LITURGIA SAKRAMENTÓW
POJĘCIE SAKRAMENTU
Wyraz sakrament pochodzi od łacińskiego sacramentum Wzięty jest z terminologii prawa rzymskiego Oznaczał tam pewną sumę pieniężną, złożoną w miejscu świętym przez wiodących ze sobą spór w sądzie Kto przegrał, ten oddawał pieniądze na cele świątyni Terminem sacramentum określano również przysięgę żołnierską na sztandar wojskowy. Przy tej okazji odbywał się obrzęd na cześć bóstw podziemnych. Ponadto sacramentum nazywano poświęcenie się sprawom wojskowym, które łączono z misteriami na cześć Bachusa.
U Ojców i pisarzy łacińskich wyraz sacramentum jest jednoznaczny z wyrazem greckim mysterion, używanym przez Ojców i pisarzy greckich, na oznaczenie prawdy ukrytej, tajemnicy i obrzędów praktykowanych przez chrześcijan W takim znaczeniu wyraz sacramentum spotykamy w najstarszych tłumaczeniach Pisma św. na język łaciński
Od IV w termin sacramentum oznacza obrzęd ustanowiony przez Chrystusa, z tym wszystkim, co Chrystus z nim związał. W takim znaczeniu św. Cyprian (zm. 258) nazywa Eucharystię „dominicae passionis et nostrae redemptionis sacramentum” (tajemnicą męki Pańskiej i naszego odkupienia). Ta wspólna nazwa dla Mszy i sakramentów wskazuje na głęboki związek wewnętrzny Mszy i poszczególnych misteriów chrześcijańskich. Również sakramenty są prawdziwymi aktami liturgicznymi, chociaż obok ich znaczenia kultowego, w świadomości wiernych silniej tkwi to, że są one znakami widzialnymi łaski, którą oznaczają i sprawiają. Wszystkie sakramenty skierowane są do Eucharystii, z której życie I czerpiemy najpełniej. Eucharystia jest szczytem dążeń całego Kościoła, wszystkich Jego zabiegów duszpasterskich i całego życia chrześcijańskiego.
W liturgii sakramentów odróżnić trzeba elementy istotne, ustanowione przez Chrystusa, które są niezmienne i składniki dodane przez Kościół, podlegające zmianom ile razy wymaga tego potrzeba pasterska. O zmianach decyduje zawsze władza kompetentna. Celem obrzędów dodatkowych jest ożywienie wiary u wiernych, pouczenie i zbudowanie.
ZNACZENIE SAKRAMENTÓW W ŻYCIU KOŚCIOŁA
Sakramentom i sakramentaliom Sobór Watykański II poświęcił rozdział Konstytucji o liturgii. Ujmuje je tam w aspekcie teologiczno-liturgicznym i duszpasterskim. Głownie chodziło mu o krytyczne rozpatrzenie obrzędów sakramentalnych i przystosowanie ich do dzisiejszych czasów, aby wierni mogli lepiej rozumieć ich naturę i przyjmować je z większym pożytkiem. 1
Naukę o sakramentach Sobór umieścił w bezpośrednim kontekście z nauką o Chrystusie i o Kościele. Chrystus bowiem ustanowił sakramenty święte i dał je Kościołowi. Ich sens i działanie płyną z misterium paschalnego Chrystusa. Zwięźle stwierdził to Sobór w słowach: „Z paschalnego misterium Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa czerpią moc wszystkie sakramenty i sakramentalia” (KL 61).
Mówiąc o działaniu sakramentów, Sobór nawiązał do nauki tradycyjnej, wyłożonej przez św. Tomasza z Akwinu (S.Th. III, 4.3), którą podjęła teologia współczesna. Tomasz z Akwinu uczy mianowicie, że skuteczność sakramentów pochodzi z Męki i Zmartwychwstania Chrystusa. Męka wraz ze Śmiercią Chrystusa jest przyczyną odpuszczenia winy. Zmartwychwstanie zaś jest przyczyną nowości życia, które pochodzi z usprawiedliwienia. Na potwierdzenie św. Tomasz cytuje List do Rzymian (4,25), w którym św. Paweł mówi o tym, że Chrystus umarł za nasze grzechy, a zmartwychwstał dla naszego usprawiedliwienia. Dalej uczy św. Tomasz, że sakramenty działają jako narzędzia, których moc pochodzi od głównego działającego, to jest od Boga. Człowieczeństwo Chrystusa uwielbione przez zmartwychwstanie, jest narzędziem związanym z Bóstwem (instrumentum coniunctum), Sakrament zaś pełni funkcję narzędzia oddzielonego (instrumentum separatum). Pewnym wyjaśnieniem może być analogia do człowieka. Ręka złączona jest z człowiekiem i działa zgodnie z jego wolą. Za pomocą ręki człowiek może posługiwać się narzędziami takimi jak laska czy młotek. Działanie sakramentów pochodzi od Boga, poprzez uwielbione człowieczeństwo Zbawiciela.
