BARTŁOMIEJ ZIMOROWIC
Źródła:
C. Hernas, Barok, Warszawa 1978.
L. Szczerbinka- Ślęk, Wstęp [w:] J. B. Zimorowic, Sielanki nowe ruskie, BN I 287, Wrocław 1999.
Hymny na uroczyste święta Panny nad Matkami, Najświętszej Bogarodzice Maryjej przez Bartłomieja Zimorowica roku 1640 napisane, cyt. za wydaniem: Bartłomieja Zimorowicza Hymny na uroczyste święta Bogarodzicy, wyd. W. Wisłocki, Kraków 1876.
Temat: Życie i twórczość Bartłomieja Zimorowica.
Życie:
Józef Bartłomiej Zimorowic ( 1597-1677) pochodził z rodziny rzemieślniczej, jego ojciec był kamieniarzem, nazywał się Stanisław Ozimek, nie zaliczał się do kategorii obywateli miejskich mających prawo do sprawowania urzędów, lecz do grupy przedmieszczan. Zarówna Bartłomiej, jak i Szymon zmienili nazwisko na bardziej szlachecko brzmiące Zimorowic. Zgodnie z tradycja najstarszy syn- Bartłomiej miał przejąć fach po ojcu. Mieszkał na przedmieściach Lwowa, we Lwowie ukończył szkołę przykatedralną. Spędził w niej tylko trzy lata, nie udał się na studia zagraniczne, a ni na Akademię Krakowską jednakże poziomem wykształcenia dorównywał rówieśnikom. Świadczy o tym jego dorobek pisarski oraz księgozbiór, w skład którego wchodziły dzieła Erazma, Katula, Seneki, Platona, Cycerona. Mając niespełna lat 20 zatrudnił się w kancelarii miejskiego pisarza. W październiku został zaprzysiężonym obrońcą i uzyskał status pełnoprawnego obywatela miejskiego, nabył możliwość piastowania urzędów. Wtedy też zmienił nazwisko. Przełomowym momentem w jego życiu było małżeństwo z Katarzyną Duchnicówną, córką bogatego, wpływowego złotnika lwowskiego. Po śmierci żony, z którą miał czwórkę dzieci, zawierał jeszcze związki małżeńskie.
Po śmierci Alberta Zimnickiego ( pisarz, u którego pracował Zimorowic) objął prowadzenie kancelarii miejskiej. Sześć lat później został członkiem ławniczego sądu, dwa lata później jednym z dwunastu rajców Lwowa. Kilkakrotnie był burmistrzem miasta, z tego tytułu brał udział w elekcji Jana Kazimierza. Zdobywszy pewne fundusze nabył majątek zwany polem Hazowskim. Zamieszkał u stóp Wysokiego Zamku, gdzie założył winnicę. Później wszedł w posiadanie podmiejskich rezydencji: w Brzuchowicach i na Kaleczej Górze.
Jego życiorys jest przykładem awansu rzemieślniczego syna. Nie ubiegał się o protekcję, o nobilitacje, satysfakcję dawały mu tytuły i urzędy. Jako sługa miasta brał udział w jego życiu kulturalnym. Wygłaszał mowy z okazji różnych uroczystości ( np. Wizyty we Lwowie Władysława IV, Jana III Sobieskiego) . Zimorowic był autorem epigramatów umieszczanych na dekoracjach, stworzył liczne epitafia ryte na ścianach lwowskiej katedry. Takie dzieła lepiej popularyzowały nazwisko Zimorowica niż drukowane utwory. Zimorowic zajmował się także historia miasta. Opracował dzieło „ Znakomici mężowie miasta Lwowa”- wykaz zasłużonych mieszczan, napisał „ Dom cnoty i godności”- historie lwowskiego zgromadzenia OO. Bernardynów. Pośmiertnie ukazało się „ Oblężenie Lwowa w 1672 roku”. W pracach dotyczących Lwowa zamieszczał czasami informacje na swój temat. Powoływał się na przykład odmalowujących siebie malarzy. Nie była to jednak innowacja w historiografii (Długosz zamieszczał w Rocznikach wzmianki o sobie, podobnie jak Górnicki w Dziejach w Koronie Polskiej) .
Twórczość:
Józef Bartłomiej Zimorowic twórczość poetycka rozpoczął jeszcze w palestrze. Nie znamy jednak jego pieśni miłosnych, które- jak wynika z późniejszych aluzyjnych wspomnień- pisywał w tamtym czasie. Jest jednakowoż prawdopodobne, że któryś z krakowskich zbiorków Pieśni- tańców- padwanów pochodzi właśnie spod jego pióra. W oficynach krakowskich ukazały się pierwsze druki poety:
- Żywot Kozaków Lisowskich ( 1620)- żartobliwy poemacik o ćwiczeniach, prawach i obyczajach, potyczkach lisowczyków. Ostatnia cześć utworu odbiega tonem od reszty, jest pochwałą Lisowskiego ( zasługi z walk z Tatarami, z Moskwą i innowiercami) .
