ROZDZIAŁ II: NACZELNE ZASADY PROCESOWE
1. Pojęcie naczelnych zasad
Naczelne zasady procesowe
to podstawowe, swoiste normy, określające główne cechy procesu, wskazujące i podkreślające to, co na tle całokształtu przepisów jest ważniejsze i ogólniejsze w stosunku do szczegółów mniej istotnych. Jako ogólne idee obejmujące węzłowe zagadnienia w procesie i wyznaczające model procesu są one społecznie ważnymi dyrektywami uregulowania najbardziej istotnych kwestii procesowych.
Doktryna ujmuje zasady procesowe w znaczeniu:
abstrakcyjnym - to niełączące się (nieodnoszące się bezpośrednio, wprost) z żadnym systemem procesowym ogólne wskazania możliwego kierunku rozwiązania w ustawie istotnego zagadnienia procesowego, to ogólna idea rozstrzygnięcia węzłowej kwestii prawnej w procesie, niezwiązana z konkretnym ustawodawstwem. W toku tworzenia systemu procesowego ustawodawca, wybierając jedną z dwóch (występujących w parze) przeciwstawnych zasad, przystosowuje ją do odpowiednio przez siebie pojmowanych potrzeb praktycznych. Dokonuje tego, ograniczając daną zasadę przez wprowadzanie odstępstw (wyjątków) na rzecz przeciwstawnej zasady abstrakcyjnej;
konkretnym - to odpowiednia (jednoimienna) zasada abstrakcyjna w postaci takiej, w jakiej została zaakceptowana i ujęta w danym systemie procesowym; to zasada abstrakcyjna, wtłoczona w ramy obowiązującego ustawodawstwa, dostosowana do konkretnych możliwości jej realizacji, a szczególnie do potrzeby ochrony wartości, których realizacji ma ona służyć. I dopiero ta konkretna zasada obowiązuje, tak jak norma prawna, i można ją - tak jak normę - naruszyć. Z dwóch przeciwstawnych zasad abstrakcyjnych w danym systemie procesowym obowiązywać może jako konkretna - tylko jedna zasada. W różnych systemach procesowych mogą występować, obok zasady jako normy „wiodącej”, normy szczególne wprowadzające odstępstwa, wyjątki na rzecz abstrakcyjnej zasady przeciwstawnej. Możliwe jest obowiązywanie jednej zasady, z wyjątkiem na rzecz drugiej.
Zasady prawnie zdefiniowane :
to takie, których definicje lub podstawowy zarys zawarte są w obowiązującym ustawodawstwie, zwłaszcza w jednym, specjalnym przepisie. W naszym systemie procesowym zaliczają się do nich m.in. zasady: prawdy materialnej (art. 2 § 2), obiektywizmu (art. 4), domniemania niewinności (art. 5 § 1), in dubio pro reo (art. 5 § 2), swobodnej oceny dowodów (art. 7), skargowości (art. 14 § 1), legalizmu (art. 10), prawa do obrony (art. 6), jawności (art. 355).
Zasady prawnie niezdefiniowane:
to takie, których obowiązywanie wynika również z całokształtu (ogółu przepisów ich dotyczących (nieraz licznych, jak np. w odniesieniu do zasady bezpośredniości, kontradyktoryjności), ale co do których brak jest specjalnych przepisów wprost je określających.
2. Zasada prawdy materialnej
Zasada prawdy materialnej:
dyrektywa, wg której rozstrzygnięcia organów procesowych powinny być oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych.
art. 2 § 2 kpk: „Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne”;
obowiązuje wszystkie organy współuczestniczące w wymiarze sprawiedliwości.
zasadę prawdy materialnej odnosić należy tylko do kwestii natury faktycznej, do ustaleń faktycznych, które rozumie się jako dokonane przez organ procesowy (na podstawie dowodów) stwierdzenia istnienia (lub nieistnienia) faktów, o których należy orzec w decyzji (które mają stanowić faktyczną podstawę rozstrzygnięcia).
Odwołując się do tzw. klasycznej definicji prawdy, należy przyjąć, że „prawda” to sąd zgodny z rzeczywistością, do której się odnosi, o której orzeka.
Dochodzenie na podstawie dowodów do ustaleń faktycznych, jako odmiana (logicznego) rozumowania redukcyjnego, prowadzi do wyniku tylko probabilistycznego, a zatem pozwala na osiągnięcie tylko określonego stopnia prawdopodobieństwa prawdziwości dokonywanych ustaleń, niezależnie od wartości poznawczej materiału dowodowego. Taki jest charakter wnioskowania ze znanych następstw, którymi są środki dowodowe - o nieznanej racji, a więc o rekonstruowanych faktach, o których należy orzec w decyzji procesowej.
Ponadto formułuje się żądanie, żeby ustalenia faktyczne były przynajmniej udowodnione. Udowodnienie zaś powinno spełniać dwa warunki:
dowody stanowiące podstawę ustaleń faktycznych muszą być obiektywnie przekonywalne, a więc dawać tak wysoki stopień prawdopodobieństwa, że normalnie oceniający człowiek powinien zostać przekonany o prawdziwości określonego ustalenia faktycznego (warunek obiektywny);
powinno rzeczywiście wystąpić całkowite przekonanie organu rozstrzygającego (wydającego decyzję) o prawdziwości danego ustalenia faktycznego (warunek subiektywny).
Zasada prawdy materialnej ma pewne ograniczenia. W niektórych sprawach, mimo dołożenia wszelkich starań, organom procesowym nie udaje się w pełni poznać badanej rzeczywistości i dokonać ustaleń prawdziwych. Konieczność wydania jednego z dwóch orzeczeń (wyroków) merytorycznych (skazującego lub uniewinniającego) powoduje, że w związku z konsekwencjami zasady domniemania niewinności oraz zasady in dubio pro reo trzeba wydać wyrok uniewinniający, chociaż sąd nie dokonał prawdziwych ustaleń faktycznych, bezspornie wskazujących na niewinność oskarżonego.
Gwarancje zasady prawdy:
system środków zaskarżenia - wprowadzenie zwyczajnych środków zaskarżenia/zażalenia (odwołanie, apelacja) oraz nadzwyczajnych środków zaskarżenia (kasacja, wznowienie postępowania);
zasada kontradyktoryjności - wykorzystanie aktywności stron procesowych;
zasada bezpośredniości - eliminowanie wszelkich ogniw pośrednich przy przeprowadzaniu dowodów;
zasada swobodnej oceny dowodów - brak ustawowych reguł dotyczących oceny dowodów;
zwrot przez sąd sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego;
przyznanie się oskarżonego do winy - traktowane jest tak, jak każdy inny dowód - poddane jest swobodnej ocenie (art. 388), tylko sąd może ograniczyć dalsze postępowanie dowodowe jeśli uzna przyznanie się do winy za wiarygodne;
Ograniczenia od zasady prawdy materialnej:
zakazy dowodowe - okoliczności powodujące, że nie można z dowodu skorzystać:
bezwzględne - zakaz przesłuchania duchownego co do spowiedzi i obrońcy;
względne - można z dowodu korzystać pod pewnymi warunkami (prawo do odmowy zeznań, tajemnica zawodowa);
zasada ne bis in idem - tworzy powagę rzeczy osądzonej;
zakaz rozstrzygania wątpliwości na niekorzyść oskarżonego;
3. Zasada obiektywizmu
Zasada obiektywizmu;
dyrektywa zobowiązująca organy procesowe do obiektywnego stosunku do sprawy i jej uczestników, pozbawionego stronniczości, uprzedzeń i osobistego nastawienia
Zasada obiektywizmu w kpk;
art. 4: „Organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego”
przepis ten stanowi potwierdzenie realizacji zasady prawdy materialnej.
Gwarancje zasady obiektywizmu:
wyłączenie sędziego (art. 40 i 41);
wyłączenie ławników (art. 44),
wyłączenie prokuratora i innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych ( art. 47 i 48)
wyłączenie biegłych
wyłączenie pomocników procesowych
Wyłączenie się sędziego:
sędzia w podejmowaniu decyzji procesowych musi mieć zapewnioną swobodę i możliwość uchylenia się od udziału w sprawie , w której jego niezależność mogłaby być podważona;
sędzia wyłączając się z własnej woli może w ten sposób udaremnić próby wywarcia na niego nacisku w kierunku wydania orzeczenia określonej treści
Kodeks przewiduje dwa rodzaje podstaw (powodów, przyczyn) wyłączenia sędziego:
1) sędzia jest wyłączony z mocy prawa (w każdej fazie procesu) od udziału w sprawie (jako niezdatny do orzekania - iudex inhabilis), jeżeli:
Art. 40. § 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:
1) sprawa dotyczy sędziego bezpośrednio,
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,
8) uchylony,
9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,
10) prowadził mediację.
