok. 1480.

W 1418 rozpoczął studia na Uniwersytecie Krakowskim - z tego roku zachował się wpis studenta nazywanego Petrus Wilhelmi de Grudencz. 7 lat później jest on wymieniany już pośród tych, którzy uzyskali stopień bakałarza, w 1430 osiągnął stopień magistra. Przypuszczalnie po 1430 opuścił Kraków, ok. 1436 mógł przebywać w Wiedniu, następnie w okolicach Bazylei - W latach 40. pełnił funkcję "cappellanusa" Fryderyka III w Wiedniu, później prawdopodobnie udał się do Czech. Ostatnie lata jego życia wiązane są ze Śląskiem. W 1448 przebywał we Wrocławiu na dworze biskupa Petera Novaka, szukając protekcji w staraniach o stanowisko kanonika we Fromborku. W 1452 odbył podróż do Rzymu. Podróże Piotra z Grudziądza i kontakty z różnymi środowiskami uczyniły go twórcą międzynarodowym. Jego twórczość znajduje się w rozproszonych, często bardzo fragmentarycznych źródłach. Zachowała się przede wszystkim na ziemiach czeskich (m.in. w rękopisach czeskich - kodeksie Speciálník oraz w kancjonałach Franusa i Chrudim), także w "Śpiewniku głogowskim", spisanym prawdopodobnie w Żaganiu pod koniec XV w.

Napisał kilkadziesiąt utworów religijnych i świeckich 2-, 3-, 4- i 5-głosowych, m.in.:

•"Presulis eminenciam totam"

•"Probleumata enigmatum"

•"Plaude, euge theotokos"

•"Predulcis eurus turbinis"

•"Promitat eterno"

•"Pregrata era"

•"Panis ecce / Panis ewus / Pange exul / Tantum ergo"

•"Prefulcitam expolitam"

•"Preconia etroclita"

•"Kyrie fons bonitatis"

•"Probitate eminentem / Poditando exarare"

•"Presulem ephebeatum"

•"Phonicorum ethicorum"

•"Presidiorum erogatrix"

•"Phebus ecclipsi tumuli"

•"Paraneuma eructemus"

•"Prelustri elucencia"

Większość jego kompozycji to kilkutekstowe motety łacińskie, podpisywane charakterystycznym akrostychem - Petrus, który składał się zawsze z pierwszych liter kolejnych słów tekstu, przez co był wyjątkowy, gdyż popularne w owym czasie akrostychy zwykle były pierwszymi literami wersów lub zwrotek.( utwór wierszowany, w którym niektóre z kolumn liter, sylab lub wyrazów dają dodatkowo całe wyrazy, frazy lub zdania Pierwotnie, w czasach greckich i rzymskich, akrostychy były wykorzystywane do pisania imienia autora lub adresata danego utworu. Stąd tradycja przeszła także do literatury średniowiecznej) Można przypuszczać, że Piotr z Grudziądza pisał teksty do swoich kompozycji sam

5. Średniowieczne instrumenty
W średniowieczu używano wielu instrumentów znanych do dziś, jak harfy, bębny, flety, organy, różniły się one jednak kształtem, strojem i brzmieniem od stosowanych w naszych czasach. Część średniowiecznych instrumentów muzycznych uległa na długie lata zapomnieniu i dziś zobaczyć i usłyszeć je można jedynie w postaci rekonstrukcji; np. średniowieczna lutnia, fidel, rebec, gęśla.

6. Organy w średniowieczu na świecie w Polsce

W Polsce pierwsza potwierdzona wzmianka, pochodząca z pierwszej połowy XII w. mówi, że istniały organy na dworze królewskim w Krakowie. Natomiast w 1340 r. istniały organy w kościele św. Jakuba w Toruniu (posiadały 22 klawisze w manuale zbudowane przez Franciszkanina). W 1381 r. Jan Wanc z Żywca zbudował organy w kościele w Kętach (wiadomo, że posiadały pedał).

W wielu kościołach XIV w. istniały organy w miastach: Lwów, Poznań, Gniezno, Kalisz, Włocławek, Kraków. Ponadto przyjmuje się, że na przełomie XV i XVI w. organy piszczałkowe posiadały już prawie wszystkie główne kościoły w Polsce.

Głównym centrum budowy organów był: Kraków.

