KRZYSZTOF OPALIŃSKI

SATYRY

oprac. Lesław Eustachiewicz

W S T Ę P

I . KRZYSZTOF OPALIŃSKI NA TLE SWEGO CZASU

Młodość i studia

→ ród Opalińskich wywodził się ze starodawnego domu panów z Bnina herbu Łodzia

→ w XVI w. spotykamy Opalińskich na rozmaitych stanowiskach świeckich i duchownych

→ Krzysiu był synem Piotra Opalińskiego, wojewody poznańskiego i Zofii z Kostków, kasztelanki bieckiej. Piotr miał pięcioro dzieci, w tym 2 synów - Krzysztofa i Łukasza. Krzysztof urodził się w Sierakowie w 1610r., a Łukasz w 1612

→ bracia uczyli się w szkole Lubrańskiego w Poznaniu (1620-1625), a następnie - już po śmierci ojca, który ich osierocił w 1624 - wyjechali na studia za granicą pod opieką preceptora Pawła Rolińskiego. W 1626 młodzi Opalińscy zostali wpisani w metrykę uniwersytetu lowańskiego

→ uniwersytet lowański w Belgii, założony w 1425r. zasłynął w XVI w., gdyż odwiedzali go Polacy, m.in. Dantyszek

→ w obrębie tegoż uniwersytetu działała Szkoła Dobrego Myślenia, której patronował Ericius Puteanus

→ tamtejsi profesorowie stali na gruncie katolickim, ale antyjezuickim

→ polska młodzież magnacka tłumnie przybywała na ten uniwersytet, zaznajamiając się z sztuką flamandzką i kulturą francuską

→ w takim oto środowisku znaleźli się w 1626r. bracia Opalińscy, ale o ich studiach niewiele wiemy

→ być może znajdowali się pod mentalną opieką owego Puteana, stąd zainteresowanie Tacytem, Seneką, Persjuszem, Juwenalisem

→ z Lowanium udali się Opalińscy do Orleanu i Padwy. W Orleanie wpisali się na wydział prawa w 1629, już rok później byli zapisani na uniwersytecie padewskim

Sierakowska solitudo

→ w 1637 Piotr Opaliński został wojewodą poznańskim

→ w tym samym roku ożenił się z Teresą Czarnkowską

→ ale już w 1638 jego życie przestaje być takie odlotowe, bo na sejmie występuje przeciwko planom króla Władysława IV i Jerzego Ossolińskiego. Popada w niełaskę, usuwa się w zacisze rodzinnego Sierakowa

→ 6 lat trwało to pierwsze odosobnienie sierakowskie, lata te wypełniają rozmyślania, lektura, zainteresowania artystyczne, życie rodzinne i towarzyskie, obfita korespondencja, ale także czujna obserwacja wydarzeń politycznych w kraju i za granicą - jest się czemu przypatrywać, bo trwa wojna trzydziestoletnia

→ w Polsce trwa walka między zwolennikami orientacji austriackiej i francuskiej, król opiera się na Austrii

Biblioteka i galeria Opalińskich

→ korespondencja z bratem Łukaszem → Krzysztof pisze jędrną polszczyzną, językiem dosadnym, urozmaiconym aforyzmami, przysłowiami, cytatami, dość gęsto makaronizuje

→ Krzychu zgromadził w Sierakowie bibliotekę i galerię obrazów

Udział w polityce

→ głosi hasła feudalnego absolutyzmu

→ świadomość, że wzmocnienie gospodarcze i ustrojowe jest koniecznością wobec zmian w równowadze sił w Europie

Podróż po Marię Ludwikę

→ 1644 - w polityce Władysława IV następuje zwrot ku Francji, wyłania się projekt ślubu z księżniczką francuską. Krzysztof Opaliński zostaje wybrany na posła, który ma poślubić w imieniu króla Marię Ludwikę

→ 1645-46 - trwała podróż, w czasie której Krzysiu szukał także dzieł sztuki, robiąc wycieczki poza zasadniczym szlakiem poselstwa