Współczesna teologia, przyjmując te sformułowania świętego Tomasza, używa pojęcia spotkania (fr. rencontrer, niem. begegnen). Podstawowym, a zarazem szczytowym spotkaniem ludzkości z Bogiem było połączenie Bóstwa z Człowieczeństwem w osobie Jezusa Chrystusa, Boga-Człowieka. W wyniku tego spotkania natura ludzka Chrystusa została uwielbiona przez tajemnicę paschalną Sakramenty są kontynuacją tego spotkania, gdyż w sposób odpowiedni dla natury ludzkiej wprowadzają nas w spotkanie z uwielbionym człowieczeństwem Chrystusa, które nie przestaje być narzędziem naszego zbawienia Konstytucja o liturgii mówiąc o Chrystusie jako Pośredniku między Bogiem i ludźmi, dodaje: „Jego bowiem człowieczeństwo zjednoczone z osobą Słowa było narzędziem naszego zbawienia. Dlatego w Chrystusie dokonało się nasze całkowite pojednanie z przebłaganym Bogiem i otrzymaliśmy pełnię kultu Bożego” (KL 5).
W ludzkich czynach Chrystusa, podobnie jak w Jego istnieniu, można wyróżnić podwójny element: ludzki, zmienny, związany z doczesnym bytowaniem, oraz Boski, niezmienny, wieczny. Niezmienny i nieprzerwany jest Jego akt miłości zbawczej, którym zawsze wypełnia wolę Ojca. Ten niezmienny, zbawczy akt woli Chrystusa obecny jest w obrzędach liturgicznych Kościoła, a konkretnie w Ofierze Mszy św. i w sakramentach świętych.
Okoliczności ludzkie, czyli cały kontekst doczesny, historyczny, należą do przeszłości i jako takie nie mogą być uobecniane w czynnościach sakramentalnych. Uobecnia się natomiast element ponadczasowy. Dzieje się to dzięki aktowi zbawczej woli Chrystusa. Tym aktem Chrystus obejmuje wszystkich ludzi wszystkich czasów. Dlatego można powiedzieć, że sakramenty mocą Bożą Chrystusa wprowadzają nas w zasięg Jego niezmiennego i wiecznego aktu zbawczego, mimo zmieniających się okoliczności czasowo-przestrzennych.
Podstawę kontekstu kościelnego stanowi artykuł 5 Konstytucji o liturgii, w którym znajdujemy wyrażenie o podłożu biblijnym i patrystycznym: „Z boku umierającego Chrystusa zrodził się przedziwny sakrament całego Kościoła”. Kościół jako przedziwny sakrament” jest kontynuacją obecności Chrystusa w świecie. Swoją zbawczą moc ujawnia Chrystus w Kościele poprzez siedem sakramentów, które dosięgają człowieka w społeczności Jego Mistycznego Ciała. Sakramenty dają Kościołowi życie i wzrost. Ten kościelny charakter sakramentów ukazany jest w nauce Soboru o celu saki sakramentów: „Celem sakramentów jest uświęcenie człowieka, budowanie mistycznego Ciała Chrystusa, a wreszcie oddawanie czci Bogu” (KL 59).
Uświęcenie człowieka to pierwszy cel sakramentów. Art. 61 Konstytucji o liturgii precyzuje ten cel, gdy mówi, że liturgia sakramentów uświęca prawie każdą sytuację w życiu wiernych przez łaskę płynącą z paschalnego misterium Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa. Uświęcenie ludzkich sytuacji życiowych polega na tym, że mocą Chrystusa zostały one podniesiona na płaszczyznę Bożą. Nie są już ludzkimi, ale podniesione do rzeczywistości nadprzyrodzonej, są interwencjami Boga który działa w historii. Dzięki temu rozwój życia ludzkiego powiązany jest ściśle z życiem nadprzyrodzonym. W człowieku życie Boże i życie ludzkie przenikają się.
Pierwszą z tych sytuacji są narodziny człowieka. Okoliczność tę uświęca odrodzenie z wody i z Ducha Świętego, w którym człowiek otrzymuje nowe istnienie i udział w naturze Bożej.
Następną sytuacją, jakiej człowiek podlega w życiu, jest rozwój fizyczny. Sakramentem, który tę sytuację życiową uświęca jest Eucharystia jako pokarm duchowy, dzięki któremu człowiek rozwija się duchowo i doskonali.
Ważną okolicznością życiową jest zawarcie związku małżeńskiego. Związek ten uświęca sakrament małżeństwa, ważny w życiu jednostki, w życiu małżonków, w życiu rodzinnym i społecznym. Ta sytuacja życiowa przez sakrament podniesiona zostaje na płaszczyznę trwałego związku Chrystusa z Kościołem i jest jego widzialnym znakiem.