Słynni organmistrzowie to:

XIV w - Jan Wanca z Żywca, Wawrzyniec z Kęt,

XV w - Zygmunt i Jerzy z Krakowa, Szymon z Przeworska, Jan Niedziela, Troyanus

7. Teksty związane z polskim średniowieczem

Początkowo znane były pieśni w języku łacińskim- jako język chorału gregoriańskiego. Powoli także zaczęto komponować i pisać w języku polskim zwłaszcza w XVw. choć j. łaciński nie wyszedł użycia, gdyż był głównym językiem KK. Z XV w. w Polsce zachowane są rękopisy zawierające nie tylko polskich kompozytorów ale także zagranicznych- włoskich, francuskich. Początkowo wszystkie księgi, graduały, pieśni, antyfoniarze itd. Przepisywane były ręcznie, pięknie ozdabiane a raz z rozwojem kultury muzycznej i Krakowa jako głównego ośrodka muzycznego, także wynalezieniem druku, powstają drukarnie muzyczne W 1491 r. w Krakowie założono drukarnię druków liturgicznych dla Kościoła wschodniego (czcionką była cyrylica). Pierwsze zdania polskie wyszły w druku we Wrocławiu, u Kaspra Elyana.

Większym jednak wydarzeniem było ukazanie się Statutu Łaskiego, a z nim Bogurodzicy w 1506 r. w krakowskiej drukarni Jana Hallera. Uczniem drukarza był Florian Ungler, który po założeniu własnego przedsiębiorstwa stał się w kraju monopolistą druku. Inne znane oficyny należały do: Łazarza Andrysowicza, Hieronima Wietora, Macieja Szarffenberga, Stanisława Murmeliusza, Aleksego Rodeckiego (drukarnia braci polskich, czyli arian, w Rakowie).Nasze utwory były także drukowane za granicą

Techniki w muzyce i inne potrzebne słówka

• ŚREDNIOWIECZE

heterofonia- prymitywna technika polifonii polegająca na równoczesnym wykonaniu melodii oraz jej ornamentowego wariantu (jednego lub kilku), spotyka się ją powszechnie w Azji południowo- wschodniej

paralelizm- wykonanie tej samej melodii przez głosy lub instrumenty na różnych wysokościach. Najczęściej melodię zdwaja się w oktawach, ale też i kwintach, sekundach.

nota contra nota (punctum contra punctum)- technika polegająca na tym iż jednej nucie z cantus firmus (linia melodyczna) odpowiadała jedna nuta innego głosu kompozycji w tych samych wartościach rytmicznych

organum (duplum)- najstarsza forma dźwiękowa dla początkowego okresu rozwoju muzyki wielogłosowej od IX do pocz. XIII, która urozmaicała jednogłosowy śpiew liturgiczny ulegało rozwojowi w doborze współbrzmień, strukturze melodyki, rytmiki, liczbie głosów. Składało się z 2 elementów: głosu podstawowego (vox principalis), którym był chorał i głosu organalnego (vox organalis) umieszczonego nad chorałem. Stosunek współbrzmień to kwarta. Dzięki zdwojeniem oktawowym uzyskiwano kwintę.

1. Paralelne- ruch głosów równoległy ( zwykle w kartach i kwintach- IX w)

2. W ruchu przeciwnym (XIw)

3. W jednorodnym rytmie

4. W zróżnicowanych rytmach - melizmatyczne gdzie podstawową zasadą jest to, że głos organalny wykonuje od dwóch do sześciu dźwięków nad jednym dźwiękiem w tenorze. Opierało się na melodii zaczerpniętej z chorału, którą śpiewano w wydłużonych wartościach w niższym z głosów. Długość trwania poszczególnych wartości zależał od tego, jak długie frazy były im przypisane w głosie wyższym (organalnym). Chorał przeistoczył się więc w pochód długich dźwięków - stąd głos zawierający cantus firmus będzie nazwany tenorem (łac. tenere - "trzymać").

modie rytmiczne- modalna tonacja- wywodzi się z notacji chorałowej, rozwinęła się ok. r. 1175 w szkole Notre Dame ze znaków nota quadrata. Określała ona wyraźnie interwały między dźwiękami. Używała początkowo dwóch przybliżonych wartości rytmicznych, dwu- i trójdzielnych (imperfectio i perfectio): długą (longa) i krótką (brevis). Notacja modalna opierała się na 6 schematach rytmicznych (modi), wzorowanych na starogreckich stopach metrycznych; schematy te określały następstwo wartości rytmicznych. A ars nova dominuje podział dwudzielny,