§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.
§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji
Niewyłączenie sędziego podlegającego wyłączeniu na podstawie art. 40 powoduje, że w wypadku zaskarżenia orzeczenia, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia, sąd odwoławczy (na posiedzeniu) zaskarżone orzeczenie uchyla (art. 439 § 1 pkt 1 traktuje taką sytuację jako tzw. bezwzględną przyczynę odwoławczą).
2) druga podstawa wyłączenia traktuje sędziego jako osobę podejrzewaną o brak obiektywizmu (iudex suspectus):
Art. 41. § 1. Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.
§ 2. Wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony na podstawie § 1 po rozpoczęciu przewodu sądowego, pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu
W razie niewyłączenia sędziego - mimo istnienia przesłanki określonej w art. 41 - występuje względna przyczyna odwoławcza, tzn., że w razie zaskarżenia orzeczenia wydanego przez takiego sędziego sąd odwoławczy będzie badał, czy niewyłączenie sędziego mogło w danej sytuacji mieć wpływ na treść orzeczenia.
4. Zasada swobodnej oceny dowodów
Zasada swobodnej oceny dowodów:
norma ogólna, zgodnie z którą sąd i inne organy postępowania dokonują ustaleń faktycznych w oparciu o przeprowadzone dowody, oceniając je wg „zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego”
Zasada swobodnej oceny dowodów w kpk:
art. 7: „Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego”
Granice swobodnej oceny dowodów:
wyznaczają ją przeprowadzone dowody, zasady prawidłowego rozumowania oraz doświadczenie życiowe i wiedza;
sędzia musi dokładnie ustalić okoliczności faktyczne, które przyjmuje za podstawę swojego rozstrzygnięcia;
powinien wskazać podstawy uznania ich za udowodnione lub nie;
musi rozważyć wszystko, co było przedmiotem rozprawy.
Ustawowa teoria dowodów (kiedyś!):
wskazuje, jaki dowód należy uznać za dopuszczalny, kiedy i w jakich okolicznościach należy uznać tezę dowodową za udowodnioną lub nieudowodnioną,
prowadzi jednak do prawdy formalnej;
w praktyce => prawda formalna jest daleka od prawdy rzeczywistej.
Ocena organów postępowania z reguły może być (to zależy od konkretnych rozwiązań danego systemu dotyczących środków zaskarżenia, w szczególności odwoławczych), a często jest (to zależy z kolei od praktyki zachowania się podmiotów uprawnionych do wnoszenia takich środków) - kontrolowana. W związku z tym istotne znaczenie ma:
Art. 424. § 1. Uzasadnienie powinno zawierać:
1) wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych,
2) wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku.
§ 2. W uzasadnieniu wyroku należy ponadto przytoczyć okoliczności, które sąd miał na względzie przy wymiarze kary, a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary, środków zabezpieczających, uwzględnieniu powództwa cywilnego oraz przy innych rozstrzygnięciach zawartych w wyroku
Te dwa przepisy - art. 7 i art. 424 - łącznie stwarzają podstawę systemu swobodnej, lecz uzasadnionej i kontrolowanej oceny dowodów.
Ograniczenia swobody sądu w ustalaniu faktów sprawy:
zakazy dowodowe;
domniemania prawne
5. Zasada bezpośredniości
Zasada bezpośredniości:
obejmuje postulat, aby między poznającym przeszłość sędzią a samą przeszłością ogniwa dowodowe były zredukowane do minimum, ponieważ z doświadczenia (życiowego i procesowego) wynika, że im więcej ogniw pośrednich, tym większe niebezpieczeństwo zniekształceń na drodze poznania prawdy.
Zasada bezpośredniości obejmuje trzy węższe dyrektywy, pozostające ze sobą w ścisłym związku:
sąd powinien opierać się na dowodach przeprowadzanych na rozprawie,
sąd powinien zetknąć się bezpośrednio ze źródłami i środkami dowodowymi,
sąd powinien opierać się przede wszystkim na dowodach pierwotnych.
Zasada bezpośredniości adresowana jest w pierwszym rzędzie i w pełnym zakresie do sądu, ponieważ to sąd dokonuje ustaleń faktycznych stanowiących podstawę skazania lub uniewinnienia oskarżonego; jednakże dyrektywa ta dotyczy odpowiednio wszystkich organów postępowania i musi być uwzględniania w działaniach stron procesowych oraz ich przedstawicieli; muszą się one z nią liczyć, jeżeli chcą działać skutecznie.
Kpk nie ma jednego specjalnego przepisu, w którym określony byłby podstawowy zarys całej dyrektywy. Składa się na nią kilka poszczególnych dyrektyw:
pierwsza dyrektywa została sformułowana wprost i wyraźnie w art. 410: Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej.
druga dyrektywa w pewnym stopniu wynika także z art. 410, gdyż prowadzenie dowodów na rozprawie, oznacza kontakt z nimi sądu i to zazwyczaj kontakt bezpośredni.
trzecia dyrektywa nakazuje dawać pierwszeństwo dowodom pierwotnym.
Dowodem pierwotnym nazywamy dowód oryginalny, czyli pochodzący „z pierwszej ręki”. Jest to źródło dowodowe, które miało bezpośredni kontakt z faktem mającym znaczenie w sprawie i o którym informacja stanowi treść środka dowodowego, np. naoczny świadek i jego zeznania (tzw. testis ex visu), oryginał dokumentu, przedmiot jako dowód rzeczowy.
Dochodem pochodnym (wtórnym) będzie natomiast np. kopia dokumentu, fotografia przedmiotu lub protokół jego oględzin, protokół zeznań świadka, świadek ze słyszenia (textis ex auditu), który nie był obecny przy zdarzeniu przestępnym, lecz otrzymał (usłyszał) o nim relacje od świadka naocznego.
Dowody pierwotne są (z reguły) pewniejszym przekazem informacji o zdarzeniu przestępnym. Dowody pochodne, wtórne, zwłaszcza dalszego stopnia, często narażone bywają na niebezpieczeństwo zniekształceń, niedoskonałości; im więcej pojawia się ogniw pośrednich, tym realniejsze staje się wykrzywienie badanej rzeczywistości, tego, co się naprawdę działo w przeszłości interesującej sąd, tym większa groźba dla prawdy, którą pragnie się w procesie osiągnąć.
Sąd ma obowiązek opierać się przede wszystkim na dowodach pierwotnych.
Dowody pochodne (wtórne) ustawodawca dopuszcza głównie w dwóch sytuacjach:
gdy dowód pierwotny jest nieosiągalny (np. świadek naoczny zmarł, oryginał dokumentu został zniszczony) lub zbyt trudny do przeprowadzenia (np. poszukiwania przedmiotu wymagałyby poważnych nakładów i opóźniałyby postępowanie, a dowód ten nie ma decydującego znaczenia w sprawie);
gdy zachodzi potrzeba sprawdzenia za pomocą dowodu pochodnego wiarygodności i wartości dowodu pierwotnego (jest to funkcja środka kontrolnego, np. porównuje się wcześniej sporządzoną kopię dokumentu z oryginałem przedłożonym sądowi, gdy zachodzi podejrzenie, że oryginał został przerobiony).
Odstępstwa od zasady bezpośredniości:
1) w odniesieniu do wyjaśnień oskarżonego, w myśl art. 389 § 1, jeżeli oskarżony:
odmawia wyjaśnień
wyjaśnia odmiennie niż poprzednio
oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta, wolno na rozprawie odczytywać tylko w odpowiednim zakresie protokoły jego wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę
2) protokoły zeznań świadka, złożonych poprzednio w postępowaniu przygotowawczym albo przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, wolno odczytywać na rozprawie, na podstawie art. 391 § 1, jeżeli świadek:
bezpodstawnie odmawia zeznań,
zeznaje odmiennie niż poprzednio,
oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta,
przebywa za granicą,
nie można mu było doręczyć wezwania,
nie stawił się z powodu niedających się usunąć przeszkód,
prezes sądu zaniechał wezwania świadka na podstawie art. 333 § 2 (Prokurator może wnieść o zaniechanie wezwania i odczytanie na rozprawie zeznań świadków przebywających za granicą lub mających stwierdzić okoliczności, którym oskarżony w wyjaśnieniach swych nie zaprzeczył, a okoliczności te nie są tak doniosłe, aby konieczne było bezpośrednie przesłuchanie świadków na rozprawie),
a także wtedy, gdy świadek zmarł.
