LUDZIE I WYDARZENIA ZA PANOWANIA LUDWIKA XIV
Dziewięcioletnia wojna (1688-97), nazywana też wojną Wielkiego Przymierza, rozpoczęła się w rezultacie najazdu Francuzów na Nadrenię i następnie przekształciła w poważny konflikt zbrojny między Ludwikiem XIV, królem Francji, a Wilhelmem III Orańskim, królem Anglii. Gdy w 1688 armie francuskie zaatakowały Kolonię i Palatynat, wtedy członkowie Ligi augsburskiej (Augsburg) chwycili za broń. Tymczasem Wilhelm zrzucił z tronu angielskiego Jakuba II i w 1689 zawiązano Wielkie Przymierze, złożone z Anglii, Zjednoczonych Prowincji, Austrii, Hiszpanii i Sabaudii, wymierzone przeciwko Francji. Francuzi wycofali się z Palatynatu. Jakub II, któremu Francja udzieliła zbrojnego wsparcia, poniósł w Irlandii porażkę w bitwie pod Boyne. W 1690 flota francuska zwyciężyła pod Beachy Head, lecz w 1692 rozbiła ją burza przy La Hogue; jednakże francuscy korsarze kontynuowali walkę, podcinając handel przeciwników. Francuzi prowadzili zwycięskie kampanie w północnych Włoszech i w Katalonii, natomiast wojna w hiszpańskich Niderlandach utknęła w martwym punkcie, przekształciwszy się w serię wzajemnych oblężeń. Sytuację zmieniło zwycięstwo Wilhelma pod Namur. Wojna zakończyła się ciężką porażką Francji, mimo zasługujących na uwagę czynów wojennych jej floty i armii polowych, ale jej zasoby finansowe nie dorównywały tym, którymi dysponowały Anglia i Zjednoczone Prowincje. Zawarto pokój podpisaniem traktatu w Rijswijk.
Boyne, bitwa (1 VII 1690), poważna klęska Jakuba II, która przesądziła o sprawie Stuarta, natomiast umocniła panowanie Wilhelma III Orańskiego nad Irlandią. Bitwa rozegrała się w pobliżu Drogheda, gdzie irlandzkie i francuskie oddziały, dowodzone przez nieco wcześniej złożonego z tronu Jakuba II, stanęły naprzeciw znacznie liczniejszej armii protestanckiej pod dowództwem Wilhelma III. Kiedy Wilhelm rzucił swoje oddziały do ataku przez rzekę Boyne, wtedy szyki armii Jakuba załamały się i została zmuszona do odwrotu. Jakub powrócił na wygnanie do Francji, pozycja zaś Wilhelma jako króla Anglii, Szkocji i Irlandii niepomiernie wzmocniła się. Zwycięstwo to do dziś jest co roku upamiętniane przez Orange Order - towarzystwo polityczne założone w 1795, którego celem jest wspieranie protestantyzmu w Irlandii.
Rijswijk, traktat (1697) kończący wojnę dziewięcioletnią. Ludwik XIV uznał w nim Wilhelma III królem Anglii, zrezygnował z prób rozciągnięcia swojej władzy na Kolonię i Palatynat, przerwał francuską okupację Lotaryngii i wyraził zgodę na zwrócenie Hiszpanii Luksemburga, Mons, Courtrai i Barcelony. Traktat pozwalał Holendrom obsadzić swoimi garnizonami twierdze w hiszpańskich Niderlandach, żeby mogli utworzyć zaporę przed francuskimi atakami. Jedynymi nabytkami, które po traktacie w Nijmegen pozostały przy Francji był Strasburg i kilka miast w Dolnej Alzacji.
