PROBLEMY PRZEMIAN ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO
Wychowanie według Muszyńskiego, to wszelkie zamierzone działania w formie interakcji społecznych mające na celu wywołanie trwałych pożądanych zmian w osobowości ludzi.
Aby stwierdzić, jakie sš problemy środowisk wychowawczych, musimy dowiedzieć się, czym s środowiska wychowawcze i środowiskowy system wychowania.
środowiskowy system wychowania wg. Muszyńskiego, to zintegrowana działalność instytucji i komórek życia społecznego na jednym wspólnym terenie, dzięki czemu możliwe jest bezpośrednie kontaktowanie się z osobą przedstawicieli tych wszystkich komórek, a ich działania wychowawcze odnoszą się do tej samej zlokalizowanej populacji dzieci i młodzieży.
środowisk wychowawczych współuczestniczących w procesie wychowawczym jest wiele, ale zasadniczo zamyka się je w dwie grupy:
środowiska (instytucje) naturalne,
środowiska intencjonalne.
Szczególną rolę w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży odgrywajš rodzina i grupy rówieśnicze. Stanowią one dwa środowiska wychowawcze, których wpływ daje znać o sobie także w zachowaniu wychowanków na terenie środowisk wychowania intencjonalnego.
środowiska naturalne:
RODZINA stanowi ona pierwotna i podstawową grupę społeczną. Rodzina spełnia kilka funkcji, rozumianych jako pierwszoplanowe jej zadania na rzecz swych członków i społeczeństwa. Klasyfikacja M. Ziemskiej wyróżnia takie funkcje rodziny jak:
- Funkcja prokreacyjna zapewnia społeczeństwu ciągłość biologiczną i zaspokaja potrzeby seksualne małżonków,
- Funkcja zarobkowa decyduje o zaspokajaniu niezbędnych środków utrzymania rodziny,
- Funkcja usługowo-opiekuńcza w stosunku do członków rodziny,
- Funkcja socjalizująca przekazywanie dzieciom języka, wzorców kulturowych, norm moralnych i obyczajowych,
- Funkcja psychologiczna wymiana emocjonalna lub ekspresja uczuć, rozumienia i uznania, której celem jest zapewnienie członkom rodziny zdrowia psychicznego.
Najbardziej optymalne warunki dla spełnienia swych funkcji ma rodzina pełna, składaj ca się z dwojga rodziców i dzieci, połączonych ze sobą silną więzić emocjonalną, w której przestrzega się społecznie uznawanych zasad, norm, wartości, ideałów.
Pozostałe rodziny majš mniej korzystne warunki dla sprawowania funkcji rodzinnych. Należš do nich = zgodnie z klasyfikacją przyjętą przez St. Kowalskiego i N. Han-Ilgiewicz:
- Rodziny rozbite wskutek trwałej nieobecności kogoś z rodziców w wyniku rozwodu, separacji, dezercji, a niekiedy z powodu śmierci albo wyjazdu za granice;
- Rodziny zrekonstruowane przez zawarcie po ich rozbiciu nowego lub kolejnego małżeństwa albo też przez adoptowanie nowego dziecka;
- Rodziny zdezorganizowane (rozbite wewnętrznymi niepowodzeniami), których członkowie pozostają ze sobą niemal w permanentnych konfliktach; przyczynš dezorganizacji może być: alkoholizm, wzajemna niechęć, podejrzliwość;
- Rodziny zdemoralizowane, pozostające w konflikcie z prawem lub z sądami, co nie wyklucza bliskich i serdecznych kontaktów między poszczególnymi członkami rodziny;
- Rodziny zastępcze, oparte na więzi współżycia z dziećmi i stałej troski o ich rozwój w warunkach braku więzi biologicznej z nimi, oraz rodziny adopcyjne, których celem jest zapewnienie dziecku takich samych praw, jakie przysługujš dzieciom z racji ich pokrewieństwa z rodzicami.
W wielu rodzinach mamy do czynienia z fatalnymi błędami wychowawczymi i postawami nie sprzyjającymi prawidłowemu rozwojowi dzieci i młodzieży. Do postaw tych zgodnie z typologią M. Ziemskiej należą:
- Postawa nadmiernie chroniąca dziecko,
- Postawa przesadnej koncentracji uczuciowej na dziecku,
- Postawa nadmiernego dystansu lub niechęci, a niekiedy jawnej wrogości.