Inną sytuacją może być podjęcie się funkcji kapłańskich, czyli działanie w osobie Chrystusa. Tę sytuację uświęca sakrament kapłaństwa.
Dalszą sytuacją życiową jest ciężka choroba lub starość i związane z nimi niebezpieczeństwo śmierci. Tę sytuację uświęca lecząca łaska sakramentu namaszczenia chorych, która dopełnia dzieła pokuty.
We wszystkich sytuacjach życiowych uświęcanych sakramentami następuje osobowe spotkanie człowieka z Chrystusem.
Budowanie mistycznego Ciała Chrystusa to następny cel sakramentów. Budują społeczność kościelną, która stanowi jedną organiczną całość. „Spodobało się Bogu uświęcać i zbawiać ludzi nie pojedynczo, z wykluczeniem wszelkiej między nimi więzi, lecz uczynić z nich lud, który by Go poznawał w prawdzie i zbożnie Mu służy?” (KK 9).
Wyrażenie „budowanie ciała” ma podłoże biblijne. Jego tłem są dwa obrazy w listach św. Pawła: do Rzymian, do Koryntian i do Efezjan, w których porównuje on Kościół do ciała, organizmu (Rz 12,4-5; 1 Kor 12,12-13) oraz do świątyni, budowli (Ef 2,19-22; 4,11-13.15-16). o budującej roli sakramentów św. wypowiedział się Sobór w Konstytucji dogmatycznej o Kościele (KK 11). Każdy sakrament jest wejściem we wspólnotę z Chrystusem, w Jego życie, śmierć i zmartwychwstanie oraz wejściem we wspólnotę kościelną.
Budująca rola chrztu polega na tym, że jest sakramentem włączającym człowieka w organizm Kościoła. Jest znakiem przynależności do Chrystusa i Jego kapłańskiej społeczności.
Więź z Chrystusem i Jego Kościołem zostaje pogłębiona przez Sakrament bierzmowania, czyli przez nowe udzielenie się Ducha Świętego, dzięki czemu bierzmowany staje się świadkiem, misjonarzem oraz obrońcą Kościoła jako powszechnego znaku zbawienia.
Budującą rolę w szczególny sposób spełnia Ofiara Eucharystyczna, która gromadzi Kościół lokalny, będący częścią i znakiem Kościoła powszechnego.
Pojednanie grzesznika z Bogiem i społecznością kościelną, dokonuje się w sakramencie pokuty, to rzeczywistości ściśle ze sobą związane. Grzesznik bowiem pojednany z Bogiem wchodzi z powrotem do widzialnej społeczności Kościoła, społeczności eucharystycznej.
Budującą rolę w Kościele w specjalny sposób spełniają tak zwane sakramenty społeczne. One najwyraźniej budują wspólnotę ludu Bożego. Kapłaństwo we wszystkich swoich stopniach upoważnia i uzdalnia do służby Bożej w Kościele, do kształtowania wspólnoty poprzez głoszenie słowa Bożego, uświęcanie ludu i kierowanie jego życiem duchowym (KK roz. III).
Budującą rolę małżeństwa obrazuje związek z tajemnicą miłości Chrystusa do Kościoła. Małżeństwo spełnia swoją rolę budującą poprzez wypełnianie zadań w odniesieniu do siebie i całej społeczności, czyli poprzez uświęcanie się wzajemne małżonków i uświęcanie ludu Bożego przez chrześcijańskie wychowanie dzieci. Małżeństwo jest podwaliną rodziny, społeczeństwa i Kościoła.
Oddawanie czci Bogu wspomina Konstytucja o liturgii jako 1iturgii jako cel sakramentów. Nie bez powodu tę funkcję Sobór umieścił po funkcji uświęcającej i budującej. We współczesnej teologii zwraca się uwagę na to, że kult jest odpowiedzią człowieka na objawienie się Boga i na Jego uświęcające działanie. Wszystkie sakramenty uświęcają człowieka i przygotowują go do oddawania Bogu należnego Mu kultu. W szczególny sposób rolę tę spełniają sakramenty wyciskające charakter niezatarty, który jest udziałem w kapłaństwie Chrystusa. Polega to na udziale w dobrodziejstwach Bożych, na ich otrzymywaniu i przekazywaniu innym (S. Th. III, 63,2 i 3).