Wojna o sukcesję hiszpańską (1701-13), konflikt, do którego została wciągnięta Europa po śmierci w 1700 bezdzietnego Karola II, króla Hiszpanii. Jedna z jego sióstr poślubiła Ludwika XIV, druga cesarza Leopolda, co umożliwiło francuskim Burbonom i austriackim Habsburgom zgłoszenie pretensji do rządów w imperium hiszpańskim, które poza samą Hiszpanią obejmowało południowe Niderlandy, Mediolan, Neapol oraz duże połacie Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej. Jeszcze przed śmiercią Karola II, żeby zapobiec kryzysowi, doszło z inicjatywy Wilhelma III Orańskiego do negocjacji i podpisania między nim i Ludwikiem XIV traktatu (1698), postanawiającego, że Hiszpania i jej posiadłości zostaną podzielone między Francję, Austrię i Józefa Ferdynanda, siemioletniego syna elektora bawarskiego i wnuka Leopolda. Tymczasem Karol II pozostawiał całe imperium hiszpańskie Józefowi Ferdynandowi. Jednakże Józef Ferdynand zmarł w następnym roku (1699). Ludwik i Wilhelm podpisali więc drugie porozumienie w sprawie podziału, ale okazało się, że Karol II tuż przed śmiercią (1700) zapisał w testamencie całe imperium drugiemu wnukowi Ludwika XIV, późniejszemu Filipowi V. Ludwik XIV uznał testament i zamiast uspokoić obawy Europy przed dominacją Francji, zaczął mieszać się w sprawy Hiszpanii, zajął holenderskie fortece pograniczne, uznał syna Jakuba II za króla Anglii i nie zgodził się na odebranie Filipowi praw do dziedziczenia tronu francuskiego.
Wilhelm III doprowadził do utworzenia w 1701 wielkiej koalicji, złożonej z Anglii, Holandii, cesarza Leopolda I i większości książąt niemieckich, która miała osadzić na tronie hiszpańskim rywala, kandydata Austrii, arcyksięcia Karola; do koalicji przystąpiły później także Sabaudia i Portugalia, początkowo sprzyjająca Francji. Wilhelm zmarł w 1702, ale jego politykę kontynuowała Anna (królowej Anny wojna). Walki toczyły się w Niderlandach, we Włoszech, w Niemczech i Hiszpanii. Jedynymi sojusznikami Francji były Bawaria i Kastylia, popierająca Filipa V, gdy natomiast Katalonia opowiedziała się po stronie arcyksięcia Karola. Marlborough i Eugeniusz Sabaudzki odnieśli szereg wspaniałych zwycięstw, m.in. pod Blenheim. Wojska koalicyjne najechały w 1709 Francję. Sojusznicy byli także silniejsi na morzu, w 1704 Anglicy zajęli Gibraltar. Nastąpiło jednakże znużenie wojną; Kastylia nie chciała opuścić Filipa V, odebrano dowództwo Marlboroughowi, a nowy, wigowski rząd w Anglii rozpoczął negocjacje, które doprowadziły do zawarcia pokoju w Utrechcie (1713). Filip V zachował tron hiszpański.
Królowej Anny wojna (1702-13), ta część wojny o sukcesję hiszpańską, którą toczono na terenie Ameryki. Francuzi podjęli na nowo zaciekłe ataki na osady położone w pogranicznym pasie Nowej Anglii. W Akadii utracili w 1710 Port Royal, a wkrótce cała Akadia (zwana przez Anglików Nową Szkocją) przeszła pod władzę brytyjską. W następnym roku burze przeszkodziły Brytyjczykom w zdobyciu Quebecu. Na południu Ameryki Północnej wyprawa, która ruszyła z Karoliny Południowej zniszczyła w 1702 St. Augustine i Florydę; odparto też odwetowy atak Francuzów na Charleston (1706). W strefie karaibskiej oderwano w 1702 od Francji St. Christopher; zaatakowana w następnym roku Gwatemala obroniła się. Po tych wydarzeniach aktywne działania prowadzili już tylko kaprowie i bukanerzy. Do głównych nabytków terytorialnych, jakie Anglia zachowała na mocy pokoju w Utrechcie należały: Nowa Szkocja, zachodnia Nowa Fundlandia i St. Christopher.
Eugeniusz Sabaudzki (1663-1736), książę sabaudzki. Urodzony w Paryżu; jego matka, Olimpia Mancini, była siostrzenicą J. Mazarina. Gdy Turcy w 1683 oblegali Wiedeń, wstąpił do armii austriackiej i stał się jednym z najwybitniejszych jej dowódców. W 1697 dowodził armią dunajską i odniósł zdecydowane zwycięstwo nad Turkami w bitwie pod Zente. Podczas wojny o sukcesję hiszpańską stał na czele Rady Wojskowej, jego współdziałanie z J. Ch. Marlboroughem zaowocowało sukcesami w bitwach pod Blenheim i Oudenaarde, po zwycięstwie pod Turynem w 1706 podporządkował Austrii północne Włochy. W latach 1716-17 prowadził zwycięską kampanię przeciwko Turkom i odzyskał Belgrad.