Zgodnie z § 2 art. 391 w warunkach określonych w § 1 tego przepisu, a także w wypadku określonym w art. 182 § 3 „Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem” - wolno odczytać na rozprawie protokoły złożonych poprzednio przez świadka wyjaśnień w charakterze oskarżonego.
3) odstępstwa od zasady bezpośredniości zostały poszerzone przez art. 392: „§ 1. Sąd może odczytywać na rozprawie głównej protokoły przesłuchania świadków i oskarżonych, sporządzone w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, gdy bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne, a żadna z obecnych stron temu się nie sprzeciwia. § 2. Sprzeciw strony, której zeznania lub wyjaśnienia nie dotyczą, nie stoi na przeszkodzie odczytaniu protokołu”
4) zgodnie z art. 393 wolno odczytywać na rozprawie:
protokoły oględzin, przeszukania i zatrzymania rzeczy,
opinie biegłych, instytutów, zakładów lub instytucji,
dane o karalności,
wyniki wywiadu środowiskowego
wszelkie dokumenty urzędowe złożone w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę.
Nie wolno jednak odczytywać notatek dotyczących czynności, z których wymagane jest sporządzenie protokołu.(§ 1)
zawiadomienie o przestępstwie, chyba że zostało złożone do protokołu, o którym mowa w art. 304a.(Sporządza się wspólny protokół z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej; w protokole tym można również zamieścić wniosek o ściganie)(§ 2.)
wszelkie dokumenty prywatne, powstałe poza postępowaniem karnym i nie dla jego celów, w szczególności oświadczenia, publikacje, listy oraz notatki.(§ 3)
protokoły zeznań świadka przesłuchanego w warunkach określonych w Art. 184. Rozprawa jest wówczas niejawna; przepisu Art. 361 § 1 (dot. obecności na rozprawie tzw. osób zaufania) nie stosuje się.(§ 4).
5) kolejnym odstępstwem jest tzw. pomoc sądowa, urzeczywistniona jest w dwóch formach, mianowicie gdy występuje:
tzw. sędzia wyznaczony; jest to sędzia będący członkiem składu orzekającego, któremu powierza się dokonanie określonej czynności, a sporządzony przez niego protokół zostaje przedstawiony całemu składowi orzekającemu;
tzw. sąd wezwany; jest to sąd, do którego sąd orzekający zwraca się o dokonanie określonej czynności i również w tym wypadku protokół sporządzony z czynności jest następnie przedstawiany całemu składowi orzekającemu.
Podstawę prawną pomocy sądowej stanowi art. 396:
§ 1. Jeżeli zapoznanie się z dowodem rzeczowym lub przeprowadzenie oględzin przez pełny skład sądu napotyka znaczne trudności albo jeżeli strony wyrażają na to zgodę, sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu albo sąd wezwany.
§ 2. Sąd może zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wyznaczonemu ze swego składu lub sądowi wezwanemu, w którego okręgu świadek przebywa, jeżeli świadek nie stawił się z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia.
§ 3. W czynnościach wskazanych w § 1 i 2 mają prawo brać udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne.
§ 4. Sędzia wyznaczony lub sąd wezwany może przeprowadzić także inny dowód, którego potrzeba wyłoni się w toku czynności wskazanej w § 1 lub 2.
6) zbliżone w swej istocie są odstępstwa od zasady bezpośredniości w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych, przewidziane w rozdziale 62 „Pomoc prawna i doręczenia w sprawach karnych”. W związku z art. 585 pkt 2 i 3 wg art. 587 sporządzone na wniosek polskiego sądu lub prokuratora protokoły oględzin, przesłuchań osób w charakterze oskarżonych, świadków, biegłych lub protokoły innych czynności dowodowych, dokonanych przez sądy lub prokuratorów państw obcych albo organy działające pod ich nadzorem, mogą być odczytywane na rozprawie na zasadach określonych w art. 389, 391 i 393, jeżeli sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej.
7) zgodnie z art. 394 dane dotyczące osoby oskarżonego oraz wyniki wywiadu środowiskowego uznaje się za ujawnione bez odczytywania. Należy je jednak odczytać na żądanie oskarżonego lub obrońcy (§ 1). Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania za ujawnione w całości lub w części. Należy jednak je odczytać, jeżeli którakolwiek ze stron o to wnosi. Przepis art. 392 § 2 stosuje się odpowiednio. (§ 2)
8) dowody rzeczowe, jeżeli nie stoją na przeszkodzie ich właściwości, sprowadza się na salę rozpraw i udostępnia stronom (art. 395). W przeciwnym wypadku odczytuje się protokoły ich oględzin.
9) sąd odwoławczy opiera się na ustaleniach dokonanych przez sąd I instancji. Art. 452 stanowi, że sąd odwoławczy nie może przeprowadzić postępowania dowodowego co do istoty sprawy. Tylko w wyjątkowych wypadkach, uznając potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego, sąd odwoławczy może przeprowadzić dowód na rozprawie, jeżeli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania, a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub części. W rezultacie sąd musi ograniczyć się w znacznym stopniu do materiałów zawartych w aktach sprawy, a więc poprzestawać na dowodach pochodnych.
10) odstępstwa od zasady bezpośredniości mogą przybierać formę rezygnacji - w różnym zakresie - z przeprowadzenia dowodów na rozprawie.
art. 388 stanowi, że za zgodą obecnych stron sąd może przeprowadzić postępowanie dowodowe tylko częściowo, jeżeli wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości,
art. 335, 343 w określonych warunkach, za zgodą prokuratora i oskarżonego, można oskarżonego skazać na posiedzeniu sądu lub przeprowadzając je tylko w części i w sposób uproszczony,
art. 387 w szczególności § 1 i 4 w ramach instytucji „dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karnej” można postępowania dowodowego nie przeprowadzać, a dowody wymienione w akcie oskarżenia lub dokumenty przedłożone przez stronę sąd może uznać za ujawnione,
w postępowaniu nakazowym (art. 500 i n.) i w odniesieniu do konstrukcji warunkowego umorzenia (art. 336, 341 i in.) postępowania dowodowego nie prowadzi się (ewentualnie dokonuje się tylko poszczególnych czynności dowodowych)
6. Zasada ścigania z urzędu
Zasada ścigania z urzędu:
jest normą ogólną, zgodnie z którą wszczęcie i kontynuowanie post. karnego w sprawie o przestępstwo jest wyrazem realizacji interesu ogólnospolecznego (państwowego) i nie wymaga ani inicjatywy, ani współdziałania ze strony osób pokrzywdzonych;
przestępstwa są ścigane z urzędu przez wyspecjalizowane organy państwowe, a w szczególności przez prokuraturę i policję;
proc. karny może zostać wszczęty nie tylko niezależnie od woli osoby pokrzywdzonej, ale także wbrew jej woli;
tryb ścigania z urzędu jest nazywany trybem publicznoskargowym;
Zasada ścigania w kpk:
Art. 9 § 1:
organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy.
Art. 9 § 2.
strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie również tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu.
Art. 10. § 1:
organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyn ścigany z urzędu.
Tryby ścigania:
z urzędu
na wniosek
z oskarżenia prywatnego
w jakim trybie jest ścigane przestępstwo decyduje ustawa,
Tryb ścigania z urzędu (z oskarżenia publicznego):
obowiązuje w zdecydowanej większości przestępstw,
w wypadku uzyskania informacji o przestępstwie ściganym z urzędu uprawniony organ jest zobowiązany wszcząć postępowanie niezależnie od woli osoby pokrzywdzonej.
Tryb ścigania na wniosek:
dla jego uruchomienia konieczny jest wniosek osoby pokrzywdzonej, a po złożeniu wniosku postępowanie toczy się z urzędu,
art. 12. :
§ 1 w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu. Organ ścigania poucza osobę uprawnioną do złożenia wniosku o przysługującym jej uprawnieniu.
§ 2. W razie złożenia wniosku o ściganie niektórych tylko sprawców obowiązek ścigania obejmuje również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku, o czym należy uprzedzić składającego wniosek. Przepisu tego nie stosuje się do najbliższych osoby składającej wniosek.
