SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie do nauki prawoznawstwa

1.1. Prawoznawstwo- geneza i funkcje

1.2. Definicje prawa

1.3. System prawa krajowego

- norma prawna i przepis prawny,

- budowa aktu normatywnego.

2. Różne sposoby pojmowania prawa

2.1. Koncepcja praw naturalnych

2.2. Szkoła historyczna w prawie

2.3. Pozytywizm prawniczy

2.4. Doktryna solidaryzmu

2.5. Psychologizm

2.6. Normatywizm

2.7. Funkcjonalizm prawniczy

3. Współczesne kultury prawne

3.1. Prawo stanowione

3.2. Common law

3.3. Islamizm

3.4. Konfucjanizm.

4. Prawo krajowe a inne porządki prawne

4.1. Prawo wewnętrzne państwa a prawo międzynarodowe

4.2. Prawo krajowe a umowy międzynarodowe

4.3. Prawo międzynarodowe prywatne.

5. System prawa

5.1. Charakterystyka systemu prawa

5.2. Podziały prawa w ramach systemu

5.3. Gałęzie prawa.

6. Źródła prawa

6.1. Próba określenia terminu źródło prawa

6.2. Formy działalności prawotwórczej

6.3. Konstytucyjny system źródeł prawa

7. Stosunek prawny

7.1. Definicja i podział stosunku prawnego

7.2. Zdarzenia prawne

7.3. Elementy stosunku prawnego.

8. Stosowanie i obowiązywanie prawa

8.1. Pojęcie i rodzaje stosowania prawa.

8.2. Etapy stosowania prawa

8.3. Obowiązywanie prawa

9. Wykładnia prawa

9.1. Pojęcie i podziały wykładni

9.2. Metody wykładni prawa.

9.3. Luki w prawie.

10. Wymiar sprawiedliwości RP

10.1. Sądy

10.2. Trybunały.

11. Źródła prawa wspólnotowego

Rozdział 1.: Wprowadzenie do nauki prawoznawstwa

1.1. Prawoznawstwo — to zespól nauk, których przedmiotem jest państwo i prawo oraz poglądy na państwo i prawo (nauki prawne). Prawoznawstwo w okresie, gdy nauki były mniej rozwinięte określano jako jurysprudencję- naukę prawa. Ponieważ teraz możemy wyróżnić wiele dyscyplin, termin jurysprudencja stal się niewystarczający. Używa się więc określenia prawoznawstwo.

Geneza prawoznawstwa - o powstaniu zadecydowały czynniki praktyczne, potrzeba nakazów i zakazów, nadawania im mocy wiążącej; prawoznawstwo jest uważane za pewną sztukę, z instytucjonalnego spojrzenia prawo należy do najstarszych wydziałów (obok filozofii, teologii i medycyny).
Cele prawoznawstwa

• - pierwotny

• - poznawczy,

• - wtórny

• - praktyczny

• - umiejętność stosowania prawa.

Funkcje prawoznawstwa- wynikają z tego, że jest ono częścią kultury społeczeństwa, częścią systemu kontroli społeczeństwa; część kultury, regulator i kontroler życia społecznego.

Prawo występuje w postaci nakazów i zakazów, twórcy norm posługują się specjalnym językiem; stąd przymus poznania tego języka.
Język prawny- język tekstów prawnych, np. konstytucji.
Język prawniczy- język o tekstach prawnych, język praktyki prawniczej, wiedzy o prawie, profesjonalny język o tekstach prawnych.
Język prawny i prawniczy operuje wypowiedziami opisowymi i ocennymi.

1.2. Prawo- Dwa znaczenia terminu:
- empiryczne- tzw. prawa nauki sformułowane przez człowieka;
- jurydyczne- prawo jako normy postępowania stanowione przez państwo-
prawo-wytwór ludzkiej kultury, a nie natury. W sensie jurydycznym prawo
oznacza ogól norm postępowania, pewien ich fragment.
Pod pojęciem prawo w podstawowym znaczeniu możemy rozumieć różne elementy systemu prawnego( istnieje tyle systemów prawnych ile państw- odnosi się to do prawa stanowionego). Obowiązuje pewna ilość norm społecznych regulujących stosunki międzyludzkie, np. normy moralne, normy statutowe, normy prawne( najsilniejsze, pochodzą od najsilniejszej organizacji).

Prawo — uporządkowany ogół norm postępowania o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, norm ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizowanie zabezpieczone jest zagrożeniem użycia przymusu przez kompetentne organy państwowe.
Definicja ta ma swoje ograniczenia. Odnosi się bowiem do prawa wewnątrzpaństwowego, a nie obejmuje międzynarodowego prawa publicznego (tzw. prawo narodów) „ które nie jest stanowione przez władze jedno państwowe, a powstaje w wyniku umów międzynarodowych. Nie należy wprost do systemów prawnych poszczególnych państw. Nasza konstytucja dala wysoką pozycję temu prawu: „ Państwo polskie przestrzega obowiązującego prawa międzynarodowego”.

1.3. Norma prawna
Norma prawna- odmiana normy postępowania społecznego;
-z punktu widzenia językowego są to wypowiedź preferująca pewne wzorce zachowania w stosunku do określonego adresata,
- normy prawne zawierają albo nakazy, albo zakazy określonych zachowań, określają też reguły wskazujące jak wykonywać określone działania, aby były one ważne jako działania prawne,
- znaczenie językowe- są znaczącymi zwrotami językowymi, które należy odróżniać od zdań i ocen,
- normy są albo nie są obowiązujące, zasadniczym kryterium jest możność odwołania się do faktu stanowienia normy,
- z pragmatycznego punktu widzenia są środkiem wpływającym na zachowania adresatów- wypowiedzi dyrektywalne (aprobują lub nie- pełnią funkcję oddziałującą, bo opierają się na przymusach),
- z punktu widzenia realnego- ujęcie prawa jako zjawiska społecznego, skuteczność prawa jest tak ważna jak cel prawa; normy prawne są skuteczne, gdy można stwierdzić zaistnienie stanu rzeczy będącego skutkiem działania prawa,
- normy prawne obowiązują, są zawarte w przepisach;

Normy prawne- normy zawarte w przepisach prawnych lub wynikające z przepisów prawnych, powstają w wyniku prawotwórczej działalności państwa.
Cechy normy prawnej:

1. państwo tworzy normy I nadaje im moc prawną w postaci stanowienia lub uznania,

2. generalność i abstrakcyjność norm- sposób określenia adresata i sposobu jego zachowania; istotą każdej normy postępowania jest to, że jest ona wypowiedzią zawierającą wzór postępowania dla określonego adresata

- charakter generalny norm- adresat norm jest sformułowany generalnie, a nie indywidualnie np. każdy kto zabija podlega karze,
- charakter abstrakcyjny- norma nakazuje lub zakazuje adresatowi generalnie
określonemu zachować się w rodzajowo określony sposób, np. kto zabija
człowieka

3. normy prawne to tylko te normy, których realizacja jest zabezpieczona przez państwo zagrożeniem użycia przymusu; państwo poprzez prawo stwarza sytuacje przymusowe; celem zagrożenia użycia przymusu jest wpłynięcie na zachowanie adresata; z sankcją prawną za przekroczenie danej normy prawnej mamy do czynienia, jeżeli przymus w stosunku do adresata normy prawnej polega na przewidzianej przez prawo sytuacji w wypadku niezrealizowania normy.

Budowa normy prawnej łączy się z wewnętrzną formą, z aspektem językowym wypowiedzi;
Najbardziej rozpowszechniona jest koncepcja klasyczna, w której możemy wyróżnić trzy elementy normy prawnej: hipoteza, dyspozycja, sankcja,
- norma prawna jako zwrot językowy, wypowiedź złożona z trzech elementów, związanych ze sobą, tworzących całość jednej normy,
- centralnym elementem jest dyspozycja- punkt odniesienia hipotezy i sankcji; hipoteza- poprzednik dyspozycji, sankcja- następnik dyspozycji.

Koncepcja trójczłonowa budowy normy prawnej:
- hipoteza- wyznacza zakres zastosowania normy- warunki zastosowania dyspozycji normy wobec kogo, jakiego adresata, w jakich okolicznościach norma, a ściślej jej dyspozycja jest stosowana, kto i w jakich okolicznościach ma zachować się zgodnie z normą( dyspozycją), adresatem może być każdy podmiot prawny; istnienie hipotezy wskazuje, że normy prawne w istocie to normy hipotetyczne, nawet, jeśli byłyby sformułowane w postaci kategorycznej, stosowane w określonych okolicznościach, wobec określonych adresatów o określonych cechach, np. zamknij drzwi- norma kategoryczna ( ukryta hipoteza, że drzwi są otwarte), hipoteza wyznacza zakres zastosowania normy, może być bardziej lub mniej rozwinięta,
- dyspozycja- element centralny normy, wyznacza wprost samą zasadę postępowania, pożądany wzór zachowania jakiego prawodawca oczekuje od adresata; dotyczy zachowań psychofizycznych nakazanych lub zakazanych albo reguły wskazujące jak wykonać określone zadania, aby były ważne jako czynności prawne; wyznacza zakres normowania, pożądaną przez prawodawcę klasę zachowań, wzory zachowań, których dana norma dotyczy,
- sankcja: dwa punkty widzenia
- normatywny- jeżeli traktujemy sankcję jako część normy lub gdy sankcję traktujemy jako odrębną część,
- realny- jeżeli sankcję traktujemy jako działanie sędziego- wyrok- fakt społeczny to ta część normy, która wyznacza negatywne następstwa, jakie państwo zastosuje wobec adresata normy, jeśli nie zachowa się on zgodnie z okolicznościami określonymi w hipotezie normy;

Rodzaje sankcji:
- sankcja represyjna- stosowana przez organy, gdy nie możemy wyegzekwować, przywrócić stanu rzeczy, który dyspozycja nakazuje lub zakazuje; ma funkcję prewencyjną,
- sankcja egzekucyjna- charakter restytucyjny, przywracanie stanu rzeczy, o którym mówi dyspozycja, np. prawo administracyjne ( budowlane- zbudowanie obiektu sprzeczne z prawem budowlanym- nakaz rozbiórki i kara),
- sankcja nieważności pełni funkcję odmienną, sankcja odmowy nadania mocy prawnej czynności dokonanej wbrew dyspozycji normy prawnej, np. sposób sporządzenia testamentu, może też być połączone np. z sankcją represyjną- wypadek bigamii.

Norma prawna a przepis prawny:
Jeżeli mamy do czynienia z prawem stanowionym, to obowiązujące normy prawne są zawarte w tekstach prawnych- części aktów normatywnych.
Rozważając relacje norma a przepis, stajemy na stanowisku odmienności tych pojęć (norma nie jest równoznaczna z przepisem!)