Notacja menzuralna - miała duże znaczenie dla rozwoju muzyki wielogłosowej. Powstanie tego sposobu zapisywania muzyki związane jest z rozwojem izorytmii. Notacja menzuralna pozwoliła przede wszystkim na różnicowanie i usamodzielnienie poszczególnych głosów kompozycji. Dała możliwość wprowadzenia wielu figuracji i kombinacji głosów. W notacji menzuralnej sposobem na oznaczenie czasu trwania dźwięku stał się kształt nuty. Można rozróżnić dwa rodzaje notacji menzuralnej: tzw. czarną (stosowaną do ok. 1450 r.), która charakteryzowała się zaczernionymi główkami nut, i tzw. białą (od 1450 r.), w której rysowano tylko kontur nut (z wyjątkiem najmniejszych wartości rytmicznych). System ten notacji oparty na dwóch wartościach - londze i brevis - poszerzono o dodatkowe, wprowadzając: maximę - która była nutą najdłuższą, dwa razy dłuższą od longi, brevis - która była wartością stanowiącą połowę longi. Jeden z czołowych teoretyków renesansu - Gaffurius - ustalił jako normę abstrakcyjną pulsacji rytmicznej - ludzkie tętno. Jedno uderzenie miało być równe semibrevis - ta z kolei była połową brevis. Połowę semibrevis stanowiła z kolei minima, zaś ona dzielona była na dwie semiminimy. Przez długi czas system rytmiczny opierał się na tych wartościach, później dodano do niego jeszcze dwie mniejsze: fusę i semifusę - wartości najmniejsze. W transkrypcji przyjęło się uznawać całą nutę za odpowiednik semibrevis, półnutę - minimy, semiminimy - ćwierćnutę, fusy - ósemkę, semifusy - szesnastkę. W systemie znaków notacji menzuralnej, oprócz samych nut, występowały ligatury, pauzy i oznaczenia dodatkowe. Pierwszą miarą rytmu był takt trójdzielny (perfectio), później wprowadzono takt parzysty (imperfectio). Granicę między podziałem dwudzielnym a trójdzielnym oznaczano kreską pionową, ale nie jest to odpowiednik dzisiejszej kreski taktowej. Muzyka menzuralna nie posługiwała się kreską taktową.

cantus- melodia chorału

cantus firmus (linia melodyczna) najczęściej pojawia się w tenorze, ale niektórzy kompozytorzy, np. Guillaume Dufay prowadzili go w głosie najwyższym. Istnieje też specjalna nazwa na cantus firmus, który "wędruje" przez głosy - z melodii stałej wycinane są fragmenty, które pojawiają się w każdym głosie obsady. Jest to cantus firmus migrans.

vox principalis- głos główny

vox organalis- głos paralelny, najczęściej w równoległych kwintach lub oktawach

burdon- basowa nuta stała spełniająca rolę prymitywnego akompaniamentu

discantus [gr. dís `dwa razy', łac. cantus `śpiew'], w XIII w. w szkole Notre Dame kompozycja wielogłosowa (konduktus, klauzula), w XV w. w Anglii — śpiew dwugłosowy w równoległych tercjach lub sekstach; wstępna forma fauxbourdonu.

Melizmat- figura melodyczna w śpiewie, obejmująca kilka do kilkunastu dźwięków, wykonywana na jednej sylabie

hoket (hoquetes- czkawka)- technika wielogłosowa, polegająca na przerywaniu linii melodycznej głosów (najczęściej dwóch) za pomocą pauz, oznacza to zazwyczaj nagłe zamilknięcie jednego z głosów z równoczesnym przeniesienie prowadzącej przez niego linii melodycznej do innego głosu. (śpiew naprzemienny, jeden śpiewał drugi pauzował) W wyniku tego dochodziło do ciągłej zmiany głosów. Linia melodyczna rozdrabniała się na krótkie motywy, a nawet pojedyncze dźwięki

