ARCHITEKTURA GOTYCKA WE FRANCJI

GOTYK WCZESNY

Obejmuje Paryż i obszar położony w jego najbliższym sąsiedztwie -okre­ślany jako Ile-de-France, będący domeną francuskich królów. Tam właśnie powstaje model gotyckiej katedry królewskiej:

• O strzelistej, ażurowej sylwecie i o wysmuklonych proporcjach, z łu­kami przyporowymi wyeksponowanymi na zewnątrz i rezygna­cją z akcentowania skrzyżowania naw wieżą → zamiast niej sygna­turka (możliwa dzięki nowej konstrukcji wykorzystującej osią­gnięcia architektoniczne Burgundii i Normandii: łuk ostry, sklepie­nie żebrowe z systemem służek i krzyżowych filarów, łuk przypo­rowy i skarpa - umożliwiające eliminację ściany i wprowadzenie wysokich okien → minimum ściany maksimum okien)

• Dwuwieżową fasadą (z trzema rozglifionymi i ozdobionymi rzeźbiar­sko portalami, rozetą i galerią królów)

• Wnętrza trójnawowe, bazylikowe trzykondygnacyjne: arkady mię­dzywieżowe, tryforia, okna, filary wiązkowe z systemem służek biegnących od posadzki aż do żeber i wąskimi przęsłami prosto­kątnymi (przęsło francuskie, gotyckie lub przechodzące)

• Rzut partii wschodniej: wydłużone prezbiterium z poligonalnym obejściem i wieńcem wielobocznych kaplic oraz stopniową reduk­cją transeptu (→pseudotransept)

Monumentalizm bryły katedralnej, widocznej ze znacznej odległości (np. Chartres z 30 km) - był nie tylko obrazem Niebiańskiego Jeruzalem, opi­sanego w Apokalipsie św. Jana (21, 11-23).

- ale przede wszystkim demonstracją potęgi i prestiżu królów francuskich, któremu podstawy stworzyła ekspansywna polityka królewska II poł. XII i XIII wieku (zwycięstwa odniesione nad Anglikami, ściągnięcie papieży do Awinionu), która w konsekwencji doprowadziła do umocnienia prymatu Francji w Europie. Podobnie jak niegdyś cesarze niemieccy, tak teraz królowie francuscy swoje prawo do władzy uzasadniali poprzez protoplastów Karola Wielkiego, i dalej do rzymskich cesarzy (galeria królewska). Gotyckie katedry królew­skie wyrażały zatem tą samą ideę co wcześniej romańskie katedry cesarskie. Ich duża liczba przyczyniła się z kolei do popularyzacji tej idei i jednocześnie do unifikacji architektury francuskiej - kojarzonej dziś przede wszystkim z ka­tedrami rejonu Ile-de-France. Do nich starały się nawiązywać europejskie katedry i większe kościoły: wiernie (kat. w Kolonii - po 1246) lub w formie uproszczonej (→ gotyk redukcyjny, np. kat. w Strasburgu, kościół NMP w Lubece; z elementami stylu promienistego - gotyk poklasyczny).

Ciężar budowy katedr wbrew pozorom nie spoczywał tylko na barkach królewskich. Budowę motywował wspólny interes króla, biskupa (współ­zależność władzy świeckiej i kościelnej - znana od czasów Karola Wiel­kiego) i mieszczan (katedry budowano w miastach), w „pokonaniu tyrań­skiej szlachty feudalnej”.

PODSUMOWANIE: okres wczesnogotycki (1140-1200)

1. Pełne wykorzystanie możliwości konstrukcji szkieletowej: łuku ostrego, sklepień żebrowych z systemem służek i filarów oraz skarp i łuków przyporowych na zewnątrz. Jej efektem cieńsza ściana zredukowana do minimum - pojawienie się dużych otworów okiennych (lancetowate bez maswerków)

2. Partia wschodnia: prezbiteria z półkolistym obejściem (Sens, Paryż) lub półkolistym ambitem z wieńcem płytkich kaplic, powiązanych ze sklepieniami obejścia - jednorodność wnętrza (St.-Denis, Noyon i Laón - przed przebudową partii wschodniej)

3. Bryły: bazyliki emporowe z przewagą układów czterokondygnacyjnych z tryforiami w nawach głównych (Noyon, Laón, w Paryżu zamiast triforiów były rozety), wyjątek stanowi katedra w Sens - trójkondygnacyjna, z triforium zamiast empor (rozwiązanie to stanie się obowiązujące w dojrzałej fazie gotyku); brak wież akcentujących skrzyżowania - zamiast nich w miejscu skrzyżowania kalenic, sygnaturka