Przepisy prawne to:

- najbardziej elementarne jednostki redakcyjne aktu normatywnego
występujące jako artykuły, paragrafy, ustępy, punkty,
- norma prawna nie jest jednoznaczna z przepisem prawnym, z reguły
przepis prawny zawiera tylko niektóre człony normy prawnej,
- zdarza się, że zamiast terminu przepis prawny używa się określenia zapis
prawny- termin nielogiczny, bzdurny, dla prawnika nie istnieje.

Sytuacje, gdy przepisy prawne nie zawierają żadnych norm:
- charakterystyki ustrojowe
art. 2 „RP jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”- zawiera w pierwszej części charakterystykę ustrojową, ale i zasadę konstytucyjną- wypowiedź normatywną zawierającą zasady zachowania się organów państwa (jeśli mamy do czynienia z zasadą, mamy do czynienia z czymś, co jest wypowiedzią normatywną).
Zasada konstytucyjna- odmiana zasady prawnej w ogóle, zasady prawa, swego rodzaju norma norm (meta norma).

Zasada prawa- wypowiedź, która ma zawsze charakter normatywny, szczególnego rodzaju norma systemu prawnego o charakterze nadrzędnym; rozwinięciem tej zasady jest orzecznictwo konstytucyjne- zasada państwa prawnego.

Definicje ustawowe- sformułowania w tekstach prawnych, które mają charakter wyjaśniający, definiujący, np. przepisy Kodeksu Cywilnego zawierają odpowiednie artykuły, paragrafy, które definiują użyte w KC terminy ( np. nieruchomość).
Klasyfikacja przepisów prawnych
Każda norma zawiera w dyspozycji zasadę postępowania- określa jakie zachowanie jest obowiązkiem danej osoby, a jakie uprawnieniem innej. Można mówić o przepisach zobowiązujących i uprawniających. Obowiązek przejawia się w formie nakazów i zakazów.
Podział przepisów:
1. kryterium treści- przepisy prawa materialnego (regulują treść stosunków prawnych), przepisy prawa formalnego (tryb realizacji przepisów prawa materialnego, służebne wobec prawa materialnego), tzw. fikcje prawne- konstrukcje, które polegają na świadomym przyjęciu nieistniejącego faktu za istniejący,
2. zasięg obowiązywania- jus uniwersale, jus particulare,
3. sposób sformułowania innych przepisów: - derogacyjne- uchylające; przepisy kolizyjne- rozstrzygają kolizje- który z dwóch przepisów obowiązuje; przepisy przejściowe-regulują zakres stosowania nowych przepisów (art.238 konstytucji), 4. przynależność do różnych gałęzi prawa, np. prawo cywilne, karne, pracy,
5. stopień ogólności i szczegółowości:
- lex generalis (ogólne) regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, w dyspozycji ustanawiają ogólne reguły zachowania,
- lex specialis (szczegółowe) ustanawiają wyjątki, odrębne uregulowania w stosunku do legi generali,
6. tzw. klauzule generalne- przepisy prawa zawierające tzw. zwroty niedookreślone, odsyłają do ocen określonych podmiotów, organ sądowy interpretując te przepisy je dookreśla; np.art.5 KC- organ stosujący prawo musi dowieść czy zachodzi sprzeczność ze spoi.- gosp. przeznaczeniem prawa.

Budowa aktu normatywnego
Akt normatywny jest dokumentem organu państwowego zawierającym zakodowane w przepisach prawnych normy prawne regulujące jakiś obszar stosunków społecznych (jest efektem prawotwórstwa organów państwowych, w tym także organów samorządu terytorialnego). Powinien być należycie ogłoszony w stosownym ( w zależności od rodzaju prawa) dzienniku promulgacyjnym (Dziennik Ustaw, Monitor Polski)-w odniesieniu do aktów normatywnych o randze ustawy jej podpisanie i ogłoszenie nazywa się w języku prawniczym promulgacją.
Schemat budowy aktu:

1. określenie rodzaju aktu normatywnego( ustawa, rozporządzenie, uchwała itp.),

2. data ustanowienia danego prawa,

3. tytuł aktu ( określający przedmiotowo rodzaj regulowanych stosunków społecznych np. „O samorządzie terytorialnym”),

4. preambuła(spór co do jej normatywności)- stanowi rodzaj deklaracji prawodawcy co do motywów ustanowienia prawa; podaje w niej zamierzone cele, podstawowe wartości danego aktu,

5. część ogólna- formułuje przepisy, w których znajdują się elementy norm wspólne dla tych postanowień, które mogą znajdować się w części szczegółowej; w tej części zamieszczane są również definicje ustawowe wyjaśniające znaczenie pojęć, którymi posługuje się prawodawca w danym akcie normatywnym,

6. część szczegółowa- zawiera ona zasadniczą materię aktu normatywnego, składają się na nią te przepisy prawne, w oparciu o które możemy formułować normy prawne zarówno lex generalis, jak i lex specialis,

7. przepisy końcowe- składają się na nie postanowienia przejściowe, derogacyjne i określające termin wejścia w życie danego aktu,

8. podpis osoby uprawnionej- w przypadku ustaw podpisu dokonuje Prezydent RP.

Rozdział 2.: Różne sposoby pojmowania prawa

Spory wokół pojmowania prawa dotyczą głównie samego zjawiska prawa, ale również jego charakteru oraz funkcji. Kierunków i koncepcji współcześnie jest wiele, z których najważniejsze to:

2.1. Koncepcja praw naturalnych
(św. Tomasz z Akwinu, św. Augustyn, Hugo Grocjusz, Tomasz Hobbes) Prawo natury ma swe źródło w istocie człowieka, w jego rozumie, godności, naturze człowieka. Prawem tym są zatem pewne przyrodzone prawa jednostki, których nikt jej nie nadaje, a przynosi ona je sobie na świat w momencie urodzenia. Są nimi prawo do wolności, własności, godności itp. jednostki ludzkiej. Prawa te są wcześniejsze w swej genezie od państwa, stoją ponad prawem stanowionym, które określa w zarysie jego treść. Prawodawcza działalność państwa ogranicza się jedynie do „ odkrywania” reguł prawa naturalnego. Prawo naturalne spełnia rolę wzorca, a prawo pozytywne może być oceniane dodatnio jako sprawiedliwe, bo z owym wzorcem zgodne, albo jako niesprawiedliwe, bo niezgodne z wzorcem. Prawa te mają wyższą moc, są ważniejsze niż prawo stanowione przez państwo. Państwo tworząc prawo obowiązujące uznaje tylko przyrodzone prawa naturalne, chroni je i dokładnie formułuje.

2.2. Szkoła historyczna w prawie
(Gustaw von Hugo, Friedrich Karl von Sayigny, Georg Friedrich Puchta) Prawo tworzy przede wszystkim historia. Powstaje ono w długim procesie rozwoju w sposób samoczynny, niezależnie od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka. Cała teraźniejszość to nic innego jak ograniczony wytwór przeszłości, a jedyną drogą działania w teraźniejszości jest podporządkowanie się przeszłości przez jej zgłębienie i wykorzystanie tkwiących w niej wartości. Lekceważąc historię trwoni się to, co najcenniejsze w narodzie- jego ducha. Państwo jest zatem jednym z produktów ducha narodu i rozwija się wraz z rozwojem tego ducha. Byt prawa przedstawia się inaczej w mlodzieńczych okresach życia narodów, inaczej zaś na wyższych szczeblach rozwoju kultury. Wedle tej koncepcji ustawodawstwo i kodyfikacje są dopuszczalne dla uchwycenia zasad już istniejących. Zadaniem państwa jest ochrona wartości ukształtowanych w historii, a prawo ma pozostać takim, jakim ukształtowały go dzieje.

2.3. Pozytywizm prawniczy
(John Austin, Magnus Bergbohm)
Prawo pozytywne stanowi materiał do zbudowania systemu logicznego, zwartego, kompletnego i bezsprzecznego. Prawo opiera się tylko na sile zwierzchnika, jest przeciwstawne tym wszystkim regułom, które nie pochodzą 8
bezpośrednio od władzy suwerennej ( np. normy obyczajowe). Prawo charakteryzują: rozkaz, sankcja, obowiązek wykonania i suwerenność władzy. Istotą tak rozumianego prawa jest rozkaz zwierzchnika skierowany do poddanego pod groźbą sankcji. Koncepcja ta dostrzega w prawie wyłącznie rolę władzy regulującej stosunki społeczne, bowiem zapewnia porządek, harmonię i bezpieczeństwo w państwie. Odmawia uznania za prawo norm prawa natury, prawa międzynarodowego, podnosząc w ten sposób rolę państwa jako jedynego podmiotu uprawnionego do prawotwórstwa.

2.4. Doktryna solidaryzmu w prawie
(Leon Duguit) Koncepcja ta wyrasta z negacji pozytywizmu prawniczego. Oparta jest na dwóch założeniach: człowiek jest istotą świadomą swego zachowania, że nie może żyć w odosobnieniu i nigdy w takim stanie żyć nie będzie. W jego przekonaniu istnieje norma, która nakazuje żyć człowiekowi w społeczeństwie. Każde społeczeństwo kieruje się prawem, które nim rządzi i wywołuje solidarność grupy. Przekroczenie norm społecznych- naruszenie owej solidarności wywołuje reakcję społeczeństwa. Zasada solidarności społecznej podlega ciągłej ewolucji, zależnie od stopnia rozwoju społeczeństwa, treści życia społecznego. W miarę rozwoju grupy społecznej pojawia się potrzeba ustalenia i sprecyzowania norm społecznych, a w miejscu reakcji grupy przychodzi przymus zorganizowany. Na tym etapie rozwoju grupy dochodzi się do pojęcia prawa. Gdy normy społeczne będące prawem tracą ideę solidarności, przestają być prawem. Państwo ma jedynie uprawnienie do odkrywania istniejących norm i formułowania ich w stosownym języki. Prawo nie jest dziełem państwa, albowiem nawet tam, gdzie nie ma żadnej władzy istnieją normy społeczne.

2.5. Psychologizm w prawie
(Leon Petrażycki) Przedmiotem nauki prawa jest przeżycie prawne i nauka nie może ograniczać się do badania norm prawa obowiązującego. Przeżycia prawne dzieli się na dwie grupy: przeżycia prawa pozytywnego i przeżycie prawa intuicyjnego. W tych pierwszych człowiek ma wyobrażenie, że norma prawna jest rezultatem decyzji zewnętrznej. W przeżyciach prawnych drugiego typu nie występuje takie wyobrażenie, przeżycie prawne ma charakter autonomiczny, prawo jest jakby rezultatem wewnętrznego przekonania. Stąd wyróżnienie prawa intuicyjnego. Przeżycia prawne zawierające wyobrażenia źródeł zewnętrznych są jednolite w całym społeczeństwie. Autonomiczne ( intuicyjne) przeżycia prawne są zmienne, przystosowują się do konkretnych przypadków, stąd usiłowanie korekty obowiązującego prawa za pomocą odczuwalnej słuszności.