Zainteresowania pedagogiczne. Komeński

→ 1646-1649 - powstawanie Satyr, narastają zainteresowania pedagogiczne wojewody poznańskiego: projektuje i organizuje szkołę w Sierakowie

→ dla szkoły sierakowskiej układał program nauk, przygotowywał podręczniki, sprowadzał nauczycieli z Krakowa, nawiązał kontakt z Janem Amosem Komeńskim, który przebywał w Lesznie od 1628 z powodu prześladowań religijnych w Czechach; żywa wymiana listów z Komeńskim

→ szkoła w Sierakowie była właściwie szkołą dla synów Opalińskiego, jego krewnych i znajomej młodzieży szlacheckiej, założona na zasadach dydaktyki Komeńskiego

→ Opaliński wykorzystał zasady Komeńskiego samodzielnie - w jego szkole czytało się np. Wergiliusza i Horacego, których Komeński w Dydaktyce potępił jako autorów zgubnych dla młodzieży

→ szkoła działała 1650-1655

Ostatnie lata

→ z latami narastała u niego świadomość, że feudalna anarchia osłabia państwo, potrzeba silnej władzy królewskiej

1651r.: Krzysztof Opaliński spóźnił się wraz z całym województwem poznańskim pod Beresteczko

→ zmarł w 1656

II. SATYRA PRZED OPALIŃSKIM

Satyra starożytna i średniowieczna

→ Satyra występuje w lit. rzymskiej i w literaturach nowożytnych w 2 postaciach:

• dydaktyczna gawęda

• utwór wyszydzający wady lub śmieszności ludzkie

→ nazwa satyry jest pochodzenia rzymskiego - satura lanx - misa wypełniona rozmaitymi owocami i jarzynami; lex satura - prawo, które w jednym tekście obejmowało różnorodne przepisy

→ pierwotnie satyra obejmowała zbiór różnych utworów, do rzymskiej lit. wprowadził ten termin Enniusz, a charakter zaczepny nadał pierwotnie gawędziarskim utworom Lucilius

→ Lucilius piorunował na małżeństwo, żarłoczność, pychę i głupotę dorobkiewiczów, a jedno-cześnie zwalczał przeciwników politycznych. Satyry Horacego miały charakter łagodniejszy, brały tematy obyczajowe, niektóre z nich były gawędami refleksyjnymi. Satyryczne obserwacje wypełniały także Ucztę Trymalchiona Petroniusza. Z kolei Persjusz w swoich satyrach uciekał od ponurej rzeczywistości.

→ już w satyrze starożytnej dostrzegamy pewną dwoistość postawy satyryka wobec tworzywa faktów, których szuka i które wybiera. Mamy:

• satyryków-moralistów, ci pouczają i karcą.

• satyryków-malarzy, ci niemal bawią się i rozkoszują epicką barwnością życia

→ w średniowieczu dydaktyczny aspekt satyry rozrasta się

→ sirventesy prowansalskie, np. satyry na kobiety Marcabruna stanowią swoisty równoważnik idealizacji miłości typowej dla trubadurów

→ Bicz Boccaccia - antyfeministyczna satyra prozą

→ Wielki testament Villona - satyryczny żywioł w formie gorzkiej ironii

→ satyra niem. zwraca się przeciw papiestwu i jego ingerencji w politykę, przeciw chłopom, przeciw kobietom

Satyra europejska w XVI i XVII w.