4. Fasady dwuwieżowe z trzema portalami opracowanymi rzeźbiarsko, z rozetą i galerią królów (ewolucja od St.-Denis ← wpływ normandzki, poprzez Laón do katedry paryskiej)

5. Redukcja transeptu - poprzez skrócenie ramion (→ pseudotransept, kat. paryska), w celu podkreślenia głównej osi (wsch. - zach.), a tym samym doprowadzenia do większej jednorodności wnętrza

6. Podpory: kolumny (Laón, Paryż) lub układy naprzemienne filar - kolumna (Sens, Noyon)

7. Sklepienia żebrowe w typie normandzkim: sześciodzielne w nawie środkowej (oparte na przęśle kwadratowym) i czterodzielne w pozostałych partiach świątyni

8. Wiązki służek z przewiązkami mocującymi (po raz pierwszy Noyon) odpowiadają liczbie żeber sklepiennych. Początkowo ich bieg kończył się na wysokości kapitela kolumny, później zostaje przedłużony do posadzki - otaczając kolumnę, która przez to upodobnia się do sąsiadującego filara (Laón, Paryż)

9. Widoczna dążność do jednorodności wnętrza - powoduje powtarzalność dekoracji i ujednolicenie podziałów przęseł (po raz pierwszy w Laón)

10. Do głosu dochodzi również dążność do coraz większej redukcji ściany (poprzez np. wysmuklanie partii arkad) i monumentalizmu (każda następna katedra jest wyższa od poprzedniej: np. Sens = 24, 4 m, Paryż = 35 m)

11. Dekoracja pochodzenia normandzkiego: koncentracja na fasadach - głównie w portalach, bogato opracowane głowice kolumn i służek oraz wsporników (formy roślinne - modyfikacja kapitelu korynckiego lub figuralno-fantastyczne), obramienia okien w postaci wałka archiwolty wspartej na parze kolumienek ustawionych w grubości muru

WAŻNE TERMINY:

• Model gotyckiej katedry królewskiej

• Gotyk redukcyjny

• Gotyk poklasyczny

PODSUMOWANIE: gotyk klasyczny od 1200

• Plan (→ dwa typy: podwójne obejście z płytkimi kaplicami lub pojedyncze z głębokimi kaplicami) i układ bazylikowy oraz kompozycja fasady - kontynuacja okresu poprzedniego

• Maksymalne wysmuklenie nawy głównej (od 36 m do 48, 20 m wysokości) - podpartej podwójnymi łukami oporowymi (→ Amiens) lub podwójnymi z dwoma rzędami przypór (→ Beauvais)

• Wprowadzenie przęsła przechodzącego (→ francuskiego, gotyckiego) i sklepień krzyżowo-żebrowych czterodzielnych w nawie głównej - prowadząca do osiągnięcia maksymalnej jednolitości przęseł

• Układ trójkondygnacyjny podziału ściany nawy środkowej staje się odtąd elementem obowiązującym: arkady międzynawowe, niski pas triforiów i strefa okien (w okresie poprzednim wystąpił już w katedrze w SENS)

• Maksymalna redukcja ściany na rzecz otworów okiennych osiągnięta: wciągnięciem triforiów w strefę okien (zamknięcie chóru katedry w Amiens i prezbiterium katedry w Beauvais); uwysmukleniem podpór (zapoczątkowane w Soissons i Bourges); zrównaniem wysokości arkad międzynawowych z wysokością dwóch pozostałych kondygnacji

• Wzrost zainteresowania detalem architektonicznym nie tylko na zewnątrz ale i we wnętrzach, zgodnie z zasadą im wyżej tym więcej: wprowadzenie maswerku (po raz pierwszy w kaplicach katedry w Reims → maswerk geometryczny), fryzów kapitelowych (nawa katedry w Reims), tabernakulów (ażurowe zwieńczenie skarp: pomysł po raz pierwszy w Chartres - skarpy korpusu, rozwinięcie przypory chóru w Reims); wprowadzenie realistycznych motywów roślinnych, np. liści dęby, winorośli, bluszczu itp.

GOTYK PROMIENISTY (RAYONNANT) we FRANCJI

od ok. 1220/30- ok. 1370

Przyczyny popularności:

• Zmiana technologii: elementy kamienne zaczęto przygotowywać nie pojedynczo ale seryjnie wg szablonu, co wpłynęło na zmniejszenie kosztów przy jednoczesnym zwiększeniu tempa budowy

• Lepsza organizacja całego procesu budowlanego

• Rozwój rysunku architektonicznego: na pergaminie w zmniejszonej skali

• Pojawia się zawód samodzielnego architekta - jego pozycja społeczna pozwala na wznoszenie nagrobków w kościołach (przywilej wcześniej zastrzeżony dla szlachty i wyższego kleru)