§ 3. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu - do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, chyba że chodzi o przestępstwo określone w art. 197 Kodeksu karnego. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.
przestępstwa bezwzględnie wnioskowe:
to takie, które tylko w tym trybie są ścigane, np. przestępstwo zgwałcenia,
są przestępstwami wnioskowymi niezależnie od osoby sprawcy,
przestępstwa względnie wnioskowe:
to przestępstwa, które tylko w wypadku wystąpienia określonej przez ustawę okoliczności są objęte tym trybem,
w wypadku gdy taka okoliczność nie występuje ścigane są z urzędu, bez wniosku,
np. kradzież na szkodę osoby najbliższej (art. 278 § 4 kk) jest przestępstwem względnie wnioskowym,
kradzież dokonana przez inną osobę jest przestępstwem ściganym z urzędu (art. 278 § 1 kk)
Niepodzielność podmiotowa wniosku:
zasada niepodzielności wniosku jest związana z art. 12 § 2. Powoduje, że ściga się wszystkie osoby, których czyn pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy wskazanym we wniosku
reguły tej nie stosuje się do do najbliższej osoby składającej wniosek.
Podzielność przedmiotowa wniosku:
w razie wielości czynów ściganych na wniosek popełnionych w stosunku do tej samej osoby, możliwe jest ograniczenie wniosku jedynie do niektórych z tych przestępstw
Cofnięcie wniosku o ściganie:
art. 12 § 3. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu - do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, chyba że chodzi o przestępstwo określone w art. 197 Kodeksu karnego (przestępstwo zgwałcenia). Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne
wola cofnięcia wniosku powinna być wyraźna,
zgoda prokuratora na cofnięcie wniosku lub brak tej zgody mają charakter decyzji i powinny być wyrażone w formie zarządzenia, które nie jest zaskarżalne
w postępowaniu sądowym, gdy wniosek wpłynął przed rozprawą, zgodę na cofnięcie wniosku wyraża sąd na posiedzeniu, a na rozprawie- do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego,
zgoda sądu powinna wynikać z protokołu posiedzenia albo rozprawy, wydana w formie postanowienia
Brak zezwolenia jako przesłanka procesowa:
ujemna przesłanka procesowa
art. 17. § 1. pkt 10 Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,
organ procesowy jest zobowiązany do podjęcia kroków w celu uzyskania zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie,
art. 17 § 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane
Tryb ścigania z oskarżenia prywatnego:
akt oskarżenia wnosi i popiera sam pokrzywdzony,
ściganie przestępstw następuje z inicjatywy pokrzywdzonego na skutek wniesienia skargi prywatnej,
od tej chwili pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym,
przestępstwa prywatnoskargowe są w zasadzie skierowane p-ko interesom jednostkowym,
np. przestępstwo pomówienia (art. 212), znieważenia (art. 216) oraz naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 kk)
7. Zasada legalizmu
Zasada legalizmu:
dyrektywa (zobowiązująca) nakazująca organowi procesowemu bezwzględne wszczynanie i kontynuowanie (przeprowadzenie) ścigania każdego przestępstwa, jeżeli ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne
Zasada legalizmu w kpk:
art. 10:
§ 1. Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyn ścigany z urzędu.
§ 2. Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo.
Zasada legalizmu materialnego:
korygowanego przez materialną definicję przestępstwa,
postępowanie karne wszczyna się i prowadzi tylko wtedy, gdy społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma
zasada ta wynika z art. 17 § 1 pkt 3: nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma
związanie sądu zasadą legalizmu wynika z art. 14 § 2: odstąpienie oskarżyciela publicznego od wniesionego oskarżenia nie wiąże sądu, wobec czego sąd może umorzyć postępowanie po takim oświadczeniu tylko wtedy, gdy zachodzi jedna z negatywnych przesłanek formalnych lub uniewinnić oskarżonego, jeśli są ku temu podstawy
Społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie:
art. 304 § 2. Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.
Zasada oportunizmu
jest przeciwieństwem zasady legalizmu,
dyrektywa w myśl której, organ procesowy może zaniechać ścigania jako niecelowego, pomimo że ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne
Odstępstwa od zasady legalizmu:
art. 10 par. 2 akcentuje równość wszystkich obywateli wobec prawa, przez co wzmacnia zas. legalizmu
odstępstwa:
art. 17 par. 1 pkt 8: nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
art. 17 par 1 pkt 6: nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy nastąpiło przedawnienie karalności
Wyjątki na rzecz oportunizmu:
umorzenie „absorpcyjne” postępowania - art. 11:
§ 1. Postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia.
§ 2. Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o inne przestępstwo, o którym mowa w § 1.
świadek koronny:
art. 9 ust.1 Sprawca nie podlega karze za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe określone w art. 1, w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił w trybie określonym niniejszą ustawą.
Art. 9 ust. 2 Prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko tym sprawcom, których udział w przestępstwie świadek koronny ujawnił oraz przeciwko którym zeznawał. Przepisów art. 459 i 465 Kodeksu postępowania karnego nie stosuje się.
Osoba ta uzyskuje status świadka koronnego,
umorzenie postępowania p-ko nieletniemu, w sytuacji gdy orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na orzeczone już w innej sprawie środki (art. 21 par 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich)
Art. 60. § 1. -przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego
w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny.
Istnienie oportunizmu wyraża się w możliwości oceny przez prokuratora wystąpienia interesu społecznego.
Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (art. 336 par 1)
Jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu wniosek o takie umorzenie
warunkami tymi są: nieznaczna wina i społeczna szkodliwość czynu
okoliczności popełnienia czynu nie mogą budzić wątpliwości, postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa (art. 66 par 1 kk)
8. Zasada skargowości
Zasada skargowości to dyrektywa, zgodnie z którą kierowniczy organ procesowy prowadzi postępowanie tylko na żądanie (wniosek) innego, uprawnionego podmiotu.
Z zasadą skargowości wiąże się w sposób oczywisty pojęcie skargi i system skarg. W obowiązującym prawie karnym procesowym występują trzy typy skarg:
skargi zasadnicze warunkujące postępowanie zasadnicze; są nimi akt oskarżenia i pozew cywilny;
skargi etapowe, warunkujące tylko pewien etap zasadniczego postępowania; są nimi przede wszystkim apelacja, kasacja, zażalenie, ale tylko takie, które służy na decyzję zamykającą drogę do wydania wyroku, sprzeciw w postępowaniu nakazowym, wniosek o wznowienie postępowania;
skargi incydentalne, warunkujące tylko odpowiednie postępowanie typu incydentalnego; są nimi zażalenia na decyzje tego rodzaju (np. na tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze), inne wnioski inicjujące postępowania tego rodzaju.
Każda skarga spełnia co najmniej trzy funkcje: impulsu procesowego, obligującą oraz informacyjną. Funkcje najważniejszej niewątpliwie skargi w procesie karnym, jaką jest akt oskarżenia, traktuje się w sposób rozwinięty.
Funkcje aktu oskarżenia:
bilansująca - wyniki postępowania przygotowawczego;
inicjująca lub impulsu procesowego - akt oskarżenia otwiera postępowanie jurysdykcyjne;
programowa lub programująca - akt oskarżenia wskazuje, czego będzie dotyczyć postępowanie jurysdykcyjne;
obligująca lub obligacji procesowej - akt oskarżenia zobowiązuje sąd do rozpoznania sprawy, i to w pełnym zakresie, z drugiej zaś strony sąd związany zasadą skargowości nie może rozpoznać sprawy bez aktu oskarżenia i jednocześnie nie może wykroczyć poza jego granice;
informacyjna - w stosunku do podmiotów procesu oraz innych jego uczestników, a nadto publiczności i w konsekwencji pośrednio społeczeństwa.
Najważniejszym przepisem konkretyzującym zasadę skargowości w prawie obowiązującym jest art. 14 § 1, stanowiący, że wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu.
Przepis ten nie obejmuje jednak całej zasady skargowości w jej konkretnym kształcie, wyznaczonym w naszym prawie także inne przepisy łącznie.
W związku z tym pamiętać trzeba, że dyrektywa skargowości nie ogranicza się do aktu wszczęcia postępowania spowodowanego żądaniem oskarżyciela - obejmuje ono również kwestię popierania oskarżenia przez oskarżyciela, o czym art. 14 nie mówi.
Ponadto skargowość, przenikając całe postępowanie jurysdykcyjne, przejawia się także - głównie w formie odstępstw od dyrektywy postępowania z urzędu - w postępowaniu przygotowawczym i wykonawczym.