Niezależnie od tego, jakie niepożądane postawy okazują rodzice i jakie popełniajš oni błędy wychowawcze, rodzina pozostanie najważniejszym środowiskiem wychowawczym, wywierającym na dziecko ogromny wpływ, którego konsekwencje ponosi ono przez całe niemal życie. Dlatego potrzebna jest troska o to, aby rodzina funkcjonowała normalnie, stwarzajš dobre warunki wielostronnego rozwoju dzieci i młodzieży.
GRUPY RÓWIENICZE grupa taka stanowi niewielką liczbę osób pozostających ze sobą w bezpośrednich kontaktach i mających poczucie odrębności grupowej oraz wspólne podzielane wartości (Z. Skorny, 1987). Ponadto charakterystyczną cechš nieformalnych grup rówieśniczych jest spontaniczny sposób ich powstawania, a więc nie sš one przez nikogo świadomie i celowo organizowane. Powstają w wyniku wzajemnego poznania i porozumienia się, czyli w warunkach interakcji (wzajemnych oddziaływań). Obejmujš przeważnie osoby o podobnych upodobaniach i zainteresowaniach.
Nieformalne grupy rówieśnicze są złożone przeważnie z dzieci lub młodzieży mieszkających w bliskim sąsiedztwie. Łączy ich przede wszystkim przebywanie razem i możliwość przyjemnego spędzania czasu wolnego, który najczęściej przeznaczają na wspólne zabawy.
Nieformalna grupa rówieśnicza podobnie jak każda inna grupa społeczna stanowi dynamiczny układ zachodzących w niej procesów i zjawisk grupowych powstających w wyniku wzajemnych oddziaływań na siebie członków, ich kontaktów i porozumiewania się. Należš do nich: cele i normy grupowe, struktura społeczna, przywództwo i spoistość.
Cele nieformalnych grup rówieśniczych są wyrazem upodobań i zainteresowań zrzeszonych w nich chłopców i dziewcząt. Przyświeca im najczęściej zamiar wspólnego bawienia się i przebywania razem. Cele tych grup wynikajš z reguły z odczuwanych przez dzieci i młodzież potrzeb psychospołecznych i konkretnych sytuacji życiowych.
W toku interakcji, jaka ma miejsce w każdej grupie, powstają z czasem normy grupowe. Sš to pewne uznawane za własne przepisy, określające sposoby zachowania się.
W grupie rówieśniczej występuje struktura społeczna jest to zwykle układ w porządku hierarchicznym. Można w nim wyróżnić pozycje i role zapewniające wysokie, średnie i najniższe usytuowanie w grupie. Najwyższe miejsce pod względem wywierania wpływu na zachowanie członków zajmuje jej przywódca (wyłoniony w sposób naturalny, to jest bez wyznaczania przywódcy przez kogokolwiek).
Grupa rówieśnicza stanowi jeden z istotnych czynników wpływających na zachowanie dzieci i młodzieży, z którą nie sposób nie liczyć się w toku poprawnie organizowanego procesu wychowania.
DZIECIĘCE GRUPY ZABAWOWE są możliwe już w 3-4 roku życia dzieci. Służš głównie do zaspokajania potrzeby wspólnego bawienie się.
Sš to grupy przeważnie 2-3 osobowe i początkowo mają charakter wyraźnie przelotny.
Dopiero w miarę gromadzenia doświadczeń związanych z zabawą kształtują się grupy względnie stałe i trwałe (S. Kowalski, 1986).
Dzieci od dziesiątego roku życia tworzą grupy zabawowe o charakterze na ogół niekonfliktowym w kontaktach z dorosłymi.
PACZKI zwane nieraz klikami, sš przeważnie grupami 4-5 osobowymi. Zrzeszajš uczniów wyższych klas szkoły podstawowej lub uczniów szkół średnich, a nawet młodzież jeszcze starszą. Skupia na ogół osoby tej samej płci, które łączą podobne zainteresowania, uzdolnienia, dążenia, poglądy i postawy.
Paczki znamionuje względna trwałość i silna więc grupowa, łącznie z głębokim poczuciem solidarności.
Członkowie paczki są wyjątkowo lojalni, i to tym bardziej, im w większym stopniu uznawane przez nich normy pozostają w konflikcie z normami powszechnie obowiązującymi.
GANG banda, jest grupš osób w tym samym wieku, co członkowie paczki. Jest najczęściej grupą o cechach negatywnych. Składa się na ogół z chłopców zaniedbanych wychowawczo przez rodziców i nie akceptowanych przez rówieśników w szkole. Członkostwo w gangu rekompensuje brak zaspokojenia potrzeb bezpieczeństwa, przynależności, miłości i uznania.