2.6. Normatywizm prawniczy
(Hans Kelsen) Nauka prawa musi eliminować wszelkie elementy rzeczywistości, gdyż norma wiąże niezależnie od swej realnej skuteczności. Rozróżnić należy dwie sfery poznania- sferę powinności i sferę rzeczywistości. Zadaniem nauk prawnych jest badanie powinności prawnej. Nauki prawa nie zajmują się więc realnym zachowaniem ludzi, lecz normami. Przedmiotem nauk prawnych jest prawo pozytywne, tworzące samoistną całość istniejącą dzięki temu, że ma moc obowiązującą i jest całkowicie niezależne od powinności moralnej. Cechą znamienną tej koncepcji jest powinność- powinno się wedle normy postępować. Kelsen nakazuje w swej teorii zajmować się jedynie normami, które zapewniają realnym zdarzeniom charakter aktów zgodnych z treścią prawa bądź bezprawnych. Norma prawna składa się z dwóch elementów: podmiotu i przedmiotu powinności. Dla podmiotu powinność ma moc obowiązującą, natomiast przedmiot powinności określa to, co ma być spełnione. Na plan pierwszy wysuwa się obowiązek prawny, obciążający podmiot, znika natomiast uprawnienie podmiotu. Państwo także sprowadza się do sfery powinności, raz występuje jako zespól obowiązujących norm, a kiedy indziej jako idealnie pomyślany twór, któremu przypisuje się działania. U podstaw całej tej konstrukcji znajduje się tzw. norma podstawowa, która wyznacza moc obowiązywania wszystkim innym normom prawa pozytywnego.

2.7. Funkcjonalizm prawniczy
(O. W. Holmes, J.C. Gray, R. Pound) Funkcjonalizm prawniczy pomija zagadnienie istoty prawa i zajmuje się jego działaniem. Wedle tej koncepcji, prawnik powinien zajmować się przewidywaniem skutków wywoływanych przez prawo, a więc polem działania prawnika jest prawo w działaniu. Prawo jest tym, co urzędnicy, sędziowie, adwokaci robią ze swymi sprawami. Odebrana zostaje zatem pozycja władzy ustawodawczej jako naczelnego organu tworzącego prawo, a staje się ona jednym z wielu źródeł prawa. Norma prawna o pewnej treści nic nam nie mówi, sens nadaje jej dopiero realizacja.

Rozdział 3.: Współczesne kultury prawne

Pojęciu kultury prawnej przypisywane są duże walory opisowe, ocenne i porządkujące, wyróżniające ją od innych form kultury normatywnej- religijnej, moralnej, politycznej.
Kulturę prawną definiować można w dwojaki sposób:

1. jako stosunek wszystkich członków określonej grupy społecznej do prawa,

2. jako kulturę prawniczą, czyli stosunek do prawa tych, którzy je tworzą i stosują, głównie więc prawników.

Charakteryzuję ją zatem jakiś stosunek do prawa, wyznaczony zakresami jego znajomości, oceny i wynikające stąd postawy i zachowania. Trafne jest też stwierdzenie, że cała kultura odznacza się normatywnym charakterem. Jeśli to, co normatywne przejawia się w podporządkowaniu ludzkich zachowań określonym normom, regułom, dyrektywom, zasadom, instytucjom, modelom, wartościom i wzorom, bez wątpienia tworzy ono jądro kultury, spełniając funkcje czynników kulturotwórczych. Czynniki kulturotwórcze wyrastają z myśli i praktyki ludzkiej poszczególnych składników kultury i wtórnie na myśl i praktykę tę oddziałują.
Śmiało można jednak stwierdzić, że pozostawanie tylko w kręgu własnej kultury prawnej zawęża horyzonty poznawcze, skłania do absolutyzowania tego, co zmienne, nadawania znamion uniwersalności temu, co lokalne. Warto więc odsłonić czynniki warunkujące narodziny, rozwój i zmierzch kultur prawnych, ich ciągłość i upadki, ewolucję i rewolucję, postęp i degradację.

3.1. Kultura prawa stanowionego

Kultura prawa stanowionego, oparta na stanowieniu, jako głównym jej sposobie powstawania prawa, należy do najstarszych i jednocześnie mających najszerszy zasięg geograficzny kultur prawnych.
Pierwsze przejawy tej kultury występowały już w najstarszych systemach prawnych świata- egipskim, mezopotamskim, hebrajskim- zaliczanych dziś do kultury prawa archaicznego. Zasięg geograficzny kultury prawa stanowionego rozszerzał się wraz ze wzrostem kulturowego znaczenia Zachodu, szczególnie Europy. Współcześnie kultura prawa stanowionego, w określonym kręgu kulturowym, jeśli nie odgrywa roli samodzielnej, przynajmniej współistnieje z innymi kulturami prawnymi, jako jedno z najważniejszych narzędzi polityki państwowej, kościelnej, organizacji krajowych i międzynarodowych, współkształtuje kulturę polityczną krajów, regionów, kontynentów i świata.
Cechy:
W kulturze prawa stanowionego występuje wielość podmiotów tworzących prawo ( w Polsce na szczeblu władzy centralnej kompetencje takie posiada kilkadziesiąt organów państwowych, w Argentynie jest ich aż 120), a tworzenie prawa przebiega według ściśle określonych procedur, tym bardziej rygorystycznych, im wyższa pozycja aktu prawnego w ich hierarchii.

Największymi rygorami obwarowano stanowienie praw przez parlamenty. Związane jest ono z normami konstytucyjnymi, wyraźnie określającymi procedurę od powstania do uchylenia aktu prawnego- zwłaszcza ustawy zachowującej prymat wśród innych aktów prawnych. Na parlamentarnej procedurze prawotwórczej wzorowane są procedury prawotwórcze przedstawicielskich władz lokalnych i władz wykonawczych, na ogół ze złagodzonymi rygorami.
Osobne miejsce zajmuje referendum prawotwórcze, jako plebiscytowa forma tworzenia prawa. Za najbardziej dojrzałą formę prawa w kulturze prawa stanowionego uważane są kodyfikacje. Są to zwykle ustawowe regulacje całej określonej dziedziny życia w systematyzacjach prawnych, wyznaczane granicami gałęzi prawa. Kodyfikacja, jako poważne przedsięwzięcie prawodawcze, zaklada długotrwałą stabilność skodyfikowanego prawa.
W kulturze tej dużą wagę przywiązuje się do właściwego ogłaszania aktów prawnych w formie promulgacji i publikacji. Opiera się na dość oczywistej prawdzie, że tylko prawo odpowiednio ogłoszone może być poznane i przestrzegane, a nieznajomość tak ogłoszonego prawa szkodzi.
Kultura ta wyróżnia się charakterem systemotwórczym, posługuje się różnymi hierarchiami i podziałami prawa stanowionego. W hierarchii tej prymat przyznaje ustawie, a wśród ustaw- ustawie zasadniczej- konstytucji. Wyraźne jest też rozgraniczenie stanowienia od stosowania prawa.
Kulturę prawa stanowionego przenikają dążenia do prawa doskonałego, najczęściej w ujęciu idealnego systemu prawnego, pojmowanego, jako ogół obowiązujących w danym państwie norm prawnych, odpowiednio uporządkowanych i uzgodnionych z potrzebami obywateli, systemu prawa pisemnego, ogólnego, promulgowanego, niesprzecznego, jasnego, stabilnego i zupełnego.

3.2. Kultura common law
Nazwa common law, dosłownie prawo powszechne, oznacza prawo jednolite, zunifikowane w skali kraju. Różni się ono zarówno od prawa zwyczajowego, jak i prawa stanowionego. Z nazwą common law związała się bardzo ściśle nazwa equity- słuszność, a zasadnicze różnice między common law a pozostałymi rodzajami prawa wynikają z ich źródeł- sposobów powstawania. Zródlem powstawania common law jest orzecznictwo sądowe.
Kultura common law wyróżnia się oryginalnymi cechami, wynikającymi z cech samego common law i wspólistniejącego z nim equity law. Można stwierdzić, że jest to kultura prawa: sędziowskiego, precedensowego, kazuistycznego, empirycznego, ciągłego pisanego, instytucjonalnego i słusznego.
Common law jest prawem sędziowskim, ponieważ tworzą ją sędziowie. Prawnicy angielskiej kultury common law dzielą się na nie występujących w sądzie- solicitors i występujących w sądzie w roli sędziów- judges i adwokatów - barristers. Sędziowie muszą wykazywać się odpowiednimi kwalifikacjami i predyspozycjami moralnymi. Jako twórcy prawa łączą funkcje prawotwórcze z funkcjami sądowniczymi, co podważa praktyczne znaczenie zasady trójpodziału władzy państwowej.
Common law jest prawem precedensowym, ponieważ składa się ze szczególnych norm, które tworzą precedensy, czyli rozstrzygnięcia sądowe spraw należących do określonej kategorii. Normy te zawsze zachowują najściślejszy związek ze stanami faktycznymi, z których zostały wysnute. Uznanie wiążącego charakteru precedensów zapewnia ciągłość, trwałość, pewność i przewidywalność prawa. Sędzia orzekający w sprawie podobnej do sprawy precedensowej, powinien ją rozstrzygnąć w podobny sposób jak została rozstrzygnięta sprawa precedensowa.
Common law jest prawem kazuistycznym, szczegółowym, w przeciwieństwie do ogólnego charakteru prawa stanowionego. Sędziowie tworzą prawo na drodze rozpatrywania kazusów, czyli konkretnych spraw. Dla każdej realnie istniejącej sprawy tworzą dla niej tylko właściwe prawo.
Jest to prawo empiryczne, głęboko osadzone w realiach kulturowych życia społecznego. Sędziowie czerpią mądrość prawniczą z doświadczenia.

Common law jest też prawem ciągłym, ponieważ długotrwała anglosaska tradycja orzecznictwa precedensowego opiera się na zasadzie przestrzegania wydanych orzeczeń i niezmieniania istniejącego stanu rzeczy. Zgodnie z doktryną hierarchii precedensów, precedensy sądów wyższych obowiązują sądy niższe. Precedens może być uchylony przez sąd, który go wydał, przez sąd wyższy i przez prawo stanowione.
Common law jest to prawo utrwalone orzeczeniami sędziowskimi. Dla edukacji prawniczej podstawowe znaczenie mają zbiory casusów.
Common law jest prawem instytucjonalnym, w sensie uznania instytucji prawnych za podstawową i główną jednostkę prawa.
Inną cechą jest słuszność, o tyle o ile ważną rolę odgrywa w nim equity law. Gdy orzecznictwo common law opiera się na sędziowskim poczuciu sprawiedliwości, to orzecznictwo equity law polega przede wszystkim na sędziowskim poczuciu słuszności. Obecnie w orzekaniu na zasadzie słuszności słabnie twórcza rola sędziowskiego poczucia słuszności, wzmacnia się natomiast wiążąca moc wcześniej ukształtowanych norm orzeczeniami sądów słuszności.

