Gatunki romantyczne jako wyraz zmian świadomości estetycznej

Wiersz programowy - „Oda do młodości", „Romantyczność". Romantycy buntowali się przeciw feudalnej strukturze społecznej i rządom absolutystycznym. Odrzucali oświeceniowy racjonalizm, empiryzm, klasycyzm. Filozofia spirytualistyczna i wierzenia ludowe zakładały „duchowy" charakter rzeczywistości. Komunikacja między sferą ducha a światem odbywa się dzięki zjawiskom natury, snom, przeczuciom. Zdaniem romantyków tylko prosty lud i poeta wyposażeni byli w irracjonalne właściwości poznawcze - intuicję i wiarę.

Dramat romantyczny - Twórcy traktowali świat jako jedność opartą na antynomiach (widzialne - niewidzialne, materia - duch, uczucie - rozum, młodość - starość). Opozycje te oraz tragizm bohatera - kolizja między szczęściem osobistym a koniecznością - ujawniają się w utworach: „Dziady" część III i „Kordian". Romantycy odrzucali oświeceniowe traktowanie jednostki jako części organizmu społeczeństwa. Rozwinęli kult indywidualizmu.

Powieść poetycka - Gatunek zapożyczony od Waltera Scotta („Pieśń ostatniego minstrela") i rozwinięty przez G. Byrona („Giaur"). Romantyczny patriotyzm - uczynienie idei ojczyzny sprawą osobistą - prezentuje „Konrad Wallenrod" A. Mickiewicza. Gatunek cechuje fragmentaryczność fabuły, inwersja czasowa, bohater bajroniczny (samotny, poświęca rodzinę dla spraw kraju), orientalizm (przeniesienie akcji do średniowiecza - wyprawy krzyżowe), subiektywna narracja, synkretyzm rodzajowy i gatunkowy (epika, liryka, dramat, hymn, powieść, ballada, pieśń).

Ballada romantyczna - Romantycy za źródło narodowej odrębności uznawali, pogardzaną przez oświecenie, mistyczną kulturę ludową. Oparte na tej tematyce ballady ukazują świat rzeczywisty z elementami fantastycznymi i zagadkową fabułą.

„Świteź" - dotyczy legendy zatopionego miasta. Wyłowiona z jeziora, córka władcy Tuhana, opowiada o ataku wojsk ruskich na miasto. Bezbronne matki, żony walczących mężczyzn ze Świtezi, pragnęły uchronić się od hańby i poprosiły Boga, by przemienił je w kwiaty. Zioła, zrywane przez żołnierzy carskich, powodowały śmierć. Utwór przedstawia konflikt między honorem, a więziami rodzinnymi (Tuhan miał do dyspozycji małą liczbę żołnierzy. Zastanawiał się czy skierować do walki całe siły, czy również zapewnić ochronę kobietom i starcom). Przesłaniem jest groźba kary dla postępujących niegodziwie; bez honoru.

„Lilie" - Niewiasta zdradziła męża, który uczestniczył w wyprawie wojennej. W obawie przed karą zabiła go, a na grobie zasadziła lilie. Następnie udała się do mędrca, prosząc o naznaczenie pokuty. Ten odmówił, twierdząc, iż karę mogłby wymierzyć tylko mąż. Do domu niewiasty przybywają bracia zamordowanego męża. Wdowa proponuje by czekali na jego powrót. Po roku oczekiwania bracia poprosili ją o rękę. Kobieta ponownie udała się do mędrca - ten doradził, aby kandydaci w dzień ślubu przynieśli wianek. Oba wianki miały wplecione lilie. Z tego powodu wywiązuje się kłótnia między braćmi. Nagle zjawia się duch męża, przeklina niewierną żonę i braci. Świątynia wraz ze wszystkimi osobami zapada się pod ziemię.

Ballady tworzy nastrój ponury i groźny. Bohaterami są prości ludzie, zjawy, boginki, nimfy, poeta-narrator. Istnieje synkretyzm, język jest potoczny; zawiera regionalizmy. Ballady poruszają problematykę moralno-etyczną. Przyroda wymierza sprawiedliwość. Podkreślona jest wyższość poznania sensualnego nad racjonalnym.