Zakaz wyjścia poza granice oskarżenia:
sąd nie może wyjść poza granice oskarżenia, ponieważ zasada skargowości inicjatywę ścigania składa wyłącznie w ręce prokuratora i tylko prokurator zakreśla ramy oskarżenia
Tożsamość czynu zarzucanego i przypisanego:
w toku proc. karnego tożsamość czynu może ulegać zmianie, ponieważ organ procesowy jest zobowiązany dostosować kwalifikację prawną do poczynionych ustaleń faktycznych,
opis czynu może ulec zmianie w toku procesu, stosownie do uzyskiwania wiedzy o tym czynie przez organ prowadzący postępowanie,
w tym zakresie obowiązuje reguła, że w procesie karnym dopuszczalna jest zmiana procesowa opisu czynu, o ile nie wykracza ona poza granice tożsamości.
Negatywne kryteria tożsamości czynu:
pozwalają ustalić, kiedy tożsamość czynu jest wyłączona, czyli wtedy, gdy:
nastąpiła zmiana osoby sprawcy,
nastąpiła zmiana dobra prawnego,
nastąpiła zmiana osoby pokrzywdzonego i równocześnie wystąpiła jakakolwiek różnica dot. miejsca czynu, czasu czynu, przedmiotu wykonawczego lub ustawowych znamion czynu,
nie doszło do zmiany osoby pokrzywdzonego, ale ujawniły się co najmniej 3 różnice dot. miejsca czynu, czasu czynu, przedmiotu wykonawczego lub ustawowych znamion czynu.
Reguła pomocnicza ustalenia braku tożsamości czynu:
identyczność czynu jest wyłączona, jeśli w porównywanych jego określeniach zachodzą tak istotne różnice, że wg rozsądnej życiowej oceny nie można ich uznać za określenia tego samego zdarzenia faktycznego.
Konsekwencją zasady niepodzielności przedmiotu procesu jest zakaz:
rozdzielania poszczególnych znamion czynu,
oddzielania kary od winy,
rozbijania tzw. naturalnej jedności czynu,
odrywania niesamodzielnych fragmentów czynu w celu ich odrębnego rozpoznania,
rozbijania tzw. prawnej jedności czynu w przypadku przestępstwa ciągłego lub trwałego
Wyjątki od zasady skargowości:
w postępowaniu w sprawach nieletnich czynności odpowiadające zakresowi stadium przygotowawczego dokonywane są przez sędziego rodzinnego, który po ich zakończeniu decyduje o dalszych losach sprawy; wśród możliwych decyzji przewidziane jest wydanie postanowienia przez sędziego rodzinnego o rozpoznaniu sprawy przez poprawczym; nie jest sporządzany wówczas akt oskarżenia, postanowienie sędziego rodzinnego zaś nie spełnia tych funkcji aktu oskarżenia, które wypływają z zasady skargowości;
dochodzenie w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa wymaga wniesienia i popierania przez powoda cywilnego pozwu, który jest jedną z zasadniczych skarg; wówczas też respektowana jest w pełni zasada skargowości; art. 415 § 4 dopuszcza jednak, że w razie skazania oskarżonego sąd może także z urzędu zasądzić odszkodowanie na rzecz pokrzywdzonego; w tych wypadkach mamy do czynienia z odstępstwem od zasady skargowości;
z urzędu mogą też być wszczynane i przeprowadzane (m.in.) postępowania:
o zabezpieczenie wykonania orzeczenia na mieniu oskarżonego oraz roszczeń o naprawienie szkody (art. 291);
o wydanie osób ściganych przebywających za granicą (art. 593 i n.);
o odtworzenie akt (art. 160 i n.)
9. Zasada kontradyktoryjności
Zasada kontradyktoryjności (nazywana też zasadą sporności, niekiedy zasadą walki):
to dyrektywa, w myśl której proces jest prowadzony w formie sporu równouprawnionych stron (podmiotów) przed bezstronnym arbitrem.
Oparta jest na rozdzieleniu funkcji procesowych - oskarżenia (ścigania), obrony i orzekania (rozstrzygania).
Funkcje te wykonywane są przez różne podmioty, między którymi zawiązuje się trójczłonowy stosunek procesowy - w pełnej, klasycznej postaci między oskarżycielem, oskarżonym i sądem (organem procesowym).
W myśl zasady śledczej (inkwizycyjności):
w procesie nie występują strony,
funkcje zaś oskarżenia, obrony i orzekania (rozstrzygania) skumulowane są w rękach jednego podmiotu - organu procesowego, któremu podporządkowany jest cały proces;
proces śledczy nazywany jest w związku z tym procesem jednopodmiotowym.
Zasady: kontradyktoryjności i śledcza mają charakter dyrektyw uprawniających. Odnoszą się przede wszystkim do postępowania zasadniczego, ale przyjąć należy ich szerokie rozumienie, rozciągając te pojęcia na cały proces i wszystkie rodzaje postępowań.
Warunkiem pełnej, rozwiniętej kontradyktoryjności jest istnienie przeciwstawnych (co najmniej dwóch) stron procesowych i bezstronnego arbitra.
Zasada śledcza w postępowaniu przygotowawczym:
pozycja prokuratora w postępowaniu przygotowawczym w stosunku do oskarżonego jest zdecydowanie silniejsza niż w postępowaniu sądowym;
przejawia się to w możliwości stosowania przez prokuratora w stosunku do oskarżonego środków zapobiegawczych,
prokurator wszczyna i prowadzi postępowanie przygotowawcze zgodnie z zasadą działania z urzędu, niezależnie od stanowiska innych organów, a w przypadku przestępstw ściganych z urzędu - także niezależnie od woli pokrzywdzonego,
decyduje on o przeprowadzeniu określonych czynności dowodowych,
a także o odmowie przeprowadzenia dowodu wnioskowego przez podejrzanego,
większość czynności przeprowadza w sposób niejawny bez udziału podejrzanego.
Przejawy zasady kontradyktoryjności w postępowaniu przygotowawczym:
podejrzanemu przysługuje prawo udziału w tzw. czynnościach niepowtarzalnych, czyli takich czynnościach śledztwa, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie (art. 316 § 1);
podejrzanemu przysługuje także prawo składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art. 315 § 1, art. 325a)
przysługuje mu uprawnienie żądania dopuszczenia do udziału w czynnościach śledztwa i dochodzenia (art. 317, art. 325a)
prawo zaskarżenia postanowień i zarządzeń oraz innych czynności organów prowadzących postępowanie, które naruszają jego prawa (art. 302)
Zasada kontradyktoryjności w postępowaniu sądowym:
w najszerszym zakresie przejawia się na rozprawie;
stronom przysługuje przede wszystkim prawo zgłaszania wniosków dowodowych oraz uprawnienie wypowiedzenia się co do każdego zgłoszonego dowodu
art. 367:
§ 1. Przewodniczący umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu.
§ 2. Jeżeli w jakiejkolwiek kwestii jedna ze stron zabiera głos, prawo głosu przysługuje również wszystkim innym stronom. Obrońcy oskarżonego i oskarżonemu przysługuje głos ostatni.
art. 370. § 1. Po swobodnym wypowiedzeniu się osoby przesłuchiwanej na wezwanie przewodniczącego, stosownie do art. 171 § 1, mogą zadawać jej pytania w następującym porządku: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciel prywatny, pełnomocnik oskarżyciela prywatnego, powód cywilny, pełnomocnik powoda cywilnego, biegły, podmiot, o którym mowa w art. 416, obrońca, oskarżony, członkowie składu orzekającego
Zasada kontradyktoryjności w postępowaniu odwoławczym:
strona może wnieść środek zaskarżenia, którym może przedstawić swoje stanowisko , sprzeczne ze stanowiskiem strony przeciwnej,
art. 428 § 2. Strona może złożyć pisemną odpowiedź na środek odwoławczy,
sprowadzenie jednak na rozprawę apelacyjną oskarżonego pozbawionego wolności zależy od stanowiska sądu odwoławczego (art. 451)
10. Zasada równouprawnienia stron
Realność zasady kontradyktoryjności, a więc możliwości prowadzenia sporu (walki) przez strony, jest uwarunkowana ich równouprawnieniem.
Wg zasady równouprawnienia stron przeciwstawne strony mają w postępowaniu karnym równe uprawnienia procesowe; dyrektywę tę nazywa się również zasadą równości stron lub równości broni.
Zasada ta dotyczy uprawnień procesowych, a nie innych, nie odnosi się do sytuacji wynikającej z prawa karnego materialnego.