3.3. Kultura prawna islamu
Nazwa „ islam” pochodzi od arabskiego słowa aslama- poddać się. Kultura prawna islamu jest integralnym składnikiem monoteistycznej religii islamu.
Islam jako kultura prawna wyróżnia się wśród innych kultur prawnych przede wszystkim tym, że obok nakazów ściśle religijnych, zawiera normy moralne i normy prawne stanowiące podstawę organizacji wszystkich stron życia muzułmanów- społecznego, gospodarczego i politycznego.

Do najważniejszych, w znacznym stopniu oryginalnych cech tej kultury należą:
woluntaryzm, racjonalizm, rytualizm, niezmienność, teokratyzm i totalizm.
Woluntaryzm w kulturze prawnej islamu polega na manifestowaniu woli Allaha podporządkowania normom Koranu zachowań wszystkich muzułmanów. Wolę Allaha wyrażają: wiara, czynienie dobra i całkowita uległość woli Allaha.
Racjonalizm w kulturze prawnej islamu zaznaczył się w procesach naukowej interpretacji prawa islamu. Wynikiem tej interpretacji jest uznanie za źródła prawa islamu: Koranu, tradycji, zgodności opinii i analogii.
Rytualizm w kulturze prawnej islamu przejawia się w wyrażaniu treści wiary
w ściśle określonych rytualnych formach, są nimi np. wyznanie wiary, jałmużna,
pielgrzymka do Mekki. Zewnętrzne wyrazy rytuału powinna dopełniać jasno
wyrażona intencja, ponieważ wartościowanie czynów ludzkich według intencji,
a nie jedynie ich skutków należy do ważnych cech kultury normatywnej islamu.
Niezmienność podstawowych norm prawnych islamu jest konsekwencją objawionego ich charakteru. Allah raz na zawsze objawił Mahometowi normy islamu, oczekując ścisłego ich przestrzegania przez muzułmanów. Natomiast tradycja, zgodność opinii i analogia mogą dopuszczać różne zakresy zmienności norm prawnych zależnie od sytuacji.
Teokratyzm, polegający na łączeniu władzy religijnej z władza świecką, przenika tradycję prawa publicznego islamu. Tradycyjny islam wykreował teokratyczną formę państwa, w której Bóg Allah przekazał część swojej władzy Kalifowi, jako strażnikowi prawa boskiego na ziemi. Prawnicy muzułmańscy wyznają pogląd, ze lepsza jest tyrania władzy niż anarchia.
Totalizm kultury prawnej islamu to ogarnianie zakresami regulacji normatywnych wszystkich stron życia jednostkowego i społecznego. W krajach muzułmańskich, gdzie z pokorą przyjmowane jest despotyczne jednowładztwo, normatywny totalizm utrwala poczucie siły i zwartość wspólnot muzułmanów.
Kultura prawna islamu wyrosła, rozwinęła się i utrwaliła dzięki rodzimemu instynktowi Arabów, ale też ostała przyjęta przez wiele innych grup etnicznych. Ukształtowała wspólny język prawny i prawniczy, przezwyciężający lokalne zróżnicowania językowe, spełniała przez stulecia rolę skutecznego narzędzia wymiaru sprawiedliwości, a swym tradycjonalizmem i konserwatyzmem, wynikającym z prymatu norm religijnych nad innymi normami, skutecznie oparła się naporowi zmian.

3.4. Kultura prawna konfucjanizmu
Nazwa „konfucjanizm” pochodzi od nazwiska Konfucjusza, twórcy głównej chińskiej doktryny społeczno- normatywnej, przeniesionej także do innych państw, m. in. do. Japonii, Korei, Indochin, Malezji.
Konfucjańską kulturę prawną przenika idea porządku- przekonanie, że sztuczne porządki społeczne są częścią naturalnych porządków wszechświata. Człowiek powinien tak wieść swój żywot, aby nie została zakłócona równowaga harmonii świata i społeczeństwa. Od zachowania tej równowagi zależy dobrobyt człowieka.
Konfucjańską kulturę prawną wyróżnia idea porządku w stosunkach międzyludzkich, jako do pewnego stopnia konsekwencja uporządkowania świata i wnętrza człowieka. Stosunki międzyludzkie powinny układać się według ważności osób- od najwyższej do najniższej.
Z idei porządku wynika idea realizmu. Konfucjusz oczekiwał, aby ludzie byli prawi, ale nie wierzył, aby mogli być święci. Formułowanie norm zachowania na miarę możliwości i sił ludzi żyjących w określonych warunkach, zapewniło im dużą skuteczność w praktyce.
Konfucjańską kulturę prawną, dość surową i rygorystyczną, cechuje sceptyczny stosunek do prawa stanowionego. Dla ludzi wiernych ideom naturalnego porządku, naturalnej harmonii i naturalnej hierarchii, sztuczne prawo stanowione jest zbędne. Jest ono natomiast niezbędne dla tych nielicznych członków społeczeństwa, którzy naruszają i wichrzą naturalne porządki.
Myśl prawną kultury konfucjanizmu ukształtowały koncepcje li i fa, w czasach najnowszych korygowane elementami komunistycznej i liberalnej doktryny prawnej.
Li pojmowano zawsze jako zespoły norm, ale występowały różnice co do ich charakteru: obyczajowego, zwyczajowego itp. Zawsze te normy miały regulować cztery relacje w stosunkach międzyludzkich: rządzącego i rządzonego, ojca i syna, starszego i młodszego brata, przyjaciela i przyjaciela. Li jest regulatorem ludzkich pragnień, zapisanych dla ochrony ludzi. Li zakazuje naruszania norm przed ich naruszeniem, fa nakazuje karę po ich naruszeniu.
Fa, tłumaczone jako prawo, jest jedną z jego stron, silnie podkreślającą role przymusu w prawie. Władza opiera się na sile sankcji prawnych, wymuszających posłuszeństwo zachowań uzgodnionych z prawem.
Aż do początków XX wieku chińska kultura prawna konfucjanizmu nie doprowadziła do powstania szkół prawa i wyodrębnienia się klasycznych zawodów prawniczych. W tradycyjnej kulturze prawnej istniał system hierarchicznie powiązanych ze sobą sądów, ściśle splecionych z hierarchią władz lokalnych i państwowych. Kultura ta polegała jednak na większym zaufaniu do rozstrzygania sporów prawnych w drodze koncyliacji, niż rozstrzygnięć sądowych, co wynika z jej sceptycyzmu wobec prawa stanowionego. Według konfucjanizmu mądry i cnotliwy człowiek zyskuje szacunek, jeśli unika konfliktów, a trudne do uniknięcia konflikty rozwiązuje samodzielnie, na drodze rozjemczego porozumienia się bez udziału sądów państwowych. Każdy, kto przenosi spór na drogę sadową, musi pamiętać, że sady są stronnicze, skorumpowane, powolne i leniwe. Polegając na takich sądach nie może nie spotkać się z potępieniem społeczności, w której żyje. Z tych względów, w kulturze prawnej konfucjanizmu wykształciło się wiele koncyliacyjnych form pozasądowego rozstrzygania konfliktów, polegających na pojednaniu, porozumieniu, ugodzie między samymi stronami sporu, a więc bez udziału sędziów zawodowych.

Rozdział 4.: Prawo krajowe a inne porządki prawne

4.1. Prawo wewnętrzne państwa a prawo międzynarodowe
Poza wewnętrznymi porządkami prawnymi i systemami prawa poszczególnych państw istnieją także inne porządki prawne. Współcześnie charakterystyka prawa jako wieloaspektowego zjawiska kulturowego byłaby niepełna bez uwzględnienia cech charakterystycznych owych innych porządków prawnych, w tym przede wszystkim międzynarodowego porządku prawnego ( prawo międzynarodowe publiczne) oraz kształtujących się regionalnych porządków i systemów prawa ( prawo Wspólnot Europejskich- Unii Europejskiej).
Prawo międzynarodowe ukształtowało się jako porządek uregulowanych normatywnie ( a współcześnie także instytucjonalnie) relacji pomiędzy państwami jako podmiotami tworzącymi społeczność międzynarodową. Poza państwami do podmiotów prawa międzynarodowego zalicza się także organizacje międzynarodowe
Do cech charakterystycznych międzynarodowego porządku prawnego zalicza się:
-supremację umów międzypaństwowych oraz zwyczajów międzynarodowych jako źródeł tego porządku, wykluczającą przymus jako sposób zapewniający skuteczność ustalonych norm,
-podstawowe znaczenie faktu akceptacji prawa międzynarodowego przez władze danego państwa w postaci podpisania lub ratyfikacji odpowiednich umów dla wprowadzenia norm prawno międzynarodowych do wewnętrznego porządku prawnego,
- wprowadzanie sankcji związanych z niezrealizowaniem bądź nienależytym realizowaniem umowy.
U podstaw międzynarodowego porządku prawnego leżą zaakceptowane powszechnie przez społeczność międzynarodową prawa i wolności podstawowe człowieka i obywatela, oraz inne zasady określające stosunki między podmiotami tej społeczności i przyjęte w drodze zwyczaju bądź wielostronnych umów międzynarodowych. Prawo międzynarodowe zawiera także normy ustalane w drodze umów dwustronnych lub wielostronnych i regulujące zasady współdziałania między tymi państwami bądź zasady rozstrzygania kwestii spornych powstających między nimi.
Kontrowersje budzą relacje pomiędzy prawem międzynarodowym a wewnętrznym prawem poszczególnych państw. Sformułowano w tej kwestii szereg koncepcji, które dzieli się na dwie grupy: tzw. koncepcje monistyczne i dualistyczne.
Istotą koncepcji monistycznej jest przyjęcie założenia o nadrzędności jednego z porządków prawnych: prymatu prawa międzynarodowego nad prawem krajowym lub prymatu prawa wewnętrznego nad międzynarodowym. Chodzi tu o założenie o nieuchronności ewolucji krajowych systemów prawa oraz organizacji państwowych w kierunku wyłonienia się jednego, światowego systemu prawa oraz jednego rządu światowego.
W innym kierunku szły zaś założenia o stabilności struktury społeczności międzynarodowej jako społeczności w pełni suwerennych państw. Suwerenność ta przejawia się przede wszystkim w kompetencji prawotwórczych władz państwowych.
W koncepcjach dualistycznych przyjmuje się natomiast, że prawo międzynarodowe i prawa krajowe poszczególnych państw są odrębnymi porządkami prawnymi, nie stykającymi się ze sobą zasadniczo. O odrębności obu typów porządku prawnego przesądza zarówno odmienność przedmiotu regulacji, jak też odmienność systemu źródeł prawa. Nie mogą one zatem wejść w konflikt ze sobą. Normy prawa międzynarodowego mogą przenikać do prawa krajowego wyłącznie w drodze wyraźnych aktów krajowego prawodawcy
(recepcji), wskutek czego w prawie tym pojawia się norma o treści związanej ściśle z odpowiednią normą prawa międzynarodowego.
4.2. Prawo krajowe a umowy międzynarodowe
Konwencja Wiedeńska z 23.05.1969r. o prawie traktatów definiuje w art. 2 ust. 1 umowę międzynarodową jako międzynarodowe porozumienie zawarte w formie pisemnej i podlegające zasadom prawa międzynarodowego przez podmioty społeczności międzynarodowej posiadające tzw. zdolność traktatową. Współcześnie umowy międzynarodowe stanowią zdecydowaną większość źródeł prawa międzynarodowego. Obok nich istotnym źródłem prawa międzynarodowego są także zwyczaje międzynarodowe, ustalone w toku stosunków między podmiotami społeczności międzynarodowej i usankcjonowane w toku międzynarodowej praktyki, która polega na uznaniu przez państwa lub przez organizacje i instytucje międzynarodowe, że jakieś postępowanie w życiu międzynarodowym powinno być regułą we wzajemnych relacjach między nimi. Oprócz tego, jako pomocnicze źródło prawa międzynarodowego traktowane są zasady wydobyte w toku działalności orzeczniczej niektórych instytucji międzynarodowych, np. Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Pomagają one w ustaleniu treści normy międzynarodowej bądź sposobu, w jaki należałoby jakąś normę międzynarodową rozumieć i stosować.
Umowa międzynarodowa może być także źródłem prawa krajowego. Zawarcie i ratyfikowanie umowy międzynarodowej przez dane państwo lub jego organ stwarza przesłankę wcielenia norm międzynarodowych zawartych w umowie do systemu prawa krajowego. Państwo bierze na siebie obowiązki i ciężary określone w danej umowie.
Jednak nie każda umowa międzynarodowa podlega procedurze ratyfikacyjnej. Podlegają jej tylko umowy określone w odpowiednich aktach rangi konstytucyjnej. W odniesieniu do pozostałych umów „ przeniesienie zawartych w nich norm prawno międzynarodowych do wewnętrznego porządku prawnego wymaga odpowiedniego przekształcenia takiej normy w normę prawa krajowego, a więc działalności prawotwórczej upoważnionego organu państwowego.