„ Wyście srogim bluźniercom zatykali gęby, / Że leciały na ziemię z nich jako grad zęby”.
W utworze widać zaangażowanie w ideę kontrreformacji. Ważniejsze niż esencja człowieka stały się przekonania religijne. Barokowa apoteoza okrucieństwa, która bytowała w hagiografii, sztuce sakralnej, wzorach życia męczenników była przesłanka tłumaczącą kolizję między ideologia a podstawową zasada humanizmu.
- Pamiątka wojny tureckiej- wzorowana na Proporcu Jana Kochanowskiego, krótki poemat o czynach Chodkiewicza , utrwalonych na nagrobku, na którym wyryto epizody związane z przebiegiem wojny chocimskiej. Inspirowany uroczystościami, jakie odbywały się we Lwowie, kiedy miasto witało zwycięzców z bitwy z Turkami.
- Testament Luterski żartownie napisany
W późniejszych latach, wstrząśnięty śmiercią czworga dzieci Zimorowic przyjął postawę kontemplacyjną. Tematycznie koncentrował się wokół męki Chrystusa. Ten etap twórczości to przede wszystkim poezja religijna.
Pisane prozą rozmyślania na temat drogi krzyżowej:
- Ecce Deus, ecce homo (1633)
- Advocatus mundi (1642)
Dwa zbiory pieśni religijnych, utrzymane w duchu średniowiecznych hymnów na Boże Narodzenie, świat maryjnych.
- Iesu, Maria, Ioseph (1640)- cykl łaciński, wiersz łaciński
- Hymny na uroczyste święta Bogarodzice Mariej
Indywidualne nastroje, uczucia poety zostały podporządkowane obrzędowości kościelnej. Zimorowic w pieśniach maryjnych parafrazował stare, uświęcone tradycją śpiewy m. in. Parafraza Ale, maris Stella (Witaj, gwiazdo morza), Salve Regina ( Witaj, Królowo). Nawiązywał także do Kochanowskiego, do incipitu Kto mi dał skrzydła..( Kto mi da pióra przeważnej orlice, ) i do postaci Panny 11 w opisie Matki Boskiej.
Liryka religijna Zimorowica wyróżnia się prostotą i szlachetnością wyrazu.
Niektóre tytuły:
- NA DZIEŃ POCZĘCIA PANNY MARYJEJ ( wychwalenie Maryji, nazwanie jej gołębicą z historii o potopie, studnią boskich chęci, łaskę miała jeszcze przed narodzeniem się, prośba o pomoc w stawaniu się dobrym)
- NA DZIEŃ ZWIASTOWANIA PANNY MARYJEJ ( poetycko przedstawione zwiastowanie, scena z aniołem Gabrielem, choć nie ma tam jego imienia, nawiązanie do biblijnej historii).
- NA DZIEŃ NAWIEDZENIA PANNY MARYJEJ ( mowa o wszechpanoszącym się złu, któremu przeciwdziała Maryja- symbol dobroci, czystości, człowiek jako ogród, w którym panosza się chwasty- grzech, a dzięki Matce boskiej maja na nowo rozkwitnąć kwiaty- dobro)
- NA DZIEŃ WNIEBOWZIĘCIA PANNY MARYJEJ ( nawiązanie do pieśni Kochanowskiego, opis zdziwienia i zachwytu w momencie wniebowzięcia Maryji)
Sielanki:
Rozwój sielanki w nowożytnych literaturach europejskich rozpoczął się w renesansie. Uprawiali je Sannazaro ( Arkadia, Eklogi rybackie) oraz Tasso (Amintas). Sielance patronował grecki poeta Teokryt, autor bukolik (pieśni pasterzy). Potomni nadali im nazwę idyll ( charakter scenek rodzajowych). Bohaterowie reprezentowali różne zawody pasterzy, ogrodników, rolników, uprawców winnej latorośli. Poeta ukazywał ich w codziennej pracy i podczas obchodów różnych uroczystości, obrzędów. Czynności swe łączyli oni z popisani wokalnymi tj pieśniami, których tematem była miłość. Sielance patronował także Wergiliusz- Bukoliki (eklogi) opowiadające o pasterzach żyjących w Arkadii. Nazwę sielanka wprowadził Szymon Szymonowic, wcześniej tego typu utwory nazywał Kochanowski skotopaskami. W polskiej twórczości sielankowej ( trwała od XVI wieku) można zaobserwować przenikanie się żywiołu pasterskiego z rustykalnym, pieśni pasterskiej z ziemiańską. Przykładem sielanki może być Pieśń świętojańska o sobótce Kochanowskiego. U Szymonowica przeplatają się tradycje bukoliczne i georgiczne, bohaterami są pasterz i żeńca, wspominają wiek złoty jako okres szczęścia bez pracy. Zimorowic wprowadził do cyklu swoich sielanek koloryt ruski ( imiona bohaterów Praszka, Wonton, słownictwo, nazwy miejscowe), wzorem dla niego były sielanki Szymonowica. Sielanki nowe ruskie noszą znamię Owidiuszowych Bukolik, Georgik, frazeologię i leksyce Kochanowskiego oraz „ Symonidowy ślad”.