Konstytucja o liturgii uczy o roli chrztu jako powołaniu do kultu. Widzimy to w stwierdzeniu, że prawdziwi czciciele oddają cześć Bogu w duchu i prawdzie, a takich właśnie czcicieli chce mieć Ojciec (J 4, 23) i że wierni są rodzajem wybranym, królewskim kapłaństwem ludem świętym, ludem nabytym (1 P 2,9). Przez charakter chrztu wierni są uzdolnieni, uprawnieni i zobowiązani do udziału w liturgii, która jest najdoskonalszym kultem Boga. w sposób jaki im przysługuje
SŁOWO — WIARA — SAKRAMENT
Artykuł 9 Konstytucji o liturgii stwierdza, że słowo Boże doprowadza człowieka do wiary, która z kolei budzi w nim pragnienie połączenia się z Bogiem, co urzeczywistnia się w sakramentach świętych. Odnośny tekst brzmi: „Zanim ludzie mogą zbliżyć się do liturgii, muszą być wezwani do wiary i nawrócenia: jakże będą wzywać Tego, w kogo nie uwierzyli? Albo jak uwierzą temu, którego nie usłyszeli? A jak posłyszą, skoro im nikt nie głosi? (Rz 10,14). Dlatego Kościół głosi niewierzącym orędzie zbawienia. aby poznali jedynego prawdziwego Boga i Jego wysłannika Jezusa Chrystusa. Wierzącym zaś, aby przygotować ich do sakramentów i życia chrześcijańskiego.
Słowo Boże w liturgii ma znaczenie fundamentalne, przygotowawcze, ponieważ sam „Chrystus jest obecny w swoim słowie, albo gdy czyta się w Kościele Pismo święte wtedy On sam mówi (KL 7). W liturgii Bóg sam przemawia do swego ludu, Chrystus w dalszym ciągu głosi Ewangelię” (KL 33). Głoszenie słowa Bożego jest zwiastowaniem „przedziwnych dzieł Bożych w dziejach zbawienia, czyli w misterium Chrystusowym, które zawsze jest obecne i działa, zwłaszcza w obrzędach liturgicznych” (KL 35).
Sakrament jest źródłem łaski, lecz jego owocność zależy od wiary i usposobienia przyjmującego. Słowo Boże spełnia właśnie to zadanie w liturgii przez pobudzanie wiary w uczestnikach. „Wiara ze słuchania, tym zaś, co się słyszy jest słowo Chrystusa” (Rz 10,17). Ten porządek słowo - wiara - sakrament stwierdza się w praktyce pierwotnego Kościoła. Udzielanie chrztu np. było uwieńczeniem przepowiadania słowa Bożego i przypieczętowaniem wiary kandydatów. Chrzest był przez apostołów pojmowany i przedstawiany jako tajemnica wiary. Konieczność wiary jako przygotowania do udziału w sakramentach podkreślają także Ojcowie Kościoła. Jan Chryzostom np. powiada, że w sakramencie rzeczą Boga jest udzielanie łaski, a rzeczą człowieka wyrażanie swej wiary (Horn. PG 59,76). Św. Augustyn (In lo. PL 35,1428) powiada, że sam Chrystus jest tym, który chrzci i rozgrzesza. Sakramenty, uczy on, są znakami wiary całego ludu Bożego. Wiara jest pierwszym aktem człowieka, który pod wpływem łaski, przez Chrystusa nawiązuje łączność z Bogiem. Z kolei Chrystus oddaje się wierzącemu przez sakrament. Przez słowo, wiarę i sakrament Kościół osiąga zbawienie.
Ważne jest również stwierdzenie Soboru o sakramentach, które „jako znaki, mają także pouczać. Sakramenty wiarę nie tylko zakładają, lecz za pomocą słów i rzeczy dają jej wzrost, umacniają ją i wyrażają. Słusznie więc nazywa się je sakramentami wiary. Udzielają one łaski, ale ich sprawowanie jak najlepiej usposabia również wiernych do owocnego przyjęcia łaski, do oddawania Bogu należnej czci i pełnienia miłości bliźniego. Stąd wżną jest rzeczą, aby wierni łatwo mogli rozumieć znaki sakramentalne i gorliwie je przyjmować, gdyż ustanowione są dla podtrzymywania życia chrześcijańskiego” (KL 59). W sposób zwięzły ujęte jest zagadnienie współpracy między Bogiem a człowiekiem. Znaki sakramentalne wymagają wtajemniczenia w ich znaczenie, wymagają pouczenia, katechezy, i to tak długo, aż wierni zrozumieją ich sens, aż staną się one dla nich czytelne i same swoją symboliką będą pouczać. Przede wszystkim chodzi o dostrzeżenie w znaku sakramentalnym rzeczywistości nadprzyrodzonej. Sprawowanie sakramentów świętych domaga się więc przepowiadania słowa Bożego, które ożywia wiarę i wprowadza w istotę tych świętych znaków zbawienia.
Opracowanie: Alumn Tomasz Kywan na podstawie materiałów ks. Krystiana Ketkiewicza
5