→ w satyrze renesansowej i barokowej współistnieje kilka nurtów:

• satyra erudycyjna - nowe wariacje tematów znanych z Horacego lub Juwenalisa

• satyra aktualna - charakter polityczny lub religijno-polemiczny, czasem ma formę paszkwilu

→ lit. włoska - satyry Ariosta, Aretino, Machiavelli

→ lit. francuska - Rebelais, Regnier

→ lit. niemiecka - Fischrt

→ Erazm z Rotterdamu Pochwała głupoty

Satyra staropolska przed Opalińskim

→ najwcześniejsze satyry były pisane po łacinie → Mikołaj z Polski, Korwin,

→ szczupły dorobek satyry średniowiecznej → 2 kierunki:

• dydaktyczno-obyczajowy - wiersz Słoty

• agresywno-polemiczny - satyra na chłopów Chytrze bydlą z pany kmiecie

→ te dwa nurty złączyły się u Biernata z Lublina (Żywot Ezopa Fryga, Dialog Politura z Charonem)

→ Rej Krótka rozprawa

→ obserwacja satyryczna roztapia się u Kochanowskiego w horacjańskiej zadumie pieśni lub uśmiechu pieśni, ale pojawia się w Satyrze i w Zgodzie, choć Eustachiewicz twierdzi, że sprawia ona tam wrażenie sztuczności

→ Klonowic Worek Judaszowy , Bielski, Paprocki

→ antyfeminizm stanowi stałą cechę satyry staropolskiej

→ wiek XVII przynosi bogaty rozwój satyry mieszczańskiej, ciekawe satyry na różnowierców, wreszcie w 1640 powstaje Satyra na twarz Rzeczypospolitej Samuela Twardowskiego → krytyka sejmów, trybunałów, duchowieństwa, strojów, zbytków i zepsucia kobiet, rozrzutności i skąpstwa mężczyzn

„Główną wartością satyry staropolskiej przed Opalińskim była obfitość dobrze podpatrzonych szczegółów życia codziennego. Satyra niejednokrotnie stawała się zwierciadłem epoki w większym stopniu niż inne rodzaje literackie. Tej obserwacyjnej zręczności nie zawsze towarzyszyła zdolność przekonywania i dalekowzroczna przenikliwość. Satyra ta była interesująca, barwna, ale jakże naiwna we wnioskach i wskazaniach. Nikt z satyryków przed Opalińskim nie potrafił dokonać tak głębokiego i bolesnego sądu nad własnym pokoleniem, który równocześnie był może i sądem nad własnym życiem.”

III. CHARAKTERYSTYKA „SATYR”

Przyjmuje się, że powstały1644 - 1649

V ksiąg satyr

Erudycja Opalińskiego i jej ślady w Satyrach

→ ze studiów lowańskich obaj bracia Opalińscy wynieśli rozległą wiedzę

→ tematyczne i frazeologiczne wpływy Juwenalisa

→ znajdujemy też w Satyrach ślady lektury Seneki, Pliniusza Starszego, Horacego, Cycerona, Wergiliusza, Owidiusza, Tacyta, Salustiusza

→ z autorów polskich nawiązuje najczęściej do Kochanowskiego i powołuje się na Kromera

→ ważnym czynnikiem przy powstawaniu Satyr były podróże Opalińskiego

Problematyka społeczno-polityczna Satyr

→ w kompozycji nie można doszukać się żadnej celowości

→ z uwagi na tematykę można wydzielić satyry:

• polityczno-społeczne

• obyczajowe

• refleksyjno-moralizujące, które rozwijają sentencje Seneki

→ absolutystyczne tendencje w Satyrach przejawiły się w krytyce polskiego parlamentaryzmu, liberum veto, elekcyjności tronu, krytyce jezuitów, którzy w Polsce stali po stronie decentralizacji feudalnej

→ satyra Na ciężary i opressyją chłopską - dążność do stępienia walki klasowej na wsi przez usunięcie jaskrawych nadużyć; umiejętność plastycznego i emocjonalnie sugestywnego przedstawienia sprawy chłopskiej, że przezwycięża ono klasowe ograniczenie pisarza

→ zagadnienia ekonomiczne czy wojskowe i sprawa reformy ustroju RP w Satyrach ukazują, że dzieło Opalińskiego wyrasta z konkretnego gruntu polskiej rzeczywistości XVII w.

Satyry obyczajowe

→ zarzucano im brak realizmu

→ tematy: wychowanie młodzieży, erotyczne zdrożności i śmieszności, zbytek, kobiety, obłudnicy, lenistwo, pijaństwo, głupota i niemoralność duchownych, rozprzężenie życia rodzin-nego, trucicielstwo itd.