Zakłada równość stron przeciwstawnych (oskarżyciela i oskarżonego, powoda cywilnego i oskarżonego jako odpowiedzialnego cywilnie), a nie stron, które przeciwko sobie nie występują, lecz z reguły współdziałają (np. oskarżycie la publicznego i oskarżyciela posiłkowego).
Jej konkretny kształt wynika z ogółu przepisów określających uprawnienia stron. Najważniejsze znaczenie ma art. 367:
„§ 1. Przewodniczący umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu.
§ 2. Jeżeli w jakiejkolwiek kwestii jedna ze stron zabiera głos, prawo głosu przysługuje również wszystkim innym stronom. Obrońcy oskarżonego i oskarżonemu przysługuje głos ostatni.”
Nie jest możliwe zapewnienie całkowitej równości procesowej stron nawet w aspekcie tylko prawnym np.:
przewaga nad innymi stronami oskarżyciela publicznego, w szczególności prokuratora, wynikająca z jego prawniczego przygotowania i zawodowego doświadczenia. Prokurator może też brać udział we wszystkich posiedzeniach sądu, innym zaś stronom tylko niekiedy stwarza się taką możliwość.
komplikuje się też sytuacja podejrzanego, skoro w postępowaniu przygotowawczym prokurator jest w określonym sensie jego przeciwnikiem, a jednocześnie organem prowadzącym lub nadzorującym to postępowanie.
dodatkowo niekorzystny układ dla podejrzanego i oskarżonego występuje wówczas, gdy jest on tymczasowo aresztowany; fakt ten ogranicza w znacznym stopniu możliwość brania przez niego udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego, w posiedzeniach sądu oraz w rozprawie w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym.
Ustawodawca stara się przywrócić względną równość stron drogą przyznania oskarżonemu szczególnych przywilejów (fawor defension):
korzystne dla podejrzanego i oskarżonego są konsekwencje zasad domniemania niewinności, In dubio pro Reo oraz ciężar dowodu po stronie oskarżyciela;
ustawa przewiduje - obok fakultatywnego - obowiązkowy udział obrońcy w postępowaniu; obecny Kodeks tę obronę poszerza (art. 79-81);
oskarżonemu przysługuje też prawo ostatniego głosu, co stwarza mu lepszą sytuację w prowadzeniu sporu.
11. Zasada domniemania niewinności
Zasada domniemania niewinności:
art. 5. § 1. Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.
art. 42 ust.3 Konstytucji RP: każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu
art. 6 ust. 2. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.
Nakaz traktowania oskarżonego jak niewinnego:
zasada domniemania niewinności stanowi nakaz dla wszystkich organów w procesie karnym traktowania oskarżonego za niewinnego dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem;
zasada ta obowiązuje od wszczęcia procesu karnego;
Wzruszalność domniemania niewinności:
jest domniemaniem prawnym wzruszalnym (presumptio iuris tantum);
ten rodzaj domniemania zaliczany jest do tzw. prawd tymczasowych - stan ten jest utrzymywany tak długo, jak dowody nie wykażą czegoś odmiennego;
w sytuacji jednak, gdy stanu tego się nie da obalić, „prawda tymczasowa staje się prawdą stałą”
domniemanie niewinności obala prawomocny wyrok;
Ciężar dowodu (onus probandi):
ten, kto twierdzi, że oskarżony popełnił przestępstwo, musi to udowodnić;
ciężar dowodu spoczywa przede wszystkim na oskarżycielu;
Materialny ciężar udowodnienia:
art. 74. § 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść;
nie będzie ponosił negatywnych procesowych konsekwencji, jeżeli nie udowodni, że nie popełnił przestępstwa;
materialny ciężar udowodnienia spoczywa na oskarżycielu (onus probandi incubit actori);
nie jest konieczne udowodnienie, że oskarżony nie popełnił przestępstwa, wystarczająca będzie niemożność udowodnienia mu winy.
Ciężar udowodnienia w przypadku przestępstwa zniesławienia:
wyjątek od zasady onus probandi: jest przestępstwo zniesławienia (art. 212), gdzie ciężar dowodu spoczywa na oskarżonym;
oskarżony chcąc uwolnić się od odpowiedzialności za przestępstwo zniesławienia będzie musiał wykazać, że zarzut uczyniony niepublicznie był prawdziwy albo publicznie podnosił lub rozgłaszał zarzut, który był prawdziwy i służył ochronie społecznie uzasadnionego interesu (art. 213)
Prawo do milczenia:
Art. 175. § 1. Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia; może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. O prawie tym należy go pouczyć;
w stosunku do oskarżonego nie mogą być wyciągane negatywne konsekwencje z jego milczenia, w szczególności w zakresie jego odpowiedzialności;
milczenie oskarżonego nie poprawia jednak jego sytuacji procesowej, gdy inne dowody przemawiają przeciwko niemu.
12. Zasada in dubio pro reo
Zasada in dubio pro reo:
z zasady tej wynika nakaz skierowany do organów prowadzących postępowania tłumaczenia niemożliwych do wyjaśnienia wątpliwości na korzyść oskarżonego;
art. 5 § 2 Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego
zasada ta jest konsekwencją zasady domniemania niewinności;
zasada ta ma zastosowanie zarówno do wątpliwości dot. faktów jak i prawa,
wątpliwości dot. prawa należy usunąć w drodze jego interpretacji, a także odwołanie się do wykładni.
Naruszenie zasady in dubio pro reo:
zasada in dubio pro reo może być stosowana tylko wtedy, gdy pomimo przeprowadzenia wszystkich dostępnych dowodów, nadal pozostały niewyjaśnione wszystkie okoliczności ;
w takiej sytuacji należy wybrać wersję, która jest najkorzystniejsza
zasada zostanie naruszona w sytuacji, gdy niewyjaśnione wątpliwości zostaną rozstrzygnięte na niekorzyść oskarżonego.
„Niedające się usunąć wątpliwości”:
stan określony przez ustawodawcę jako „niedające się usunąć wątpliwości” powstaje w następstwie oceny dowodów;
wówczas można stwierdzić czy wątpliwości w ogóle wystąpiły, czy były rozsądne, czy i jakie miały znaczenie dla kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego itp.
13. Zasada jawności
Zasada jawności:
dyrektywa, w myśl której proces karny powinien być jawny;
jawność postępowania sądowego oznacza, że wszystkie informacje z postępowania mogą zostać ujawnione społeczeństwu i każdy ma prawo wstępu na rozprawę odbywającą się jawnie;
jawność postępowania sprzyja społecznej kontroli postępowania sądowego
stanowi także gwarancję niezawisłości sędziego.
Jawność wewnętrzna i zewnętrzna:
jawność wewnętrzna:
polega na uczestnictwie stron, ich pełnomocników i przedstawicieli w czynnościach procesowych,zaznajomieniu się z materiałem dowodowym oraz zawiadomieniu ich o mających się odbyć czynnościach;
zakres tej jawności zależy od osoby i stadium postępowania;
każda z osób uczestniczących w procesie może obserwować jego przebieg i podejmowane przez sąd czynności;
udział stron w rozprawie:
wszystkie strony i ich przedstawiciele mają prawo, a często obowiązek uczestnictwa w rozprawie przed sądem I instancji;
udział w rozprawie przed sądem II instancji jest dla prokuratora, a obrońcy w przypadkach określonych w art. 79 i 80 obowiązkowy;
natomiast udział stron, ich pełnomocników oraz obrońcy w rozprawie sądu II instancji w wypadkach innych niż wskazane w art. 79 i 80, tylko wtedy, gdy prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne;
udział stron w posiedzeniu:
strony oraz osoby niebędące stronami, jeżeli ma to znaczenie dla ochrony ich praw i obowiązków, mają prawo wziąć udział posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy;
w pozostałych wypadkach mają one prawo wziąć udział w posiedzeniu, jeżeli się stawią, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 96)
jawność zewnętrzna:
każdy może być obecny na jawnej rozprawie, środki masowego przekazu mają prawo informować społeczeństwo o przebiegu postępowania karnego;
zgodnie z art. 355 rozprawa odbywa się jawnie;
z jednej strony należy zapewnić publiczności dostęp na salę rozpraw, aby mogła być realizowana zasada jawności postępowania, z drugiej zaś powinno unikać się sytuacji, w które publiczność mogłaby wywierać presję na skład orzekający swoją liczbą obecnością oraz emocjonalnym i subiektywnym reagowaniem na przebieg rozprawy;
art. 357. § 1- sąd może zezwolić przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy, gdy uzasadniony interes społeczny za tym przemawia, dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, a ważny interes uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia.