Gang charakteryzuje się znacznym stopniem spoistości i jeszcze silniejszą więzić między członkami i głębszym poczuciem solidarności, niż ma to miejsce w przypadku paczki.
Poza tym gang pozostaje w stałym konflikcie z dorosłymi. Wykazuje zazwyczaj wrogi stosunek wobec innych grup rówieśniczych. Z czasem wkracza na drogę przestępczą i tym samym stanowi dla rodziców i nauczycieli poważny problem wychowawczy.
środowiska intencjonalne:
SZKOŁA I INTERNAT SZKOLNY w szkole młodzież zdobywa ciągle nowy i bogatszy zasób wiedzy, rozwija przydatne w życiu umiejętności, zdobywa doświadczenia, uczy się współżycia i współdziałania z innymi. Szkoła ułatwia rozwijanie i pogłębianie przekonań i postaw w sferze społecznej, moralnej, ideowej i religijnej.
Szkoła spełnia trzy podstawowe funkcje:
- Dydaktyczną (przekazywanie wiedzy z różnych dziedzin),
- Wychowawczą (kształtowanie postaw społeczno-moralnych i ideowych),
- Opiekuńczą (zaspokajanie potrzeb niezbędnych dla prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego uczniów).
Głównych przyczyn nieprawidłowego funkcjonowania szkół upatruje się:
- w preferowaniu funkcji kształcącej kosztem niedoceniania funkcji wychowawczej,
- w przeładowanych programach nauczania,
- w stosowaniu w nadmiarze tradycyjnych metod nauczania,
- w przestarzałej organizacji procesu nauczania,
- w brakach należytego przygotowania kadry nauczycielskiej.
Szkoły są najbardziej liczącą się dziś instytucją wychowania intencjonalnego, ale szkoła wymaga reformy, usunięcia niedostatków charakteryzujących obecnie jej pracę (Cz. Kupisiewicz, 1984).
INTERNAT SZKOLNY jest to inny rodzaj wychowania intencjalnego. Stanowi on miejsce zamieszkania, wyżywienia, pracy i wypoczynku młodzieży uczącej się w szkołach (por. Z. Węgierski, 1984).
Modele funkcjonowania internatów:
- Pierwszy model przeciwstawia wychowanie internatowe wychowaniu w rodzinie. Zakłada całkowitą izolację wychowanków od wpływów rodziny. Internat powinien funkcjonować na wzór szkół kadeckich z pewną namiastką wojskowej dyscypliny, musztry pieszej i ćwiczeń polowych.
- Drugi model docenia rolę wpływów rodziny na kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży. Zgodnie z założeniami owego modelu wychowanie w internacie należy zbliżyć do warunków życia i pracy w domu rodzinnym.
- Trzeci model wychowania internatowego stanowi próbę pogodzenia ze sobą zarysowanych orientacji wychowania koszarowego i rodzinnego.
Obok internatów istniejš także świetlice szkolne. Majš one na celu przede wszystkim zapewnienie uczniom godziwego spędzania czasu wolnego między zakończeniem zajęć lekcyjnych a ich powrotem do domu lub między wcześniejszym przyjęciem do szkoły a rozpoczęciem lekcji. Podczas przebywania w świetlicy umożliwia się uczniom odrabianie lekcji, udział w zajęciach relaksacyjnych i korzystanie z pożywienia.
Do świetlicy uczęszczają w szczególności uczniowie w młodszym wieku szkolnym, których oboje rodzice pracujš, oraz sieroty i półsieroty, a także dzieci rodziców znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej i materialnej.
DOMY DZIECKA zapewniajš one całkowitą opiekę i wychowanie dzieciom i młodzieży pozbawionym trwale lub okresowo własnej rodziny (J. Raczkowska, 1983).
W domach tych przebywajš na ogół wychowankowie w wieku od 3 lat do usamodzielnienia się, ale nie dłużej niż do ukończenia 25 lat.
Podstawowym celem pracy opiekuńczej i wychowawczej z wychowankami domu dziecka jest przygotowanie ich do samodzielnego życia, w tym także w rodzinie. Cel taki pragnie się osiągnąć zwłaszcza w wyniku nieustannej troski wychowawców o stan zdrowia i rozwój fizyczny wychowanków, umożliwia im spełniania obowiązków szkolnych, aktywizowania ich w konkretnej działalności.