Imitacja- z łacińskiego: naśladowanie,- powtórzenie motywu, tematu lub całej linii melodycznej jednego głosu w innym głosie, imitowany głos kontynuuje swoją linię melodyczną tzw. kontrapunkt. Obok powtórzenia zachowującego dokładnie strukturę dźwiękową imitowanego odcinka (motywu, tematu), wyróżnia się specjalne techniki imitacyjne, tj. powiększenie wartości rytmicznych imitowanej melodii (augmentację),pomniejszenie wartości rytmicznych (diminucję), odwrócenie kierunku interwałów, interwałom wznoszącym odpowiadają identycznych rozmiarów interwały opadające i odwrotnie (inwersję), odczytanie melodii w ruchu wstecznym, od końca do początku (raka). .Do typowych form imitacyjnych należy kanon i fuga

fauxbourdon- polega na równoległym przesuwaniu akordów, głównie sekstowych- trójdźwięków w pierwszym przewrocie- melodię główną ma głos górny a dwa dolne tworzą niejako dopełnienie i były często wykonywane instrumentalnie

izorytmia- technika polegająca na stosowaniu wielokrotnie powtarzanej formuły rytmicznej (talea) jako podstawy utwóru wielogłosowego

Gymel- średniowieczna technika wielogłosowa charakterystyczna dla muzyki powstałej w Anglii. Polegała na improwizacyjnym dodawaniu do cantus firmus drugiego głosu w odległości tercji - interwału typowego w tym czasie jedynie dla muzyki angielskiej. Obok postępów równoległych głosy mogły się też krzyżować . W gymelu można upatrywać zalążka późniejszej techniki fauxbourdon.

Formy muzyczne

• Ballaty- fr. Virleai( forma muzyczna z Włoch średniowiecznych), początkowo była pieśnią taneczną, z czasem stylizowano ją i nadawano coraz poważniejszego charakteru.

• basse danse-- taniec niski - taniec dworski, w tempie umiarkowanym i metrum dwudzielnym, prawdopodobnie 12/8, wykonywany w parach. Powstał około roku 1400 na terenach położonych między Włochami, Francją i Hiszpanią. W połowie wieku rozkwitł na dworze burgundzkim i był popularny w latach 1450-1550 na wielu dworach Europy. W Hiszpanii zwał się baja danza we Włoszech bassadanza a w Niemczech Hoftanz. Nazwa wywodzi się od powolnych, posuwistych i pełnych dostojności kroków.. O najstarszym jego wykonaniu mamy informacje z 1445 na dworze Karola IX we Francji. Cechą charakterystyczną tańca jest to, że kroki w nim nie były ustawione w sztywnym schemacie, co zezwalało na tworzenie coraz to nowych wariantów. Główne elementy, których używano wywodziły się ze starszych, średniowiecznych tańców, między innymi z carole: krok prosty, krok podwójny, ukłony, krok do boku, krok w tył, obrót, półobrót

• caccia- utwór 3 głosowy w którym 2 górne głosy tworzą kanon w unisonie, a dolny głos ma charakter towarzyszenia instrumentalnego, tekst głównie ilustruje sceny myśliwskie. Jest w niej stosowana imitacja, odpowiednik francuskiego chace

• Canzona- rodzaj wiersza lirycznego o tematyce wojennej lub miłosnej, wywodzący się z poezji rycerskiej. Charakteryzowała się kunsztowną budową i składała się zazwyczaj z siedmio- lub jedenastozgłoskowych wersów. Pochodziła z Prowansji, zaś ukształtowała się w okresie średniowiecza we Włoszech

• Carole- popularna w XII i XIII w równocześnie tańczona i śpiewana pieśń z refrenem, tańczona w kole (stąd nazwa z fr.)

• chansons.- różne typy francuskich pieśni. W twórczości truwerów i trubadurów to utwory 1-głosowe oparte na formach ballady, rodeau, virelai. W XIV w. do typu chanson należą liczne ballady G. d. Machaulta,a w I poł XV w ballady przedstawicieli szkoły burgundzkiej- G. Dufay, P. Fontaine. Reprezentują melodykę ludową.

• chanson de toile- gatunek narracyjnej starofrancuskiej poezji lirycznej. Stworzony przez truwerów, był popularny w XII i XIII wieku. opowieści Zwykle wykonywane z akompaniamentem muzycznym, o nieszczęśliwej miłości, z reguły zakończonej jej tragicznym końcem.