Przepisy kpk zapewniające realizację jawności wewnętrznej:
art. 313. § 1 - po podjęciu decyzji przez organ prowadzący postępowanie, o skierowaniu postępowania p-ko konkretnej osobie, o sporządzeniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów należy go niezwłocznie przedstawić podejrzanemu;
art. 313 § 2 - postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawiera wskazanie podejrzanego, dokładne określenie zarzucanego mu czynu i jego kwalifikacji prawnej;
art. 313 § 3 - podejrzany może do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia z materiałami śledztwa żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie, o czym należy go pouczyć. Uzasadnienie doręcza się podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni.
art. 156. § 1 - stronom, podmiotowi określonemu w art. 416, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta sprawy sądowej i daje możność sporządzenia z nich odpisów. Za zgodą prezesa sądu akta te mogą być udostępnione również innym osobom.
art. 316. § 1. Jeżeli czynności śledztwa nie będzie można powtórzyć na rozprawie, należy podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, dopuścić do udziału w czynności, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki - jest to udział w czynnościach niepowtarzalnych
Wyłączenie jawności rozprawy:
art.108 § 2 - podczas narady i głosowania oprócz członków składu orzekającego może być obecny jedynie protokolant, chyba że przewodniczący uzna jego obecność za zbędną
Art. 108 § 1. Przebieg narady i głosowania nad orzeczeniem jest tajny, a zwolnienie od zachowania w tym względzie tajemnicy nie jest dopuszczalne
tajemnica sali narad dot. tylko samego przebiegu narady i głosowania;
przebieg narady i głosowania jest objęty generalnym zakazem dowodowym;
sędzia powinien jest zobowiązany do zachowania w tajemnicy okoliczności sprawy, o których powziął wiadomość ze względu na swoje stanowisko poza jawną rozprawą sądową;
Wyjątki od zasady jawności postępowania:
uchylenie jawności może mieć charakter obligatoryjny, gdy sąd powinien wyłączyć jawność postępowania (art. 360 § 1 i 2):
Art. 360. § 1. Sąd wyłącza jawność rozprawy w całości albo w części, jeżeli jawność mogłaby:
1) wywołać zakłócenie spokoju publicznego,
2) obrażać dobre obyczaje,
3) ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy,
4) naruszyć ważny interes prywatny.
§ 2. Sąd wyłącza jawność całości lub części rozprawy także na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie.
a także fakultatywny:
§ 3. Sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat
sąd powinien podejmować działania, które zapobiegną powstaniu w/w sytuacji.
14. Zasada ustności i pisemności
Zasada ustności:
pozostaje w ścisłym związku z zasadą jawności;
wiąże się także z zasadą bezpośredniości, gdyż umożliwia bezpośredni kontakt z innymi stronami i ich przedstawicielami;
w kpk:
wyraża ją art. 365, zgodnie z którym rozprawa odbywa się ustnie;
rozprawę główną rozpoczyna wywołanie sprawy (art. 381);
art. 367:
§ 1. Przewodniczący umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu.
§ 2. Jeżeli w jakiejkolwiek kwestii jedna ze stron zabiera głos, prawo głosu przysługuje również wszystkim innym stronom. Obrońcy oskarżonego i oskarżonemu przysługuje głos ostatni.
art. 418. § 1. Po podpisaniu wyroku przewodniczący ogłasza go publicznie; w czasie ogłaszania wyroku wszyscy obecni, z wyjątkiem sądu, stoją.
Zasada ustności stanowi więc normę ogólną, w myśl której czynności procesowe podejmowane na rozprawie głównej wymagają formy ustnej, chyba że przepisy dopuszczają inną formę , w szczególności pisemną
Forma pisemna:
posiada także duże znaczenie;
należy przyjąć obowiązywanie zasady ustności z licznymi wyjątkami na rzecz pisemności, która często ma charakter „uzupełniający i niejako techniczny”
Pisemne dokonywanie czynności ustnych:
niektóre czynności muszą posiadać jako formę podstawową formę pisemną:
akt oskarżenia (art. 331 w zw. z art. 119);
pozew cywilny (art. 62 w zw. z art. 119);
środki odwoławcze od orzeczeń (art. 428 § 1).
15. Zasada koncentracji
Zasada koncentracji:
dyrektywa, zgodnie z którą postępowanie karne stanowić powinno, pozbawiony zbędnych przerw i zahamowań, zwarty tok czynności i zdarzeń, prowadzący do wyczerpującego wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy i skupienia wokół przedmiotu procesu pełnego materiału dowodowego, stwarzającego warunki prawidłowego urzeczywistnienia prawa karnego materialnego.
Zasada koncentracji w postępowaniu przygotowawczym:
Art. 297. § 1. Celem postępowania przygotowawczego jest:
4) wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody,
5) zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu tak, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej.
Art. 315. § 1. Podejrzany i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa;
braki w koncentracji materiału dowodowego w postępowaniu przygotowawczym powinny być ustalone przez prezesa sądu (przewodniczącego wydziału), który poza sprawdzeniem czy akt oskarżenia odpowiada warunkom formalnym (art. 337), dokonuje także wstępnej kontroli sprawy (art. 339), co może prowadzić do zwrotu przez sąd sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego, jeżeli usunięcie tych braków powodowałoby znaczne trudności (art. 345).
Zasada koncentracji w postępowaniu sądowym;
na przewodniczącym rozprawy ciąży obowiązek dążenia do tego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie (art. 366 § 2)
Związki zasady koncentracji z innymi zasadami:
zasada bezpośredniości,
zasada prawdy materialnej;
zasada ciągłości rozprawy - norma ogólna, zgodnie z którą, z chwilą rozpoczęcia rozprawy głównej sąd powinien skoncentrować wszystkie przewidziane przez kodeks postępowania karnego, czynności procesowe (w szczególności dowodowe) w taki sposób, aby bez zbędnej zwłoki na pierwszej rozprawie wydać wyrok rozstrzygający co do przedmiotu procesu;
zasada niezmienności składu orzekającego - orzeczenie sądu może być wydane tylko przez ten skład orzekający, który uczestniczył w całym posiedzeniu przeznaczonym do rozpoznania danej sprawy. Nieuczestniczenie któregokolwiek z członków składu orzekającego z jakichkolwiek powodów (prawnych lub faktycznych) w posiedzeniu albo wydawaniu orzeczenia musi skutkować przeprowadzeniem posiedzenia od początku;
art. 402 § 2 i art. 404 § 2 - rozprawę przerwaną lub odroczoną należy prowadzić od początku jeżeli skład orzekający uległ zmianie;
art. 403 - orzeczenia zapadające w czasie przerwy w rozprawie wydaje się w składzie rozpoznającym sprawę, a w wypadku niemożności jego utworzenia - w takim samym składzie.
Wyjątki od zasady koncentracji:
art. 22. § 1. Jeżeli zachodzi długotrwała przeszkoda uniemożliwiająca prowadzenie postępowania, a w szczególności jeżeli nie można ująć oskarżonego albo nie może on brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby, postępowanie zawiesza się na czas trwania przeszkody
Art. 401. § 1. Przewodniczący może przerwać rozprawę główną dla sprowadzenia dowodu albo dla wypoczynku lub z innej ważnej przyczyny. § 2. Każdorazowa przerwa w rozprawie może trwać nie dłużej niż 35 dni
Art. 404. § 1. Sąd może odroczyć rozprawę tylko wtedy, gdy zarządzenie przerwy nie byłoby wystarczające.
Art. 411. § 1. W sprawie zawiłej albo z innych ważnych powodów sąd może odroczyć wydanie wyroku na czas nie przekraczający 7 dni.
16. Zasada prawa do obrony
Zasada prawa do obrony:
art. 6:
Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć
art. 42 ust. 2 Konstytucji RP:
Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu
prawo do obrony to zarówno działalność obrońcy oskarżonego, jak i działalność samego oskarżonego, podjęte w celu obrony
obrona czynna- jej wyrazem są czynności zmierzające do ochrony oskarżonego
obrona bierna - polega na powstrzymywaniu się od dostarczania dowodów wspierających oskarżenie.