Zwraca się uwagę, aby dostarczać dzieciom radosnych przeżyć i głębokich wzruszeń, koniecznych dla prawidłowego kształtowania ich postaw, a także wyrabiać umiejętności współżycia i współdziałania, opartego na wzajemnym zaufaniu, serdeczności i przyjaźni.
Funkcjonujące obecnie domy dziecka sš dalekie do doskonałości, ponieważ życie zakładowe jest nadmiernie skoszarowane i występujš niedomagania w zakresie kadry pedagogicznej domów dziecka.
INNE INSTYTUCJE WYCHOWAWCZE:
- Sanatoria dla dzieci i młodzieży
- Poradnie wychowawczo-zawodowe (A. Kargulowa, 1979),
- Pogotowia opiekuńcze (por. A. Krupiński, 1990),
- Orodki szkolno-wychowawcze (I. Leparczyk, B. Burtymowicz, 1981),
- Zakłady wychowawcze i poprawcze (A. Strzembosz, 1985),
- Domy kultury (por. Dom kultury (...),1990),
- Kościół.
Tak, więc zapoznawszy się ze środowiskami wychowawczymi możemy stwierdzić, jakie sš problemy przemian tych środowisk.
W środowisku naturalnym, jakim jest rodzina zasadniczo nie powinna występować jakakolwiek groźba destrukcji, jednakże (załóżmy), kiedy jedno z rodziców umrze lub odejdzie z rodziny to w procesie wychowawczym dziecka mogę zająć nieodwracalne zmiany.
Poczucie bezpieczeństwa i harmonii gdzie zanika, a w ich miejsce pojawia się nienawiść, niemożność poradzenia sobie w konkretnych sytuacjach, czy też brak oparcia i pomocy ze strony rodziców (najczęściej przybranych).
Na przykład w rodzinach zrekonstruowanych dochodzi często do zaburzeń w stosunkach interpersonalnych między naturalnymi i przybranymi rodzicami a dziećmi, a także między rodzeństwem pochodzącym z pierwszego i drugiego małżeństwa.
W przypadku rodzin zdezorganizowanych powstaje klimat wzajemnej nieufności i wrogości, niekiedy zawiści i odwetu. Z rodzin tych rekrutuje się duża liczba uczniów drugorocznych.
Jednakże najgroźniejsze skutki dla wychowania powodujš rodziny zdemoralizowane.
Sš one poważną przyczyną niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży.
Tym samym najmniej kłopotów wychowawczych sprawiajš rodziny zastępcze i adopcyjne. Kompensujš one braki, na jakie były narażone dzieci w domach dziecka.
Kompensacja tego rodzaju jest możliwa także we wszystkich pozostałych rodzinach niepełnych, zwłaszcza dzięki okazywaniu dzieciom pożądanych z wychowawczego punktu widzenia postaw rodzicielskich i unikaniu przez rodziców błędów wychowawczych.
Zmiana grupy rówieśniczej przez dziecko może wywrzeć na nim wpływ zarówno negatywny, jak i pozytywny. W przypadku dziecięcych grup zabawowych i paczek mamy do czynienia ze zdecydowaną przewagą oddziaływań konstruktywnych. Grupy te wyrównujš niedosyt zaspokajania potrzeb psychospołecznych w domu i w szkole. Sš terenem zdobywania nowych doświadczeń społecznych, umiejętności współdziałania, okazywania innym swego szacunku i ograniczania nastawień egocentrycznych. Dzięki uczestnictwu w grupie dziecko zdobywa większą pewno siebie, odporność i równowagę emocjonalną.
Wpływ negatywny takich grup objawia się niechętnym i opornym niekiedy stosunkiem do otoczenia członków tych grup. Spowodowane to jest wzrostem pewności siebie i związanym z tym poczuciem niezależności, a także zbyt silnym przywiązaniem do grupy i zawierzeniem jej bez reszty.
Ogółem udział dzieci i młodzieży w nieformalnych grupach rówieśniczych przynosi im zdecydowanie więcej korzyści niż strat.
Każde środowisko wychowawcze (szkoła, dom dziecka lub rodzina) dąży do dobrego wychowania dzieci, zapewnienia im bezpieczeństwa i nauczenia ich samodzielności.
Oczywiście potrzebna jest tu współpraca rodziców, szkoły a także instytucji wychowawczych.
Bibliografia:
Zarys teorii wychowania Heliodor Muszyński, wydanie czwarte PWN. Warszawa 1977.
ABC Wychowania Mieczysław Łobocki, WSiP. Warszawa 1992.