• Chansone de geste- pieśń o czynach bohaterskich ważnych wydarzeniach historycznych, składającego się z odrębnych tematycznie części, w których wszystkie wiersze śpiewane były do tej samej melodii. Najbardziej znana to Pieśń o Roladzie, a jedyna zachowana melodia pochodzi z Le Jeu de Robin et Marion Adama de la Halle

• Contrati- świeckie dialogi miłosne ( forma muzyczna z Włoch średniowiecznych)

• Estampida- utwory instrumentalne o prostej budowie fraz aa bb cc, towarzyszyły spokojnemu tańcowi posuwistemu

• Hejnał- prosta melodia, składająca się zazwyczaj z dźwięków naturalnych instrumentu, grana w określonych porach dnia z wieży kościołów, tausza, w obozach wojskowych itp.

• Kanon- odmiana imitacji polegająca na dokładnym powtórzeniu motywu w kolejno wprowadzanych głosach. Najstarszy zabytek to kanon z 1310 r. Sumer is icumen składający się z 4 głosów imitacyjnych i 2 towarzyszących (pedes)

• klauzula-. To rodzaj 2-, 3-, 4-, głosowej kompozycji stosowanej przez Perotina. Powstała przez skrócenie odpowiadającego jej organum, by tenor miał równorzędne znaczenie melodyczne, co inne głosy. Znikło swobodne traktowanie elementu rytmicznego. Bo klauzula operowała krótkimi ordines o jednakowych rozmiarach i przez to były powtarzane identyczne grupy rytmiczne. Doprowadziło to do urytmizowania tenoru. Z klauzuli wykształcił się motet

• kondukt- pieśń 1-, 2-, 3-, 4- głosowa, zwrotkowa o prostej rytmice, niekiedy wręcz tanecznej (z czasem kondukt stał się gatunkiem także świeckim) o ale bez chorałowego cantus firmus. Wszystkie głosy pochodziły z inwencji kompozytora. Wykonywano go przed czytaniami Pisma Świętego, wprowadzając w treść danego tekstu (łac. Conduco- wprowadzam)

• kuranty- melodia wygrywana przez mechanizm umieszczony w dawnych zegarach, dzwonach zegarowych

• Lai - starofrancuska forma pieśni lirycznej, najczęściej o tematyce miłosnej, wywodząca się z pieśni celtyckich. Uprawiano ją z zamiłowaniem w Bretanii, z typowym dla truwerów wykonywaniem z towarzystwem instrumentu. Miała najczęściej formę poematu (60, 100 lub więcej 4-8-sylabowych wersów) złożonego ze strof o różnej budowie wersyfikacyjnej, z wyjątkiem pierwszej i ostatniej - o identycznym typie wiersza. Z czasem przekształciła się w formę narracyjną, gdzie tematyka często obejmowała epizody z opowieści o królu Arturze oraz rycerzach Okrągłego Stołu. Gatunek ten cieszył się popularnością w drugiej połowie XII wieku, lecz i później; uprawiany m.in. przez Marie de France i Guillaume'a de Machaut.

• Lauda( wł.lauda, łac.laudo) - w czasach średniowiecznych Włoszech rodzaj religijnej pieśni dziękczynnej, wzorowanej na balladach o nastroju patetycznym. Pieśń nieliturgiczna popularna była w zakonach bractw toskańskich

• madrygał - świecka forma muzyki wokalnej z średniowiecznych Włoch renesansu i wczesnego baroku. Średniowieczny był 2- 3- głoskowym utworem wokalnym z bogatą melizmatyką głosu górnego. Inspiracją literacką były teksty najwybitniejszych poetów starożytności czy czasów nowszych, m.in. Wergiliusza, Horacego, Dantego, F. Petrarki, G. Boccaccia. Główni przedstawiciele tworzący muzykę do madrygałów to Giovanni da Cascia, Jacopo da Bologna, Francisco Landinii

• motet izorytmiczny- motet w którym fundament stanowił krótki cytat z melodii chorałowej, umieszczany w tenorze i rytmizowany za pomocą wielokrotnie powtarzanego wzoru rytmicznego . (krótkie schematy złożone z 4 do 6 nut). Wzór nazywał się talea. W wielu motetach są powtarzane motywy melodyczne- color. Powtzarzalnośąć talea określała przebieg utworu, współbrzmienia i melodia były drugorzędne, a w kulminacji następowało przyspieszenie , pojawiały się dźwięki krótsze, poprzedzane pauzami- hoketami. Z biegiem czasu wszystkie głosy otrzymały takie schematy - w tym momencie powstaje polifonia. Najważniejsi twórcy motetów okresu Ars nova to: Philippe de Vitry i Guillaume de Machaut. Ich kompozycje wywarły znaczny wpływ na rozwój techniki izorytmii, uważanej za jedno z największych osiągnięć XIV-wiecznej polifonii.