Poemat dygresyjny - „Beniowski" J. Słowacki, „Eugeniusz Oniegin" A. Puszkin. Dygresja to odejście od zasadniczego tematu, realizowana przez wprowadzanie luźno związanych z nim wypowiedzi narratora. Tło dla dygresji stanowi mało rozwinięta fabuła. Utwór cechuje bogactwo i różnorodność problematyki (Słowacki - dygresje o własnej twórczości, o osobie Mickiewicza, o młodzieńczej miłości - Ludwice Śniadeckiej). Poemat jest wyrazem ironiczno-romantycznej postawy twórcy. Słowacki stosuje metodę włoskiego poety Ariosta - konsoliduje rzeczy poważne z drwiną ze świata. Zachodzi tu gra konwencji literackich (antynomia); używane są przemiennie: style - barokowe nagromadzenie i puenta, język potoczny, metafora; gatunki - poemat filozoficzny, heroikomiczny, powieść, monolog, dialog, wyznanie; także postać narratora. Poeta posługuje się oktawą (ośmiowersowe strofy).

Sonet - Mickiewicz przekształcił średniowieczną formę sonetu reprezentowaną przez Dantego i Petrarcę i stworzył cykl „Sonety krymskie".

Utwór „Stepy akermańskie" ukazuje podróż podmiotu lirycznego przez step - „przestwór oceanu". Początkowo koncentruje się on na niebie; gwiazdach i Dniestrze. Po zapadnięciu zmroku odbiera świat innymi zmysłami - słyszy „ciągnące żurawie", „kędy się motyl kołysa na trawie". Nie spełnia się jego nadzieja na usłyszenie głosu z ojczyzny.

„Burza" ukazuje walkę żywiołów z załogą statku. Pasażerowie są przerażeni. Tylko jeden człowiek jest obojętny wobec chaosu, który przypomina burzę uczuć, jaka musiała rozgrywać się w jego duszy. Jest to postać romantyczna, w młodości targana uczuciami - teraz zrezygnowana, zmęczona wewnętrzną walką, nie jest w stanie reagować na niebezpieczeństwo.

W sonecie „Bakczysaraj" Mickiewicz zawiera obraz opustoszałego miasta, które przed wiekami było stolicą Girajów. Miasto obrasta roślinność, która powoduje zniszczenie. Autor odwołuje się do biblijnych „głosek Baltazara" - tajemniczego napisu zwiastującego rozpad królestwa i śmierć władcy. Opisuje fontannę haremu, która opiera się działaniu czasu i przyrody. Okazuje się, że człowiek ma ograniczoną władzę nad naturą. Poeta daje wyraz kryzysu wartości uznanych przez ludzkość wiecznymi - „miłości, potęgi i chwały".

W sonecie „Ajudah" podmiot ukazuje obraz spienionych fal uderzających o skały. Pozostawiają na piasku „muszle, perły i korale" - symbolizują duszę młodego poety. Przyroda stanowi tło dla rozważań na temat poznania świata. Poeta do niektórych „Sonetów" wprowadza postać Mirzy - wykształconego mahometanina oraz Pielgrzyma - kierującego się wartościami duchowymi.

Epos - gatunek zaczerpnięty ze starożytności. W „Panu Tadeuszu" życie szlachty ukazane jest na tle okresu przygotowań Napoleona do wojny z Rosją i jego przemarszu przez Litwę. Epos składa się z 12 ksiąg („Gospodarstwo", „Zamek", „Umizgi", „Dyplomatyka i łowy", „Kłótnia", „Zaścianek", „Rada", „Zajazd", „Bitwa", „Emigracja. Jacek", „Rok 1812", „Kochajmy się") i Epilogu. Zawiera wstęp - inwokację (do ojczyzny i Matki Bożej). Fabuła jest splotem trzech wątków głównych (spór o zamek, sprawy miłosne, akcja historyczna) oraz pobocznego (spór Asesora i Rejenta o charty). Istnieje idealizowany, personifikujący, szczegółowy opis przedmiotów (serwis rodowy). Zbiorowym bohaterem utworu jest naród; szlachta. W „Historii szlacheckiej" istnieje dwóch narratorów - wszechwiedzący oraz wyraziciel opinii i przekonań ogółu. Wyróżnić można także typ gawędowy narratora, zwracający się do czytelnika, chwalący lub ganiący bohatera. Występuje synkretyzm rodzajowy. Wersy utworu są trzynastozgłoskowe. Język cechuje bogactwo przenośni, porównań homeryckich.

---