Wśród sielanek Zimorowica wyodrębnić można sielanki- rozmowy pasterzy ( dwóch bohaterów, przedstawicieli różnych pokoleń). Rozmowy koncentrują się wokół dawniejszych i ostatnich przeżyć bohaterów (miłosnych, sąsiedzkich, rodzinnych). Mamy także do czynienia z dyptykami czyli sielankami, w których rozmowy trwają dwa dni. Jeszcze inaczej, rozmowy mogą stanowić wstęp do popisów śpiewaczych, które odbywają się w myśl reguły pieśni na przemian - podobny układ pieśni, podobna lub kontrastowa tematyka, motyw etc. Sielanki popisy koncentrują się często wokół uroczystości weselnych lub żałobnych ( Roczyzna składa się zpiesni upamiętniających osiemnasta rocznicę śmierci Symicha, Filareta- owdowiały Olifir chwali zmarła małżonkę, lamentuje).Pozostałe sielanki mają charakter monologu epickiego (Przenosiny- opis przeniesienia relikwii św. męczenniczki z Kolonii do Lwowa, Zezuli syn- historia Narcyza). Jedynie Płaczennica ma formę monologu lirycznego.
Sielanki nowe ruskie różnym stanom dla zabawy teraz świeżo wydane Simeona Zimorowica Leop[oliensis] ukazały się w Krakowie w 1663 ( przypuszczalnie dlatego, ze była to data 10 rocznicy śmierci Katarzyny). Wydrukowane na karcie tytułowej nazwisko autora wskazuje na zmarłego brata poety, Szymona, który 1654 napisał Roksolanki to jest ruskie panny. Treść niektórych sielanek wskazywała na to, ze autorem jest Bartłomiej bowiem opisywane w nich zdarzenia rozegrały się po śmierci Szymona. Na podstawie treści niektórych sielanek można w przybliżeniu ustalić czas ich powstania ( wzmianki autobiograficzne i historyczne) np. Żałoba- po 21.06.1629, panny wygłaszają monologi lamentacyjne po śmierci pasterza, którego pierwowzorem był Szymon, Kozaczyzna i Burda ruska- nie wcześniej niż w 1648 bo tematem są wydarzenia z 1648. W Sielankach autor daje dowód swej miłości do zony Katarzyny, opiewając ją pod dwoma imionami- Pneumancji oraz Filorety.
Zbiorek zawierał utwory zamykające różne epizody osobistych doświadczeń poety. Powstał swego rodzaju pamiętnik, w którym twórca szukał wyrazu dla dramatu własnego życia, dla chwili osobistej harmonii. Zimorowic Sielanki poprzedził wierszem wstępnym Pt. Obmowa. Utwór rozpoczął zdaniem, które jest aluzja do incipitu Muzy Kochanowskiego ( „Sobiem śpiewał, nie komu”). Zimorowic pragnął pisać o sobie, o Lwowie i jego okolicach, mieszkańcach- aspekt socjologiczny. Opis jest zgodny z normami klasycznymi, które nakazywały ograniczać opis do elementów najbardziej charakterystycznych. W sielankowej wersji portretów rodzinnych ważne miejsce zajmuje autowizerunek poety ( występuje on w wielu rolach).
Tematy w Sielankach:
- śmierć: kojarzona jest z rozkładem ciała, w opisach powraca kontrast piękna ciała i odrażającego obrazu jego rozkładania się. Przemiana piękna w brzydotę kojarzy się w Zimorowica z dniem Sadu Ostatecznego. Poeta zamieszcza w cyklu depresyjne wyznania, naturalistyczne obrazy rozkładu ciała. Lękom związanym z przemijaniem przeciwstawia nadzieje ponownych narodzin. Wiara nie przynosi jednak absolutnego ukojenia, bo wszystko zależy od Boga „ Jeśli Bóg zdarzy”. Poeta nie może pogodzić się ze śmiercią., Monumentalizuje to, co zostaje po zmarłym, przede wszystkim pamięć społeczną. Śmierć przypomina słońce, które zachodzi, gwiazdę, która spada. Wizje przyszłego odrodzenia przedstawia poeta w sposób barokowej konstrukcji odwróconych praw i samounicestwienia natury. Czas się zatrzyma, skały się ruszą. Ziemia odda ciała oczekujące na alternatywna decyzje Boga
- dobra sława: Poeta poprzez swoje dzieła może zapewnić sobie i swoim bohaterom pamięć u potomnych, rezultatem przyjęcia tej tezy były portrety rodzinne. Droga do sławy przez poezje otwarta jest dla wszystkich. Zamknąć może ja brak talentu i umiejętności. Przezwyciężyć przemijalność może człowiek poprzez swoje czyny. Nie tylko poprzez uczestnictwo w bitwach, ale także przez dokonania o charakterze cywilizacyjnym.