→ trucicielstwo uznawano za szczególnie drażliwy i nieprawdopodobny temat

→ Eustachiewicz twierdzi, że Satyry budziły sprzeciw właśnie dlatego, że są rzeczywistym obrazem wieku

→ taki obrazek: żona idzie za trumną męża i ma w chusteczce ukrytą cebulę, żeby pobudzić się do płaczu

Elementy refleksyjne i narracyjne w Satyrach

→ osobną grupę satyr stanowią refleksyjne gawędy na tematy etyczne, są rozwlekłe (w domyśle nudne, ale autor opracowania odznacza się umiejętnością łagodzenia treści)

Język i styl Krzysztofa Opalińskiego

→ językowi Satyr zarzucano 2 wady: wulgarność i makaronizowanie → Opaliński nie szukał eufemizmów, brzydotę dostrzegał w zjawiskach, nie w słowach, a makaronizowali wówczas wszyscy

→ zaletą stylu Opalińskiego jest - wbrew opinii Brucknera - zwięzłość, poszukuje obrazowej pointy

IV. OPALIŃSKI U WSPÓŁCZESNYCH I POTOMNYCH

→ w XVII w. istniały liczne edycje dzieł Krzysia

→ Twardowski dedykuje Opalińskiemu Nadobną Paskwalinę, a historyk Paweł Potocki chwali jego formę

→ Opaliński należał do najbardziej czytanych i poważanych pisarzy XVII w.

→ zaczęła istnieć idylliczna legenda o sędziwym senatorze, ale u kresu romantyzmu Szajnocha buduje legendę o ambitnym zdrajcy spod Ujścia

→ wiek XX niewiele dorzucił do biografii Krzysia

→ badacze: S. Rygiel, S. Kot, B. Baranowski

→ przypuszczenia, że Opaliński mógł napisać więcej dzieł, np. Historyję barzo ucieszną, którą przypisano jego bratu, być może jest autorem jakiegoś romansu, co miałaby sugerować dedykacja Twardowskiego

→ w Satyrach widać zarys programu oświeconego absolutyzmu w Polsce

→ Był pisarzem walczącym, świadomym trudności i odpowiedzialności walki. W zaściankowo-dewocyjnej atmosferze polskiego baroku stał na gruncie racjonalizmu, wyszydzając przesądy i zabobony, ciemnotę duchowieństwa, stosunki panujące w klasztorach.

→ zazwyczaj lekceważono artyzm Satyr

„Plastyka narracji, oryginalna obrazowość, umiejętność zamykania myśli w zwarte aforyzmy i przysłowia - oto najważniejsze cechy stylu i wyobraźni artystycznej Opalińskiego. Poeta świadomie wybrał trudną formę białego wiersza i starannie zachowywał nakazy rytmu. Dostrzec można u niego ambicję szukania własnych dróg w rozwiązywaniu problemów społecznych i politycznych.”

Przedmowa

- pisze, że ze wszystkich form, najbardziej ciągnęło do opisania złych obyczajów - to oburzenie podyktowało mu wiersz

- nasz wiek, to wiek gliniany - czasy jemu współczesne są najgorsze

- nie chce notować nazwisk, ale opisać obyczaje, które wymagają naprawy

- ale sam także uważa się za grzesznego i wśród wizerunków dusz zapewne znajdzie także swój portret

SATYRA I, ks. I: Na złe ćwiczenie i rozpasaną edukacyją młodzi

- potomkowie są niegodni swoich rodziców i objęcia po nich majątku, ale sami są temu winni, bo źle ich wychowali

- rodzice dają dzieciom zły przykład, przez co je zepsuli:

Jako ma być potym dobry, kto z dzieciństwa

Do wszelkiego przywyknie złego i nałogów

Niecnotliwych nabędzie?