4.3. Prawo międzynarodowe prywatne
Od tak rozumianego prawa międzynarodowego publicznego należy odróżnić prawo międzynarodowe prywatne. Prawo to jest częścią wewnętrznego systemu prawa danego państwa. Zawiera ono normy prawne regulujące zasady i tryb rozstrzygania kwestii cywilnoprawnych powstających na styku systemu prawa danego państwa oraz systemów prawnych innych państw. Zasadniczą część prawa międzynarodowego prywatnego stanowią normy kolizyjne, które przesądzają o zastosowaniu norm prawa wewnętrznego bądź norm państwa obcego do rozstrzygnięcia określonej sprawy cywilnoprawnej.
Podstawowym źródłem prawa międzynarodowego prywatnego w Polsce jest ustawa z dnia 12.1 1.1965r. — Prawo międzynarodowe prywatne( Dz.U. 1999, nr 52, poz. 532). Normy kolizyjne są również zawarte w szeregu innych aktów ustawowych oraz w licznych umowach dwustronnych i wielostronnych podpisanych i ratyfikowanych przez Polskę, np. dotyczące ochrony dzieł literackich, ochrony własności przemysłowej, obywatelstwa, ekstradycji. W sytuacji możliwości zastosowania normy kolizyjnej z umowy dwustronnej bądź z umowy wielostronnej przyjmuje się, że postanowienia umowy wielostronnej mają pierwszeństwo w zastosowaniu przed postanowieniami umowy dwustronnej.
Do najważniejszych kwestii wyrastających na styku różnorodnych krajowych systemów prawa należą ustalenie sądu właściwego do rozpoznania danej sprawy oraz wykonanie orzeczenia sądu obcego państwa. W sytuacji braku odpowiedniej umowy ustalenie jurysdykcji krajowej zależy w zasadzie od woli stron układających stosunek prawny między sobą, zaś wykonanie wyroku sądu państwa obcego jest uzależnione od stosowania zasady wzajemności.
Wziąwszy pod uwagę wzrastające rozpowszechnienie konstrukcji prawnej przyznającej ratyfikowanym umowom międzynarodowym moc prawną wyższą od aktów ustawowych, przystąpienie do konwencji w charakterze strony skutkuje nie tylko bezpośrednim stosowaniem postanowień konwencji w prawie krajowym, ale również wymogiem dostosowania ustawodawstwa do rozwiązań i konstrukcji zawartych w konwencji.

Rozdział 5.: System prawa

5.1. System jest to pewna całość rzeczy, zjawisk bądź twierdzeń na ich temat. o systemie możemy mówić wówczas, gdy mamy do czynienia z całościowym ujęciem myślowym elementów znajdujących się w rzeczywistości.
Jeszcze inaczej- systemem jest pewna konstrukcja myślowa porządkująca w oparciu o pewne kryteria zjawiska rzeczywistości, dając w ten sposób jej uporządkowany obraz. A najprościej- system to uporządkowanie jakiejś zróżnicowanej całości w oparciu o pewne kryteria.
System prawny danego państwa to zaś całokształt obowiązujących w nim norm prawnych obowiązujących w określonym czasie, uporządkowany w oparciu o przyjęte kryteria.
System prawny danego państwa wyróżniają od innych zbiorów norm prawnych pewnego rodzaju właściwości- cechy systemu prawa. Należą do nich:

1. Jednolitość systemu- oznacza, że ten zbiór norm prawnych jest dziełem jednego państwa, choć reprezentowanym przez różne organy. Jest zatem tworem jednorodnym pod względem zamierzeń prawodawczych, celów, które za pomocą prawa chce osiągnąć prawodawca.

2. Różnorodność systemu- jest następstwem tworzenia norm obowiązujących w różnych obszarach stosunków społecznych. Prawodawca reguluje zachowania się podmiotów w szeroko rozumianym wymiarze cywilno- prawnym, kamo- prawnym itp.

3. Zupełność systemu- istota jej polega na tym, że system prawny danego państwa powinien być tak skonstruowany, aby zbiór uregulowań, którym on jest, mógł zawierać unormowania stanowiące podstawę kwalifikacji prawnej dla każdego stanu faktycznego, który w rzeczywistości społecznej zaistnieje, czyli taki zbiór uregulowań, który wolny jest od luk w prawie.

4. Określony stopień niesprzeczności- dopuszcza możliwość wystąpienia w systemie prawnym sprzeczności dwojakiego rodzaju:

a) wewnętrzne- wynikają z kolizji norm w ramach jednego działu prawa, bądź miedzy działami prawa, ich przyczyną są najczęściej wady techniki prawotwórczej, ale można je usunąć w praktyce stosowania prawa,

b) zewnętrzne- wynikają ze zderzenia się dwu różnych jakości statyczne ze swej natury prawo i dynamiczne, ciągle zmieniające się życie społeczne, które reglamentowane jest przez to statyczne prawo.

5.2. Podziały prawa w ramach systemu
Całość obowiązującego prawa, czyli ogół norm będących wynikiem prawotwórczej działalności państwa, zwana jest prawem przedmiotowym.

Państwo tworzy te normy według określonego porządku. W następstwie tej działalności wyróżniamy „pionowy” i „poziomy” system prawa. Z pionowym mamy do czynienia, gdy porządkujemy normy prawne w zależności od normotwórczych kompetencji organu państwowego, który dany akt prawny wydał. Kryterium porządkującym jest tu zatem kryterium mocy prawnej aktu normatywnego, która zależy od miejsca, jakie w systemie organów państwowych zajmuje ten organ, który wydał dane prawo.
Poziomy system prawa otrzymamy wówczas, gdy za kryterium porządkowania przyjmiemy treść stosunków społecznych, które regulowane są przez normy prawne.
W ramach systematyki opartej o treść regulowanych stosunków społecznych można stosować dalsze kryteria: kryterium przedmiotowe, które pozwała wyróżnić w ramach systemu prawa jedną sferę stosunków społecznych od innej za pomocą przedmiotu tych stosunków, czyli tego, co dana norma reguluje; kryterium podmiotowe wyróżnia jedną sferę stosunków od innej za pomocą podmiotów tych stosunków, czyli tego, kto w te stosunki wchodzi.
Współczesne systemy prawne w oparciu o kryterium przedmiotowe dzielą się na gałęzie, czyli działy prawa.

Prawo przedmiotowe i prawo podmiotowe
Prawo przedmiotowe to całokształt ( zbiór, ogół) obowiązujących norm prawnych zawartych w przepisach prawa bądź z nich wynikających, o cechach generalności i abstrakcyjności, które stanowią podstawę decyzji jednostkowych wydawanych przez organy stosujące prawo. Można śmiało powiedzieć, że pojęcie prawa przedmiotowego jest bliskie pojęciu prawa w ogóle.
Pojęcie prawa podmiotowego konstruowane jest patrząc na system prawa od strony adresatów norm prawnych. Jest to jedno z najbardziej kontrowersyjnych pojęć w nauce prawa. Najogólniej możemy powiedzieć, że prawem podmiotowym jest pewna sfera uprawnień podmiotu prawa. W nauce prawa konstytucyjnego przez prawo podmiotowe rozumie się uprawnienia o szczególnej doniosłości. W tym ujęciu prawami podmiotowymi są: wolność osobista, własność, wolność sumienia, wyznania, czynne i bierne prawo wyborcze, itd. Zupełnie inaczej należy rozumieć cywilistyczno- prawną koncepcję praw podmiotowych, tu prawo podmiotowe jest sumą bądź zespołem uprawnień podmiotu prawa, możnością postępowania w sposób określony w tej normie.
Pierwotność praw podmiotowych względem prawa przedmiotowego występuje w teoriach prawno naturalnych: prawa podmiotowe występują niezależnie od prawa przedmiotowego, są wcześniejsze, rozumiane są jako pewne naturalne, przyrodzone i niezbywalne prawa człowieka, których podmiotu pozbawić z żadnych przyczyn nie można.

Pierwotność prawa przedmiotowego- koncepcja ta podkreśla suwerenny charakter porządku prawnego, źródłem praw podmiotowych jest zawsze system prawny danego państwa, koncepcja ta nie uznaje istnienia praw przyrodzonych, prawa podmiotowe i uprawnienia są nadawane podmiotom przez prawo przedmiotowe.