- pobożność: Dwa rodzaje pobożności. Pierwszy spełniający się w obrzędach (pielgrzymki, fundowanie kościołów, kultywowanie obrzędów za zmarłych). Inny rodzaj pobożności reprezentuje stary pasterz, który jest lektorem odczytującym znaki Opatrzności, przeżywającym wiarę, adorującym Najwyższego. Jego religijność koncentruje się relacji Bóg- człowiek. Jest prosta, naiwna- wykład na temat metafizycznego ładu na przykładzie hodowcy winnicy jest pieśnią o Bogu. Metafizyce starego pasterza nie towarzyszy lęk, niepewność Łaski. Śmierć jest dla niego tylko zmianą kierunku wędrowania.
- historia: Czas rozmów pasterzy, ich prac przeciwstawiony jest nieokreślonemu dawniej, kiedy trwał wiek złoty. U Zimorowica dawana szczęśliwość ma charakter indywidualny- czas, gdy żyła Filareta. Pasterze pamiętają różne wydarzenia nawiedzające Lwów. Najbardziej w pamięci utkwiły wydarzenia związane z najazdem Chmielnickiego ( Kozaczyzny i Burdy ruskie). Okrucieństwo dotyka wszystkich niezależnie od płci, wieku, dotyka zmarłych niszczone są ludzkie domy, świątynie. Rozmówcy szukają przyczyny takiej historii, jako przyczynę uznają zatarg Chmielnickiego o folwarczek sobie wydarty. Ostatecznie katastrofa poczytana zostaje jako gniew Boga.
- miłość: Wyznania miłosne pełnia funkcję psychologiczną, przez wyrażanie uczuć terapia. Aprobatę zyskują pieśni o autentycznych przeżyciach i doświadczeniach. Miłość pojętą jako „sprosne ognie” symbolizuje Kupidyn. Symbolem miłości prowadzącej do małżeństwa jest Hymen. Filareta jest ideałem żony- kochanki, przyjaciela, towarzysza życia. Nie opisuje jej cielesności, ale duszę.
Poeta umieszczał sielanki na zasadzie kontrastu- sielanka miłosna- sielanka lamentacyjna. Zimorowic marzenie o raju połączył z podmiejską, a nie wiejską okolicą, nie mógł liczyć, że zasługi potomnych przyniosą mu sławę. Mógł liczyć tylko na siebie, Do 1839 Sielanki uchodziły za utwór brata, jednak zmieniło to studium Augusta Bielowskiego. Od 1839 Józef Bartłomiej pojawił się jako poeta.
Sielankowość u Zimorowica:
- sielanki ruskie nawiązujące do kolorytu lokalnego
- Burda ruska i Kozaczyzna w kompozycji zbiorku zamykają dramatycznym akcentem opowieść o kraju harmonijnym.
- nie przeciwstawia się miastu, pośród ludu miejskiego odnajduje klimat sielankowej prostoty, a we własnej winnicy smak kontaktów z naturą.
( Trużenicy- Miłosz usprawiedliwia koncepcję, budując apoteozę miasta oglądanego z perspektywy przedmieścia, z perspektywy Okaleczej Góry, gdzie miał swój letni dom w ogrodzie)
- Sielanka przedmieścia - nad bukolicznością zwycięża osobiste uniesienie liryczne, narrator zaprasza do współudziału w pracach ogrodniczych, chwaląc naturę ujawnia poezję straganów miejskich- na straganach tworzy się swoisty mieszczański wariant martwej natury. Przemiany jakie zachodzą zamknięte są w czterech porach roku, przemiana ostateczna związana jest z wielką katastrofą, kiedy życie podlegać będzie innym prawom.
( Winiarze - sielanka poświęcona sztuce uprawie winorośli)
- natura dostarcza symboliki poetyckiej, nadaje nastroje
- budowanie mieszczańskich pejzaży na konwencjonalnych motywach antyku
- prymitywizm, koloryt lokalny
- poeta jest malarzem wzruszających obrazków, maluje wrażenia i kontempluje je
- wzruszenie oddają rozbudowane w retoryczne ciagi apostrofy.