Oudenaarde, bitwa (1708). Pod tym flamandzkim miastem Marlborough oraz jego holenderscy i austriaccy sprzymierzeńcy pokonali armię francuską podczas wojny o sukcesję hiszpańską. Było to trzecie wielkie zwycięstwo tego wodza, które umożliwiło zajęcie Lille. Podczas austriackiej wojny sukcesyjnej Francuzi zajęli w 1745 Oudenaarde i zburzyli jego fortyfikacje.
Blenheim, bitwa (13 VIII 1704). Bawarska wieś, leżąca na północnym brzegu Dunaju, dała nazwę wielkiej bitwie stoczonej podczas wojny o sukcesję hiszpańską. W 1704 armie Ludwika XIV posuwały się w stronę Wiednia. Dowódca francuski, marszałek Tallard, zajął tę wioskę, podczas gdy jego sojusznik, elektor bawarski, zatrzymał się w Lutzingen. John Churchill, książę Marlborough, naczelny wódz armii sprzymierzonych, prowadząc armię w dół Renu połączył się z wojskiem austriackim, dowodzonym przez księcia Eugeniusza Sabaudzkiego; 13 VIII 1704 rozgromił Francuzów, a książę Eugeniusz pokonał elektora. Po ciężkich stratach z obu stron (sprzymierzeńcy stracili 12 tys. żołnierzy, Francuzi ok. 30 tys.) Tallard poddał się. Wiedeń był ocalony, Bawaria podbita.
Pałac Blenheim (wielki pałac wiejski) zbudowano w Woodstock, w Oksfordshire, jako dar narodu brytyjskiego dla księcia Marlborough.
Utrecht, pokój (1713), zakończył wojnę o sukcesję hiszpańską. Po negocjacjach między Anglią i Francją, zebrał się w Utrechcie kongres i podpisano szereg traktatów między Francją a Anglią, Portugalią, Sabaudią, Prusami i Holandią. Austria nie brała udziału i cesarz Karol VI toczył jeszcze samotnie wojnę z Francją. Stwierdziwszy jednak, że nie można jej kontynuować bez sojuszników, zaakceptował w 1714 warunki w Rastadt i Baden. Filip V pozostał królem Hiszpanii, ale zrzekł się swoich praw do tronu francuskiego i utracił hiszpańskie posiadłości w Europie. Południowe Niderlandy, Mediolan, Neapol i Sardynia przypadły Austrii. Anglia zatrzymała Gibraltar i Minorkę i otrzymała prawo do dostarczania murzyńskich niewolników (asiento) do hiszpańskiej Ameryki; od Francji przejęła Nową Fundlandię, tereny nad Zatoką Hudsona, St. Kitts; Francja nadto uznała sukcesję hanowerską. Francja zwracała świeżo podbite ziemie, lecz zatrzymywała wszystkie, które przyznawał jej pokój w Nijmegen w 1679 i miasto Strasburg. Książę Sabaudii dostał Sycylię wraz z tytułem królewskim i fortece w północnych Włoszech. Holandia uzyskała zgodę Austrii na obsadzenie wojskami,,bariery'' złożonej z twierdz w południowych Niderlandach. Dominacja francuska załamała się, jednakże Francja nadal pozostawała wielką potęgą. Anglia zapewniła sobie posiadanie ważnych punktów strategicznych na morzu, korzyści handlowe i nabytki terytorialne w koloniach i zaczęła odgrywać większą rolę w polityce światowej.
Nijmegen, traktat (1678). Wojnę francusko-holenderską (1672-78) zakończył traktat w Nijmegen, w Niderlandach, podpisany przez Francję, Zjednoczone Prowincje Niderlandów, Hiszpanię i cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego, Francja uzyskała znaczne nabytki terytorialne, które zracjonalizowały jej granice.
Vauban Sébastien le Prestre de (1633-1707), marszałek Francji. Wybitny inżynier wojskowy, którego dzieła na temat sztuki oblężniczej studiowano przez stulecia. Zaprojektował dla Ludwika XIV system fortyfikacji bastionowej i zdobył takie twierdze jak Maastricht, Mons i Namur. Jego praca Projet d'une dîme royale (1707), uzasadniająca korzyści płynące z wprowadzenia jednego podatku (dîme royale, dziesięcina królewska) zamiast istniejącego systemu podatkowego, znudziła króla jako nierealna i została przemilczana.