Obrona materialna:
działalność skierowana na odrzucenie oskarżenia lub złagodzenie odpowiedzialności karnej i odpowiednio - odpowiedzialności cywilnej;
Obrona formalna;
korzystanie z pomocy obrońcy
Uprawnienia oskarżonego w zakresie obrony materialnej:
oskarżonego należy pouczyć o przysługujących mu uprawnieniach - art. 16:
§ 1. Jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy;
§ 2. Organ prowadzący postępowanie powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. W razie braku takiego pouczenia, gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, stosuje się odpowiednio § 1.
obowiązkowe pouczenie podejrzanego:
przed pierwszym przesłuchaniem o podstawowych uprawnieniach umożliwiających jemu obronę (art. 300), a także na rozprawie po oczytaniu aktu oskarżenia (art. 386);
oskarżony ma prawo wglądu do akt:
Art. 156. § 1. Stronom, podmiotowi określonemu w art. 416, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta sprawy sądowej i daje możność sporządzenia z nich odpisów. Za zgodą prezesa sądu akta te mogą być udostępnione również innym osobom
prawo do milczenia:
Art. 175. § 1. Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia; może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. O prawie tym należy go pouczyć.
Art. 176:
§ 1. W postępowaniu przygotowawczym oskarżonemu należy, na jego żądanie lub jego obrońcy, umożliwić w toku przesłuchania złożenie wyjaśnień na piśmie. Przesłuchujący podejmie w tym wypadku środki zapobiegające porozumieniu się oskarżonego z innymi osobami w czasie spisywania wyjaśnień
§ 2. Przesłuchujący może z ważnych powodów odmówić zgody na złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie.
Art. 74.
§ 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść
§ 2. Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się:
1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,
2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z zastrzeżeniem pkt 3,
3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.
Oskarżonemu przysługuje prawo inicjatywy dowodowej (art. 167)
oskarżonemu przysługuje prawo do udziału w czynnościach procesowych:
ma prawo wziąć udział w posiedzeniu, udział jego jest obowiązkowy, jeżeli prezes sądu lub sąd tak postanowi (art. 341 § 1)
art. 374. § 1. Obecność oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej
art. 390. § 1. Oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego
w postępowaniu przygotowawczym podejrzanemu nie można w zasadzie odmówić udziału w czynnościach dowodowych, których przeprowadzenia sam żądał (art. 315 § 2) oraz w czynnościach, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie (art. 316 §),
art. 451. Sąd odwoławczy, na wniosek oskarżonego pozbawionego wolności, zarządza sprowadzenie go na rozprawę, chyba że uzna za wystarczającą obecność obrońcy. O prawie złożenia wniosku należy pouczyć oskarżonego. Jeżeli sąd nie zarządza sprowadzenia oskarżonego, który nie ma obrońcy, wyznacza obrońcę z urzędu
przysługuje mu prawo zaskarżenia decyzji sądu oraz innych organów procesowych
od orzeczenia wydanego w I instancji przysługuje oskarżonemu środek odwoławczy (art. 425 § 1)
w warunkach przymusu adwokackiego oskarżony może także zaskarżyć kasację prawomocny wyrok sądu odwoławczego (art. 520 § 1 kpk)
Obrona fakultatywna:
oskarżony może wybrać sobie obrońcę;
Art. 77. Oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców;
Art. 78. § 1. Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.§ 2. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono
Obrona obligatoryjna:
Art. 79:
§ 1. W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
1) jest nieletni,
2) jest głuchy, niemy lub niewidomy,
3) zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności.
§ 2. Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.
§ 3. W wypadkach, o których mowa w § 1 i 2, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego
§ 4. Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.
Art. 80. Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne
Art. 81:
§ 1. Jeżeli w warunkach określonych w art. 78 § 1, art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu.
§ 2. Na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy może wyznaczyć nowego obrońcę w miejsce dotychczasowego.
Przymus adwokacki:
Art. 446. § 1. Apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora lub osoby wymienionej w art. 88 § 2 i 3, powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata.
17. Zasada rzetelności (lojalności)
Zasada rzetelności (lojalności)
norma ogólna, zgodnie z którą organy procesowe są zobowiązane do rzetelnego prowadzenia postępowania, co oznacza lojalne informowanie oskarżonego o prawach i obowiązkach (art. 16 § 1 i § 2), unikanie przymusu, groźby bezprawnej i podstępu w stosunku do oskarżonego jako strony i źródła dowodu (art. 171 § 4, art. 175 § 1) oraz nieprzewidzianych w ustawie metod naruszających reguły uczciwego zachowania się;
zasada rzetelności dot. relacji pomiędzy organami procesowymi a innymi uczestnikami procesu, nie tylko oskarżonym lub podejrzanym;
uczestnicy procesu powinni wykonywać swoje obowiązki i uprawnienia procesowe w sposób uczciwy, bez naruszenia powszechnie uznanych reguł moralnych, a zwłaszcza z wyłączeniem podstępu i wykorzystania cudzej nieświadomości, niewiedzy lub przymusowego położenia;
Zasada lojalności w kpk;c
art. 16:
§ 1. Jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy
jest to postać bezwzględna tej zasady, dot. ona takich sytuacji, gdy przepis szczególny nakłada na organ prowadzący postępowanie obowiązek pouczenia uczestników tego postępowania o ciążących obowiązkach i przysługujących uprawnieniach
Obowiązek pouczenia uczestników o ciążących obowiązkach i przysługujących uprawnieniach:
oskarżonego - o prawie do obrony (art. 6);
uczestników postępowania - o przysługującym im prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia lub o tym, że orzeczenie nie podlega zaskarżeniu (art. 100 § 6);
oskarżonego - o prawie do odmowy składania wyjaśnień (art. 175 § 1);
podejrzanego - o prawie do składania wyjaśnień, do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania, do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, do korzystania z pomocy obrońcy, do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, jak również o uprawnieniu określonym w art. 301 (żądanie podejrzanego o przesłuchanie go z udziałem obrońcy)
podejrzanego - o prawie żądania podania ustnie podstaw zarzutów oraz sporządzenia pisemnego ich uzasadnienia (art. 313 § 3);
pokrzywdzonego - o uprawnieniach związanych z dochodzeniem roszczeń majątkowych, a w razie potrzeby także o prawie do zgłoszenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 334 § 2);
osób obecnych na rozprawie toczącej się z wyłączeniem jawności - o obowiązku zachowania tajemnicy (art. 362);
oskarżonego - o prawie składania wyjaśnień, odmowy wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania (art. 386 § 1)
oskarżonego pozbawionego wolności - o prawie żądania doprowadzenia na rozprawę odwoławczą (art. 451)
Względny charakter pouczenia o obowiązkach i uprawnieniach uczestników postępowania:
art. 16 § 2. Organ prowadzący postępowanie powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. W razie braku takiego pouczenia, gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, stosuje się odpowiednio § 1
pouczenie ma charakter względny, ponieważ powinno występować „w miarę potrzeby”
18. Zasada udziału czynnika społecznego:
Czynnik społeczny:
udział przedstawicieli społeczeństwa w rozpoznawaniu sprawy
forma tego udziału jest różna
najczęściej spotykaną formułą są tzw. ławy przysięgłych lub ławnicy;
ławnicy biorą udział w składach sądu wraz z sędziami zawodowymi, będąc zrównani z nimi uprawnieniami i obowiązkami
art. 3 - w granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego.
art. 182 Konstytucji RP - udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa.
Udział czynnika społecznego w postępowaniu karnym:
może odbywać się w trzech formach:
udziału ławników w orzekaniu (wówczas są równouprawnieni z sędziami zawodowymi);
udziału przedstawiciela organizacji społecznej w warunkach określonych w art. 90 :
§ 1. W postępowaniu sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego udział w postępowaniu może zgłosić przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
§ 2. W zgłoszeniu organizacja społeczna wskazuje przedstawiciela, który ma reprezentować tę organizację, a przedstawiciel przedkłada sądowi pisemne upoważnienie.
§ 3. Sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości
udzielania - zgodnie z art 271 - poręczenia przez organizację społeczną tytułem środka zapobiegawczego
Ławnicy:
pochodzą z wyboru;
nie pełnią swojej funkcji społecznie, pobierają za to wynagrodzenia;
udział ławników sprzyja przestrzeganiu zasady niezawisłości sędziowskiej oraz jest wyrazem kolegialności orzekania;
ławnikiem w sądzie powszechnym może zostać osoba:
mająca co najmniej 30, a nie więcej niż 70 lat;
posiadająca co najmniej średnie wykształcenie;
odznaczająca się nieskazitelnym charakterem;
zamieszkała lub zatrudniona w miejscu kandydowania co najmniej od roku;
której stan zdrowia pozwala na pełnienie funkcji ławnika.
kadencja ławnika wynosi cztery lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyboru
art. 28 § 4. W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników;
udział ławników nie jest przewidziany w postępowaniu odwoławczym
4