• Szkicowniki architektoniczne - wpływ na szybsze rozprzestrzenianie się form (np. szkicownik Villarda de Honnecourt ok. 1220-1230)

CHARAKTERYSTYKA NOWEGO STYLU ARCHITEKTURY GOTYCKIEJ:

• Zrodzony w kręgu stylu dworskiego Ludwika IX Świętego (zm. 1270) ok. 1220/30 w Paryżu (→ styl paryski), w okresie kiedy gotyk ok. poł. XIII w. staje się stylem ogólnoeuropejskim

• Nazwa była aluzją do promieni drobno rozczłonkowanego laskowaniem okna rozety, które próbowano naśladować w całej Europie oraz do subtelnej dekoracyjności, np. ślepych arkad z maswerkami i laskowaniem we wnętrzach naw bocznych lub kaplic

• Przeszklenie triforiów (po raz pierwszy w prezbiterium St.-Denis, 1231-1245) i połączenie wspólnym systemem laskowań z przezroczami wyższej kondygnacji okien (ściana cienka jak membrana, kształtowana uskokowo, strefa okien maksymalnie obniżona, ograniczenie ściany do minimum i ujednolicenie maksymalne struktury; wzorzec St.-Denis będzie wykorzystywany przez następne 150 lat)

• Triforia przesłonięte wolnostojącym maswerkiem

• Rezygnacja z okrągłych filarów na rzecz filarów wiązkowych, podpory międzynawowe upodobniły się do filarów skrzyżowania, które od początku w ten sposób były opięte służkami (→ od tego momentu ich jedynym wyróżnikiem pozostała już tylko masywność). Kapitel filara międzynawowego przestaje być cenzurą podpory, służki bez przeszkód mogą ciągnąć się wzdłuż filara aż do żeber sklepiennych

• Ramiona transeptu zostały wyróżnione ogromnymi rozetami o promieniście rozchodzących się laskowaniach (pod nimi rząd triforiów i ślepych arkad)

• Partia cokołowa wnętrzna naw bocznych ozdobiona ślepym arkadowaniem z trójliściem

GOTYK PŁOMIENISTY (FLAMBAYANT) we FRANCJI

1370-ok. 1500

Wszedł w modę w latach 80. XIV w. Nazwa pochodzi od przenikających się nawzajem form maswerku. Podobnych do języczków płomieni ognia (tzw. rybie pęcherze) - znanych w Anglii od późnych lat XIII w. Wzrost zainteresowania nowymi formami - głównie północna i centralna Francja - w 1 tercji XV w. związany z okupacją angielską niemal połowy Francji (szczytowy punkt wojny 100-letniej). W latach 30. XV w. można zaobserwować wzrost inicjatyw budowlanych, co wiązało się z oswobodzeniem kraju.

Najstarsze przykłady: lata 80. XIV w.

1. Ste-Chapelle w Vincennes - 1380-1420, fundacji króla Karola V

2. Ściana kominkowa w pałacu książęcym w POITIERS - od końca lat 80. XIV w., fundacji księcia Jeana de Berry, przebudowa wczesnogotyckiego pałacu należącego niegdyś do książąt Akwitanii przez nadwornego architekta księcia - GUY de DAMMARTIN, ucznia mistrza budowlanego z Paryża Raymonda de Temple, z którym pracował przy przebudowie Luwru

INNE:

1. Wykańczanie fasad zachodnich i transeptowych katedr

2. Wykańczanie i ozdabianie wież zachodnich i na przecięciu naw

3. Miejskie kościoły (wzrost ludności w latach 30. XV w.)

Charakterystyka:

1. Rozety z płomienistym maswerkiem - dominująca pozycja

2. Rybie pęcherze w układach rotacyjnych

3. Filary, arkady i przyścienne przypory sklepienne stopiły się w jedną organiczną całość - zatarły się granice ram architektonicznych (np. wimpergi przekraczające granice kondygnacji)

4. Przenikanie wzajemne elementów architektonicznych widoczne jest szczególnie w obramieniach portali - drobiazgowość i nadmiar detali przypomina precyzyjną robotę złotniczą

5. Ażurowe wimpergi

6. Komplikowanie kształtów łuków, które stają się ostrzejsze, m.in. łuku w ośli grzbiet

7. Upraszczanie konstrukcji

PRZYKŁADY:

1. Zachodnia rozeta w Amiens (kon. XV w.)

2. Zachodnia rozeta w Ste-Chapelle w Paryżu

3. Płd. fasada transeptu katedry w Sens (1490-1512)

4. Transept katedry w Beauvais (1500-1520), arch. Martin Chambiges

5. Zachodnia fasada katedry w Rouen (1390-1400) i wieża nad skrzyżowaniem (1490-1512)

dr Marta Wiraszka

---