Prawo publiczne i prywatne
Najczęściej wykorzystywane są trzy kryteria, w oparciu o które można dokonywać podziału prawa na publiczne i prywatne:

1. kryterium interesu (Ulpian)-. podział prawa opiera się na rozróżnieniu interesu indywidualnego od interesu publicznego według kryterium różnego prawnie chronionego interesu; prawem publicznym jest to, które dotyczy samego państwa, zaś prawem prywatnym jest to, które dotyczy interesu poszczególnych osób,

2. kryterium podmiotowe:
   a) stosunki prawne pomiędzy organami państwowymi,
   b) stosunki prawne pomiędzy organami państwowymi a obywatelami,
   c) stosunki prawne pomiędzy obywatelami.
   Inny podział przedstawił G. Jellinek, jego zdaniem stosunki prawne regulowane przez prawo publiczne są stosunkami nie równorzędności
   ( subordynacji) podmiotów w stosunkach tych uczestniczących. Prawo prywatne, jego zdaniem, reguluje stosunki prawne, w których występują równorzędne podmioty (koordynacji),

3. kryterium ochrony prawa (Thon): podział prawa na publiczne i prywatne zależy od tego, czy prawa jednostek są pod bezpośrednią kontrolą państwa, czy też wymagane jest działanie jednostki samej, uruchamiającej organ państwowy. Na prawo publiczne składają się te normy, których naruszenie samoczynnie powoduje ingerencję, ściganie ze strony państwa. Na prawo prywatne składają się te normy, których naruszenie ścigane jest przez państwo z inicjatywy zainteresowanych obywateli, a więc na ich wniosek.

Koncepcję zbliżoną do tradycyjnych proponował K. Opałek. Prawem publicznym nazywał te normy prawne, które formułują nakazy i zakazy, zaś prawem prywatnym te normy prawne, które regulują czyny nie nakazane i nie zakazane prawnie, a więc czyny, do których prawo uprawnia i które mieszczą się w sferze swobodnej dyspozycji uprawnionych.

5.3. Gałęzie prawa
Przez gałąź prawa rozumiemy ukształtowany historycznie kompleks norm prawnych, regulujących określoną kategorię stosunków społecznych. Rdzeń każdej gałęzi prawa stanowi większy lub mniejszy zespół charakterystycznych dla tej gałęzi instytucji prawnych.
Instytucją prawną nazywamy zespół przepisów normujących pewien typowy stosunek społeczny, np. instytucja małżeństwa, własności, podatku od dochodów osobistych, itp.
Podstawowym kryterium podziału prawa na gałęzie jest przedmiot regulacji prawnej. Zespół norm regulujących określony rodzaj stosunków społecznych, a więc różny przedmiot, stanowi odrębną gałąź prawa.
Całokształt przepisów prawnych RP stanowi wewnątrzpaństwowy system prawa. W specjalnym stosunku do systemu prawa wewnętrznego pozostaje prawo międzynarodowe, które określa wzajemne stosunki między państwami.
Prawo wewnętrzne RP dzieli się na następujące gałęzie:
- prawo konstytucyjne- obejmuje ono normy regulujące konstytucyjne zasady
ustroju społecznego i politycznego, ustala strukturę i zasady działania aparatu
państwowego, podstawowe prawa i obowiązki podmiotów prawa,
- prawo administracyjne- obejmuje normy, które regulują organizację i
działalność organów administracji rządowej i samorządowej, stosunki pomiędzy
obywatelami a organami administracyjnymi,
- prawo finansowe- składa się z norm regulujących gospodarkę pieniężną
państwa; reguluje proces gromadzenia i wydatkowania dochodów przez państwo
i opłat obywateli, reguluje działalność organów finansowych, system bankowy,
itp.,
- prawo cywilne- składa się z norm regulujących stosunki majątkowe pomiędzy
organami państwowymi, osobami fizycznymi; reguluje też różnego rodzaju
stosunki osobiste między obywatelami oraz zawiera normy chroniące dobra
osobiste obywateli ( prawa osobiste związane z podmiotem, np. nazwisko,
autorstwo),
- prawo handlowe- pokrewne prawu cywilnemu- reguluje stosunki wynikające
z czynności handlowych,
- prawo rodzinne- reguluje stosunki małżeńskie, rodzinne i wynikające z
opieki,
- prawo pracy- reguluje stosunki prawne wynikające z umowy o pracę,
- prawo karne- złożone z norm, które ustalają, jakie czyny są zabronione przez
państwo, określają represje ze strony państwa wobec osób, które czynów
zabronionych się dopuściły oraz uprawniają i zobowiązują odpowiednie organy
państwowe (sąd, prokuratura) do walki z przestępstwem,
- prawo rolne- składa się z norm regulujących stosunki własności i
użytkowania ziemi, wykorzystanie jej na cele rolnicze, jak również inne
pozarolnicze przeznaczenie.
Są to gałęzie prawa materialnego. Czym innym jest tzw. prawo procesowe ( działy prawa formalnego). Należą do nich: procedura kama, cywilna, prawo postępowania administracyjnego. Regulują one tryb postępowania przed odpowiednimi organami w sprawach karnych, cywilnych czy
administracyjnych.

Rozdział 6.: Źródła prawa

6.1. Problematyka źródeł prawa wiąże się z jego tworzeniem. Podstawowa rolę odgrywa stanowienie prawa przez państwo. W tym ujęciu źródłem prawa jest prawotwórcza działalność państwa, w wyniku której powstają akty normatywne, których treść uwarunkowana jest kulturą, ekonomią oraz bezpośrednimi interesami społeczeństwa.
Termin „źródła prawa” jest terminem wieloznacznym. Możemy mówić o źródłach prawa w znaczeniu teoretycznym, historycznym, materialnym i formalnym.
- w znaczeniu teoretycznym: to droga prowadząca do powstania prawa,
- w znaczeniu historycznym: wszystko to, z czego dowiadujemy się o treści norm prawnych (tzw. źródła poznania prawa),
- w znaczeniu materialnym: pewien zespół zarówno obiektywnych jak i subiektywnych czynników wpływających na kształtowanie prawa ( obiektywne- np. względy ekonomiczne, sytuacja międzynarodowa; subiektywne- świadomość społeczeństwa, kultura, system wartości),
- w znaczeniu formalnym: różne formy prawotwórczej działalności organów państwowych.
Rozumiejąc przez źródła prawa prawotwórczą działalność państwa, w wyniku której powstają akty normatywne, możemy wyróżnić dwa powiązane ze sobą procesy: proces kształtowania się prawa i proces prawotwórczy.
W procesie kształtowania prawa biorą udział różne niepaństwowe struktury np. partie polityczne, związki zawodowe, różne organizacje, inspirujące i propagujące określone kierunki działalności prawotwórczej. Działają one zatem na rzecz zmiany dotychczas obowiązujących uregulowań, sygnalizują konieczność nowych uregulowań, domagają się zaostrzenia bądź złagodzenia obowiązujących sankcji.
Proces prawotwórczy jest pojęciem węższym, bowiem obejmuje on wyłącznie prawotwórczą działalność państwa. Działalność ta wykonywana w ramach złożonego procesu kształtowania się prawa jest ostatnim i decydującym ogniwem, które nada je normie postępowania, ukształtowanej pod wpływem rozlicznych czynników, charakter normy prawnej.

6.2. Formy działalności prawotwórczej

1. Stanowienie prawa- polega na tym, że odpowiedni organ państwowy formułuje w sposób wyraźny normy dotyczące przyszłych sytuacji. Normy te mają charakter norm ogólnych i abstrakcyjnych, w ten sposób mogą mieć zastosowanie w nie dającej się z góry określić liczbie ewentualnych przypadków. Niebywały rozkwit prawa stanowionego rozpoczął się w wieku XIX, kiedy to powstały liczne kodeksy i pisane konstytucje. Tendencja taka utrzymuje się obecnie, co można łączyć ze wzrostem roli państwa w życiu społecznym. Istotą stanowienia jest posiadanie przez organ państwowy prawnych kompetencji do wydawania konkretnego aktu normatywnego.
   Prawo stanowione występuje jako prawo pisane, gdyż forma pisemna jest niezbędna ze względu na konieczność utrwalenia sformułowań prawa.

2. Prawotwórcza praktyka organów państwa- wyraża się w powtarzających się rozstrzygnięciach w formie decyzji ( orzeczeń), za pomocą których te organy rozstrzygają w jednakowy sposób podobne Stany faktyczne. Prawo powstaje wówczas, gdy praktyka państwowa wykazuje pewną jednolitość, żyje w świadomości rządzonych i rządzących w postaci kształtujących się stopniowo decyzji organów państwowych.

3. Umowa- w prawie wewnętrznym danego państwa umowa jako sposób
   tworzenia reguł prawnych jest przypadkiem rzadko występującym. W międzynarodowym prawie publicznym stanowi jedno z podstawowych źródeł prawa. Umowę jako formę prawotwórstwa państwowego charakteryzują następujące elementy: wielość podmiotów (co najmniej dwa), równorzędność podmiotów, zasada wzajemności jako pewien szczególny stosunek jaki musi zaistnieć pomiędzy poszczególnymi normami składającymi się na umowę. Dziś przykładem umowy będącej źródłem prawa są tzw. układy zbiorowe pracy, zawierane przez ministrów ze związkami zawodowymi.

4. Prawo zwyczajowe- występuje wówczas, gdy oprócz faktycznego
   przestrzegania pewnych reguł postępowania przez dłuższy okres czasu, panuje powszechne przekonanie, że reguły te są prawem. Okres dominującej pozycji prawa zwyczajowego w prawie wewnętrznym już minął, w państwach współczesnych jest ono zjawiskiem marginalnym. W prawie międzynarodowym zaś odgrywa znaczącą rolę, może wypierać umowy handlowe. W prawie wewnętrznym niektóre gałęzie prawa w swych szczegółowych postanowieniach odsyłają do zwyczajów, wiążąc z nimi możliwość wywołania skutków prawnych (prawo morskie). Nie mogą jednak być przyjęte do systemu prawa żadne reguły zwyczajowe, które byłyby sprzeczne z regułami obowiązującego prawa.

5. Nauka- luris prudentia- nie jest źródłem prawa w sensie formy jego
   powstawania. Wywiera jednak doniosły wpływ na tworzenie i treść prawa. Opinie uczonych mogą oddziaływać na ustawodawcę oraz stosujących prawo siłą swego autorytetu intelektualnego. Nie mają jednak bezpośrednio żadnej mocy prawnej. Służyć mogą natomiast w procesie uzasadniania rozstrzygnięć dokonywanych przez Trybunał Konstytucyjny i sądy powszechne.