• motet- zapoczątkował tradycję wyszukanych gatunków muzycznych jak madrygał, sonata triowa, kwartet smyczkowy, fuga, ricercar. Powstał na drodze dodawania tekstów (tropów) do melizmatu. Do organum i klauzul dodawano nowy tekst, na oznaczenie głosów z nowym tekstem dano nazwę motetu, a z czasem fragmenty takie stały się samodzielne i stopniowo rozrastały się, przy czym każdy głos miał odrębny tekst, a motetem nazywano już cały utwór. Wczesne motety posiadały tekst łaciński, który tematycznie związany był z tekstem tenoru (lub cantus firmus), czyli głosu chorałowego. Z czasem pojawiły się teksty francuskie, niekiedy świeckie. Motet był politekstowy (2 lub 3 teksty), czasem nawet i wielojęzyczny. W tenorze zaczęto pomijać tekst, umieszczając na początku jedynie incipit tekstu, wskazujący, z jakiej melodii chorałowej pochodzi. Tekst tenoru miał znaczenie symboliczne, gdyż głos ten był w zasadzie przeznaczony do wykonania instrumentalnego i wyznaczał puls całego utworu. Motet stał się pierwszą formą samodzielną (polifoniczną) i uniezależnioną od liturgii. Motet utrzymany był w tonacji modalnej, ale wchłaniał w siebie melodie ludowe. Od połowy XIII wieku motet ciągle rozkwitał, stając się reprezentacyjną formą epoki średniowiecza. Cieszył się popularnością wśród inteligencji związanej z Uniwersytetem Paryskim, traktowany prawdopodobnie jako intelektualna rozrywka. Typowym motetem stał się motet 3- lub 4-głosowy:I głos - TENOR (wyznacza puls), II głos - MOTETUS (melodia bardziej ruchliwa rytmicznie od tenoru), III głos - TRIPLUM (najbardziej ruchliwa i zróżnicowana rytmicznie melodia),IV głos - QUADRUPLUM. Wczesny motet (z przełomu XII/XIII wieku) był dość prosty, wtedy - najczęściej 3-głosowy. Jednym z głównych twórców motetu w epoce Ars antiqua był Petrus de Cruce.

• rondeau - w okresie średniowiecza XIII / XIV w forma refrenowa o schemacie ABaAabAB (duże litery- refren)- powtarzający się refren ze wstawkami pomiędzy (kuplety). Z czego kolejne kuplety występowały zazwyczaj w różnych tonacjach np. 1- w tonice, 2- w dominancie, 3- w paralei toniki itp. To forma monofonicznej pieśni występująca w twórczości truwerów, trubadurów. W XIV- XV w było pieśnią wielogłosową, stosowaną przez różnych kompozytorów.

• Saltarello- (pas de brabant- Francja; alta danza- Hiszpania)- dawny taniec włoski o szybkim tempie i metrum trójdzielnym (3/8, 6/8), o charakterystycznych skocznych rytmach

• Strambotto żartobliwa przyśpiewka, to jedna z form poezji włoskiej znana już w średniowieczu. Nierozerwalnie była ona związana z muzyką. Komponowana była w postaci jednej strofy o 8 lub rzadziej 6 wersach realizowanych jedenastozgłoskowcem. Strambotto występowało w trzech wersjach rymowych: toskańskiej (ABABABCC), sycylijskiej (ABABABAB) i romagnuolo (ABABCCDD). Forma strambotto była związana z początkami sonetu.

• Virelai, forma pieśni średniowiecznej wykształcona z rondeau - gatunku uprawianego przez truwerów, początkowo pieśń taneczna. Składała się z 3 lub 4 zwrotek (charakteryzujących się identycznością rymów) z 2 wierszowym refrenem, o formie muzycznej AbbA, w którym powtarzane były słowa i muzyka. Początkowo była to pieśń taneczna z refrenem wykonywanym przez chór i zwrotkami przeznaczonymi dla solisty. Istniały 2 rodzaje : monofoniczny (zachowany w repertuarze truwerów i polifoniczne. G. de Machaulta (poł. XIV w.)stosuje oba rodzaje i forma ta otrzymuje nazwę chansons balladés, a przeniesiona do Włoch w XIV w przez F. Landina nazywa się ballady Najczęściej snuły epicką opowieść o miłości lub wielkich czynach.

10

---