Dewolucyjna wojna. Wybuchła wskutek dążeń Ludwika XIV, króla francuskiego, do zajęcia hiszpańskich Niderlandów. W 1665, po śmierci swojego teścia Filipa IV, króla hiszpańskiego, Ludwik zgłosił pretensje do jego dziedzictwa, powołując się na wątpliwej wartości prawa, opierające się na lokalnych zwyczajach, według których dziecko pierwszej żony, a nie syn z drugiej żony, dziedziczy tytuły i ziemie; w tym wypadku dzieckiem z pierwszej żony była jego własna małżonka, Maria Teresa. Kampania, którą dowodził H. Turenne de la Tour zaalarmowała Europę: Zjednoczone Prowincje, Anglia i Szwecja zawarły obronne trójprzymierze, by powstrzymać działanie Francuzów; Ludwik zawarł wówczas pokój i zwrócił większość podbitych ziem w nadziei, że po śmierci Karola II otrzyma część imperium hiszpańskiego na drodze pokojowej.
Turenne Henri de la Tour d'Auvergne, wicehrabia de (1611-75), marszałek Francji. Wybitnie uzdolniony wódz, zdobył sławę na polach bitewnych podczas wojny trzydziestoletniej. W czasie Frondy przystał na krótko, pod wpływem perswazji Madame de Longueville, siostry Kondeusza, do stronnictwa antykrólewskiego, lecz ostatecznie poparł Mazarina zabiegającego o przywrócenie porządku. W 1658 zdobył Dunkierkę i znakomicie kierował armią, która w 1667 najechała Flandrię, a w 1672 Zjednoczone Prowincje. Kiedy Ludwikowi XIV ze wszystkich stron zagrażali w 1674 nieprzyjaciele, wtedy Turenne wykazał się swoimi niezwykłymi talentami broniąc wschodniej granicy Francji, zaatakowanej przez przeważające siły wrogów. Zginął na polu bitwy.
Colbert Jean Baptiste (1619-83), francuski mąż stanu, wywierający wpływ na wewnętrzne życie Francji od połowy XVII w. Syn kupca, który stał się cenionym finansistą w Paryżu, był jednym z głównych ministrów Ludwika XIV. Wykazał się talentami rozbudowując prywatną fortunę J. Mazarina i wyciągając korzyści z upadku N. Fouqueta. Był lojalnym, oddanym i pilnym współpracownikiem króla. Gdy w 1665 objął stanowisko generalnego inspektora finansów, zmniejszył wydatki na ściąganie podatków i doprowadził do znacznego zwiększenia dochodów państwa. Wcielał w życie teorie merkantylne (merkantylizm), popierał rozwój przemysłu, ulepszał drogi i zakładał kompanie handlowe. Jego celem była wielka Francja, ale wielka dobrobytem jej obywateli; na przeszkodzie stały jednak kosztowne wojny prowadzone przez króla. Nie uzdrowił też podstawowej słabości francuskiego systemu fiskalnego, zbytnio obciążył przemysł biurokratycznymi przepisami, prowadził politykę celną, chroniącą rynek francuski. Popierał budowę Kanału Langwedockiego, łączącego Tuluzę z Morzem Śródziemnym. Kierując administracją państwa, odbudował flotę francuską. Nadzorował reorganizację królewskiej wytwórni dywanów, założonej w warsztatach braci Gobelin, założył Akademię Napisów i Literatury (Académie des Inscriptions et Belles-Lettres) i Akademię Nauk (Académie des Sciences), wspierał istniejącą już Królewską Akademię Malarstwa i Rzeźby. Sam był kolekcjonerem dzieł sztuki i swoim praktycznym działaniem przyczynił się w dużym stopniu do rozniecenia ambicji króla, który dążył do przeniesienia artystycznego centrum Europy z Włoch do Francji.
Turenne Henri de la Tour d'Auvergne, wicehrabia de (1611-75), marszałek Francji. Wybitnie uzdolniony wódz, zdobył sławę na polach bitewnych podczas wojny trzydziestoletniej. W czasie Frondy przystał na krótko, pod wpływem perswazji Madame de Longueville, siostry Kondeusza, do stronnictwa antykrólewskiego, lecz ostatecznie poparł Mazarina zabiegającego o przywrócenie porządku. W 1658 zdobył Dunkierkę i znakomicie kierował armią, która w 1667 najechała Flandrię, a w 1672 Zjednoczone Prowincje. Kiedy Ludwikowi XIV ze wszystkich stron zagrażali w 1674 nieprzyjaciele, wtedy Turenne wykazał się swoimi niezwykłymi talentami broniąc wschodniej granicy Francji, zaatakowanej przez przeważające siły wrogów. Zginął na polu bitwy.
1
2