6.3. Konstytucyjny system źródeł prawa
Przy konstrukcji Rozdziału III Konstytucji ustrojodawca oparł się na rozróżnieniu aktów prawnych na powszechnie obowiązujące i o wewnętrznym charakterze.
Źródłami prawa powszechnie obowiązującego, a więc takiego, które wiąże wszystkich- zarówno podmioty państwowe (organy, instytucje, funkcjonariuszy itd.), jak również obywateli i wszystkie znajdujące się pod jurysdykcją RP osoby oraz podmioty prawne, wg art.87 są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz- na obszarze działania organów, które je ustanowiły- akty prawa miejscowego.
Krąg aktów uznanych za powszechnie obowiązujące jest wąski. Konstytucja zalicza do nich przede wszystkim akty stanowione przez parlament (Konstytucja i ustawy) oraz takie, na których istotny wpływ mają ustawy ( umowy międzynarodowe w większości ratyfikowane są za zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie). Tylko jeden rodzaj wymienionych w tym artykule aktów pochodzi od organów nie przedstawicielskich (rozporządzenie)- ale i w tym przypadku, z uwagi na swój charakter- jego związek z ustawą jest bardzo ścisły.

Konstytucja- jako akt uznany za źródło ustalania podstawowych zasad mających wyznaczać reguły systemu stanowienia prawa- stoi na czele całego systemu prawnego. Jej nadrzędność została wyraźnie podkreślona w samym tekście Konstytucji poprzez wymienienie jej na pierwszym miejscu w art.87, a szczególnie stwierdzeniem w art.8, że: „Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej”. Zwana jest też ustawą zasadniczą- zajmującą najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych. Zawiera postanowienia dotyczące charakteru państwa, jego organów, podstaw ustroju politycznego, gospodarczego, społecznego, określa prawa i obowiązki obywateli. Od innych aktów normatywnych odróżnia ją zarówno przedmiot regulacji, tryb jej uchwalenia, różny też jest podmiot, który ten rodzaj ustawy uchwala (Zgromadzenie Narodowe).
Kolejnym aktem prawnym wymienionym w art.87 jest ustawa. Nauka prawa, opierając się na konstytucyjnych cechach ustawy, definiuje ją najczęściej jako:
akt normatywny, ustanawiający normy generalne i abstrakcyjne, uchwalany przez parlament w szczególnym trybie”, wzbogacając ją niekiedy o inne konstytucyjne cechy: „o nieograniczonym zakresie przedmiotowym i najwyższej, po Konstytucji mocy prawnej. Jednocześnie ustawa jest aktem podporządkowanym Konstytucji, co oznacza wymóg zgodności jej norm z wartościami, zasadami i normami konstytucyjnymi. Gwarancją zgodności ustaw z Konstytucją jest prawo Trybunału Konstytucyjnego do kontroli tej zgodności. Ustawa jest aktem prawnym uchwalanym przez Sejm z udziałem Senatu
(organy „władzy ustawodawczej”) w specjalnej procedurze, określanej mianem trybu ustawodawczego. W systemie prawnym przyjętym w Konstytucji parlament ma w zasadzie wyłączność stanowienia ustaw.
Nowością, na tle dotychczasowych polskich konstytucji, jest ujęcie i określenie w konstytucyjnym katalogu źródeł prawa miejsca umów międzynarodowych. Ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłem powszechnie obowiązującego prawa. W konstytucyjnym porządku prawnym usytuowane są poniżej Konstytucji, z którą powinny być zgodne. Do orzekania o ich zgodności z ustawą zasadniczą upoważniony został TK, który czyni to na ogólnych zasadach przewidzianych dla kontroli następczej oraz na wniosek Prezydenta skierowany przed ratyfikacją (kontrola wstępna). Skuteczność umów międzynarodowych względem pozostałych aktów uzależniona jest od trybu ratyfikacji. Umowy międzynarodowe, które są ratyfikowane przez prezydenta za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie i które są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw, mają moc prawną ustawy. Jednakże w przypadku, „jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową”, umowa ta, w myśl przepisów art. 91 ust.2- ma pierwszeństwo przed ustawą. Natomiast umowy ratyfikowane bez upoważnienia ustawy, w przypadku kolizji norm ustępują swą skutecznością ustawie, ale mają pierwszeństwo przed innymi aktami prawnymi.
Rozporządzenie jest jedynym aktem organów władzy wykonawczej uznanym w art.87 za źródło powszechnie obowiązującego prawa. Konstytucja konstruuje rozporządzenie jako akt ściśle związany z ustawa: wydawany przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści tego aktu. W Konstytucji prawo do wydawania rozporządzeń przyznano: Prezydentowi RP, Radzie Ministrów, Prezesowi Rady Ministrów, ministrom kierującym działem administracji rządowej, przewodniczącym określonych w ustawie komitetów powołanych w skład Rady Ministrów oraz Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji. Rozporządzenie jest aktem wykonawczym do ustawy.

Źródłem powszechnie obowiązującego prawa, ale o ograniczonym terytorialnie zasięgu są akty prawa miejscowego. Zgodnie z art. 94 Konstytucji: „Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów”.
Od aktów prawa powszechnie obowiązującego Konstytucja oddziela tzw. prawo wewnętrzne, czyli przepisy prawne obowiązujące tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Tworzą one grupę zróżnicowaną zarówno z punktu widzenia podmiotów uprawnionych do ich stanowienia, jak też podstawy prawnej wydania ( Konstytucja, ustawy). Najczęściej spotykanymi są zarządzenia. Są one aktami wewnętrznymi wydawanymi tylko na podstawie ustawy i nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Podlegają one także kontroli ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.

Rozdział 7.: Stosunek prawny

7.1. Stosunek prawny traktujemy jako cząstkę rzeczywistości, jako jeden z rodzajów stosunków społecznych.

Stosunek prawny-to relacje między podmiotami prawa.

Stosunek społeczny- względnie stałe, powtarzające się wzajemne zależności, czyli oddziaływania ludzi na siebie jako członków społeczeństwa. Stosunki prawne różnią się tym, że ich powstanie, zmiana i ustanie są określone normami prawa. Są odmianą stosunków społecznych w takim sensie, w jakim norma prawna jest odmianą normy społecznej.
Stosunek prawny- odmiana stosunku społecznego, zespół określonych oddziaływań wyznaczonych dyspozycją normy prawnej.
W postaci zasadniczej, stosunek realny, konkretny, który wynika ze zdarzeń prawnych, w postaci abstrakcyjnej, stosunek wyłącznie myślowy, powinnościowy.

Podział stosunków prawnych:

1. w oparciu o metodę regulacji (zależny od tego czy ich podstawą jest norma prawa cywilnego, karnego czy administracyjnego),

2. według liczby podmiotów uczestniczących w stosunku prawnym
   - dwustronne- np. kupno- sprzedaż,
   - wielostronne- np. spółka,
   - o nieograniczonej ilości podmiotów- np. spółka akcyjna.

Stosunek prawny istnieje pomiędzy podmiotami tak długo, jak długo co najmniej jeden z nich ma ustanowione przez normę prawną uprawnienie lub obowiązek prawny zachowania się w sposób oczekiwany dla drugiego podmiotu. Gdy uprawnienie to lub obowiązek gaśnie, przestaje istnieć między tymi podmiotami stosunek prawny. Są to więc stosunki czasowe- tzn., że możemy wskazać moment powstania, czas trwania oraz moment ich wygaśnięcia.

7.2. Zdarzenia prawne- zdarzenia, z którymi obowiązująca norma prawna łączy powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego.
Zdarzenia prawne dzielimy na:

- fakty- zdarzenia, które wywołują skutki prawne niezależnie od woli ludzkiej, np. śmierć,
- działania- zachowanie człowieka lub innego podmiotu będące wynikiem jego woli [w prawie zaniechanie uważa się za działanie, chociaż to jego przeciwieństwo }.

Wśród działań wyróżniamy:
1. Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych

a) czynności prawne- czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych
oraz inne czyny działania lub zaniechania; działanie podmiotu prawa
najistotniejszym elementem jest oświadczenie woli i zamiar ustanowienie stosunku prawnego:
- jednorodne- testament,
- dwustronne- kupno- sprzedaż, dzierżawa,
- wielostronne- większa liczba podmiotów,
b) orzeczenia sądowe- działania organu sądowego przybierające postać
orzeczeń:
- konstytutywne- jeśli orzeczenie zmienia istniejący stan prawny, np. orzeczenie
rozwojowe- ustaje stosunek małżeństwa, powstaje nowy stan prawny,
- deklaratoryjne- stwierdzenie istniejącego stanu prawnego,
c) akty administracyjne- działania organu administracji państwowej podjęte w
ramach jego kompetencji, np. decyzja zezwalająca na budowę domku
jednorodzinnego,
2. inne czyny, te gdzie jest działanie lub zaniechanie:
a czyny dozwolone- pociągają pewne skutki prawne niezamierzone, np. na
spacerze znajduję cenną rzecz- według prawa rzeczowego znalezienie cudzej
rzeczy łączy z tym skutki prawne,
czyny niedozwolone- czyny zabronione przez prawo, szczególnie rozbudowane w prawie cywilnym, gdzie oznaczają zdarzenia wyrządzające innej osobie szkodę.
7.3. Elementy stosunku prawnego
Podmioty stosunku prawnego
Podmiot prawa- ten, kto może posiadać uprawnienia i obowiązki prawne;
decydują o tym postanowienia prawa; podmiotowość prawna nie jest przyrodzona, ale nadają ją obowiązujące przepisy prawne. W czasach nowożytnych wszystkie osoby fizyczne są podmiotami prawa.
Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych i Obywatelskich z 1966r. : „osoby fizyczne posiadają podmiotowość od chwili urodzenia, aż do śmierci.
Zdolność prawna- pojęcie skonstruowane w cywilistyce, to nie to samo co podmiotowość prawna, nie pokrywa się z nią, bo np. można nie posiadać uprawnień wyborczych; jest to właściwość podmiotu prawnego objawiająca się tym, że może on być podmiotem uprawnień lub obowiązków. Zdolności prawnej nie można podmiotowi odebrać, przez całe życie zachowuje n możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań.
Zdolność do czynności prawnych- możliwość nabywania przez podmiot praw i zaciągania zobowiązań, przez własne podmiotu działanie poprzez czynności prawne. Jest to, inaczej mówiąc możność składania oświadczeń woli w celu powstawania, wygaszania lub zmiany stosunków prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie i osoby nie ubezwłasnowolnione, pełną zdolność do czynności prawnych mają także osoby,

które nie osiągnęły pełnoletniości ale zawarły związek małżeński (art. 10, 11 KC).

Drugą grupą podmiotów uczestniczących lub mogących uczestniczyć u stosunkach prawnych są osoby prawne.
Osoba prawna- podmiot prawa nie będący osobą fizyczną ani organem państwowym; to jednostka organizacyjna wyposażona przez prawo w przymiot osobowości prawnej: art33 i 35 KC.
Powstanie osoby prawnej- w systemie prawa polskiego tryb powstania osób) prawnej ściśle określają przepisy.
Należy pamiętać, że obok osób fizycznych i prawnych podmiotami stosunków prawnych są organy państwowe, a w pewnych wypadkach samo państwo jako całość.