- rodzice zbytnio rozpieszczają dzieci, karmią je „papinkami”, zbyt długo są wychowywani przez matki, nie pozwalają karcić dzieci w szkole (zgodnie ze współczesną psychologią z takich dzieci wyrastają neurotycy, którzy nie potrafią sobie poradzić w życiu)

- bezmyślne wysyłanie dzieci na zagraniczne nauki też jest złe, bo przyjmują francuską modę i sposób bycia - autor porównuje je do małpy; nie ma korzyści z wysyłania dzieci za granicę

- sam poeta daje rady jak należy wychowywać dzieci (zapewne miał o tym bardzo wielkie pojęcie, nic tylko głową w mur):

• trzeba dziecko chować twardo, ma być dyscyplina, należy je karać

• dzieci nie mają prawa do własnego zdania, wszystko, co im wolno, to być posłusznymi (też będą neurotykami, ale Opaliński wie swoje)

• nie wolno żałować na edukację dziecka

• jeśli chce się wysłać potomka na zagraniczne studia trzeba przemyśleć kiedy, gdzie i pod czyją opieką, bo przecież ktoś musi nim pokierować!

- pointa: lepiej nie mieć dzieci niż mieć takie, które pohańbią rodziców.

SATYRA III, ks. I: Na ciężary i opressyją chłopską w Polszcze

- poeta podkreśla, że chłop to też bliźni, a traktuje się go gorzej niż niewolnika pogan

- krzyczy: A dla Boga, Polacy, czyście oszaleli!

- wszyscy łają tego biednego chłopa, zwłaszcza duchowni

- zdzierają z nich podatki

- nie mają już ani jednego wolnego dnia

- dostają niedobre piwo w karczmie, która należała przecież do pana

- polując na czarownice, spala się niewinnych wieśniaków, bo ci, którzy o tym decydują są nieuczciwi i niewykształceni

- wizje historycznych buntów chłopskich

- za takie traktowanie chłopów Bóg ześle na Polskę karę

SATYRA I, ks. II: Na zepsowanie stanu białogłowskiego obyczaje

- wzory kobiet: Wanda, Dobrawa - dziś już takich nie ma

- rozwlekła tyrada na to jak okropnymi, podłymi, głupimi istotami są kobiety kierowana do przyjaciela, który zamierza się ożenić, Opaliński chce go odwieść od tego szalonego pomysłu ukazując szereg sytuacji, przykładów

- dziś już trudno o „pomyślną i dobrą żonę”

- zazwyczaj kobiety wdają się w swoje matki i to jest ZŁEEE!

- cytaty, który mnie powalił:

Gdzież się owo podziało, gdy sami rodzicy
Męża córce, nie sobie panna obierała;
Nie spytano jej o to. Tego mężem miała,
Którego jej Bóg przejrzał, a wola rodziców.

tj. lepiej jak jej rodzice męża wybierali

- ma kochanków i dla nich jest w stanie wyjść z domu, wystroić się

- zwalnia służbę wedle zachcianek

- a kiedy rodzi dziecko, to zazwyczaj jego ojcem jest woźnica albo jakiś hajduk - tj. prawie zawsze okazuje się „kurwą” - tego słowa używa Opaliński

- jedyną zaletą kobiety jest posag, jaki wniosła do małżeństwa

- kobiety są chciwe honorów i zbytków

- a kiedy mąż znajdzie ją w łóżku z innym facetem, to mówi, że przecież tak sobie obiecali, że obojgu wolno zażywać uciech do woli, nie ma już kobiet takich jak św. Jadwiga czy św. Kinga

- te obyczaje biorą się zdaniem Opalińskiego z dostatków i zbytków, cudzoziemskie obyczaje też mają w tym swój udział

- krytyka strojów - odsłonięte do połowy piersi - dawniej byłoby to nie do pomyślenia

- jest ślepa na sprawy finansowe domu

- tylko się stroi i ślęczy przy lustrze

- nie kocha dzieci, a nawet się ich brzydzi

- są także kobiety godne pochwały - tym „Bóg zapłać”, a złe „niech dyjabeł weźmie

6

---