Przedmiot stosunku prawnego
1. w ujęciu tradycyjnym: przedmiotem stosunku prawnego są przede wszystkim rzeczy i tzw. dobra niematerialne- przedmioty istniejące w świecie realnym, a więc pewne dobra materialne oraz dobra niematerialne ( wynalazki, patenty. prawa autorskie itp.).
2. wychodzimy z założenia, że stosunek prawny jest zawsze stosunkiem pomiędzy podmiotami, więc przedmiotem stosunku prawnego może być tylko zachowanie się podmiotów (działanie lub zaniechanie) i to takie zachowanie. do którego w myśl dyspozycji normy prawnej poszczególne podmioty są uprawnione lub zobowiązane.
3. koncepcje pośrednie- łączące obie poprzednie.
W istocie chodzi zawsze o zachowanie, więc przedmiotem stosunku są te zachowania, do których zobowiązany jest podmiot obowiązku lub do których jest uprawniony.
Stosunki prawne są zawsze stosunkami międzyludzkimi.
Zachowania się podmiotów mogą przyjąć postać czynienia i nie czynienia.
Wyróżniamy 4 typy zachowania:
1. przedmiotem uprawnienia i przedmiotem obowiązku jest czynienie,
2. przedmiotem uprawnienia jest czynienie, przedmiotem obowiązku jest nie czynienie,
3. przedmiotem uprawnienia jest nie czynienie, zaś przedmiotem obowiązku jest czynienie,
4. przedmiotem uprawnienia i obowiązku jest nie czynienie.
Co podmiot uprawniony ma czynić lub nie czynić, tak samo w odniesieniu do podmiotu zobowiązanego odpowie każdorazowo dyspozycja normy prawnej będąca podstawą danego stosunku prawnego.

Uprawnienie jako element stosunku prawnego występuje, gdy przepisy prawa lub postanowienia umowne nie nakładają na dany podmiot obowiązku zachowania się w określony sposób, lecz pozostawiają podmiotowi wybór określonego zachowania, np. uprawniony jest wierzyciel, który może żądać spłaty długu. Uprawnienie obejmuje więc sferę zachowań nie nakazanych i nie zakazanych przez prawo. Jest prawem podmiotowym- sfera możliwości wyboru określonego zachowania. Zachowanie się podmiotu uprawnionego rodzi obowiązek określonego zachowania się drugiego podmiotu.

Obowiązek- norma prawna przewiduje w danej sytuacji pewien nakazany lub zakazany adresatowi sposób zachowania się, a z zachowaniem się w odmienny sposób każdorazowo łączy się uruchomienie sankcji prawnej, czyli jakiejś postaci reakcji organów państwowych; inaczej mówiąc obowiązkiem jest konieczność zachowania się w danej sytuacji formułowanego w dyspozycji normy prawnej, określającej jeden i tylko jeden rodzaj zachowania.
Należy rozumieć to w ten sposób, że między uprawnieniami i obowiązkami traktowanymi jako elementy tych stosunków występuje ścisła więź- korelacja.
Dobrym przykładem jest umowa kupna- sprzedaży.

Rozdział 8.: Stosowanie i obowiązywanie prawa

8,1. Stosowanie prawa polega na podejmowaniu przez kompetentny organ państwowy wiążących, indywidualnych i konkretnych decyzji prawnych na podstawie obowiązujących norm prawnych.
Organ państwowy jest kompetentny. jeżeli w systemie prawnym znajduje s norma upoważniająca ten organ do działania w określonych okolicznościach.
Decyzja indywidualna i konkretna jest przeciwieństwem normy prawnej. która ma charakter generalny i abstrakcyjny. Decyzja stosowania prawa stosowana jest zatem do określonego, indywidualnie wyodrębnionego i możliwego do zidentyfikowania adresata oraz dotyczy konkretnej sytuacji. określonej jako jednorazowa. np. naprawienie szkody lub jako trwająca przez jakiś czas. np. okres płacenia alimentów.
Proces stosowania prawa jest procesem odrębnym od procesu tworzenia prawa.

Przestrzeganie prawa oznacza zastosowanie się przez adresata normy
prawnej do znajdujących się w dyspozycji normy prawnej zakazów i nakazów, czyli obowiązków płynących z normy.

8.2. W procesie stosowania prawa polegającym na podciągnięciu ocenianego stanu faktycznego pod odpowiednią normę prawną- tzw. subsumcja i na ustaleniu skutków prawnych wynikających z normy dla tego przypadku. możemy wyróżnić następujące etapy:

1) ustalanie stanu faktycznego. czyli zbieranie materiału dowodowego @ faktach, z którymi mają być wiązane skutki prawne, jest to wymóg Ustawowy. nałożony przez prawo. zgodnie z którym organy stosujące prawo muszą w sposób nie budzący wątpliwości ustalić stan faktyczny mający być przedmiotem kwalifikacji prawnej,
2) odpowiedź na pytanie, czy i jakie przepisy prawne i ewentualnie zawarte w nich normy odnoszą się do ustalonego stanu faktycznego, czy obowiązują one w danym miejscu i czasie,
3) dokonanie prawnej kwalifikacji stanu faktycznego, czyli ustalanie sensu. znaczenia i granic treściowych pojedynczej normy, rozumianej jako reguła konkretna i szczegółowa mająca odnosić się do ustalonego stanu faktycznego,
4) subsumcja, czyli podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod sformułowaną w wyniku wykładni prawa normę prawną,
5) wiążące ustalenie konsekwencji prawnych wynikających z takiej prawnej kwalifikacji stanu faktycznego, czyli podjęcie decyzji.
Stosowanie prawa nie jest obojętne aksjologicznie. Aksjologia stosowania prawa obejmuje wartości, które wyraża cała praktyka prawnicza. Należą do nich wartości związane ze sprawnym posługiwaniem się prawem oraz te Wartości, które wpływają w istotny sposób na akceptację społeczną procesów stosowania prawa.

Do podstawowych wartości stosowania prawa należy bez wątpienia zaliczyć jego legalność. Oznacza ona, że decyzje stosowania norm są kompetencyjnie, proceduralnie i merytorycznie wyznaczone przez obowiązujące normy prawne. Współcześnie naruszenie prawa formalnego i materialnego, czyli Janie wartości legalności, jest zwykle podstawą nie tylko apelacji. ale także kasacji decyzji.

Pewność stosowania prawa oznacza przewidywalność podjęcia decyzji oraz przewidywalność jej podstawowej treści. Adresat normy ma pewność, że decyzja w jego sprawie zostanie na pewno podjęta. Ale to także pewność wykonania decyzji, co wiąże się już ze skutecznością stosowania prawa.

Jednolitość stosowania prawa polega na tym, iż w ramach danej praktyki prawniczej decyzje w określonych typach spraw są decyzjami tego samego typu, tzn. posługują się tymi samymi normami i opierają się na tych samych rozumowaniach.

Skuteczność stosowania prawa jest zaś istotnym czynnikiem skuteczności samego prawa. Wiąże się in. in. z pewnością wykonania decyzji. Decydujące znaczenie ma tu sprawność aparatu stosującego prawo i wykonującego decyzje jego stosowania.

Pewną przeciwwagą dla legalności, pewności i jednolitości jest wartość elastyczności w podejmowaniu decyzji i ustalaniu jej treści. Umożliwia ona indywidualizację procesów podejmowania decyzji tam, gdzie istotne elementy stanu faktycznego powodują potrzebę kontrolowanego odejścia od zasadniczej linii orzecznictwa. Elastyczność umożliwia także realizację wartości sprawiedliwości i słuszności ( zgodnie z art.. 2 Konstytucji RP organy państwowe w Polsce mają obowiązek urzeczywistniania zasad sprawiedliwości społecznej).

8.3. Obowiązywanie prawa

Następstwem obowiązywania normy prawnej jest wymóg stosowania się do tej normy w określonym czasie, w którym ona obowiązuje, na wskazanym przez c normę terytorium (przestrzeń) i przez adresatów, do których została zaadresowana.
Trzy koncepcje uzasadniające obowiązywanie norm prawnych:

a) uzasadnienie aksjologiczne- oznacza, że do oceny norm prawnych stosujemy jakieś wartości, że oceniamy je w kategoriach dobra i zła, słuszności lub niesłuszności; często nazywane psychologicznym uzasadnieniem; prawo obowiązuje, jeżeli jego treść jest zgodna z powszechnie uznanymi wartościami funkcjonującymi w społeczeństwie,

b) uzasadnienie behawioralne- nazywane socjologicznym, społecznym, według tej koncepcji norma prawna jest stosowana nie dlatego, że obowiązuje, ale dlatego, że jest przestrzegana, a motywy jakimi kierują się adresaci norm są tu obojętne; pojawia się tu jednak problem desuetztdo (odwyknienia)- rozumiemy przez to pojęcie ustanie obowiązywania normy prawnej w wyniku jej długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania,

c) uzasadnienie tetyczne- polega ono na uznaniu, że dany akt normatywny obowiązuje wówczas, gdy został on właściwie ustanowiony, przez kompetentny do jego wydania organ. we właściwej procedurze, został właściwie ogłoszony w stosownych aktach promulgacyjnych i nie zawiera norm sprzecznych z normami zawartymi w innych aktach.
Zasięg obowiązywania norm prawnych:
Należy mówić o dwóch wymiarach obowiązywania norm- w określonym czasie oraz w określonej przestrzeni. Można mówić także o obowiązywaniu prawa w odniesieniu do określonych osób.

Podstawową zasadą jest zasada mówiąca, że akt normatywny obowiązuje od momentu jego wejścia w życie (co do ustaw jest to moment określony w publikatorze- najczęściej 14 dni od momentu opublikowania aktu prawnego. a w odniesieniu do pozostałych aktów- momentem wejścia \V życie jest moment uchwalenia). Każdy okres. ale wyraźnie zaznaczony w tekście aktu prawnego pomiędzy opublikowaniem prawa do czasu jego wejścia w życie nazywany jest vacatIo legis. Drugą zasadą rozstrzygającą kierunek działania prawa po jego wejściu w życie jest lex retro non agit ( ustawa nie działa wstecz). Innym problemem może być odpowiedź na pytanie do kiedy akt normatywny obowiązuje. Akty najczęściej uchwalane są na okres z góry nie określony. Jednak koniec tego obowiązywania wyznaczać mogą tzw. klauzule derogacyjne, czyli wyraźne postanowienie przepisów prawnych zawartych w nowo wydawanym prawie regulującym te same stosunki społeczne co prawo uchylane, lub zasada lex posterior derogat legi priori
ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą). Zasady te pełnią funkcje norm kolizyjnych, czyli rozstrzygających obowiązywanie norm, między którymi zachodzi niezgodność. Wskazują one. którą z niezgodnych norm w danej sytuacji należy zastosować. Do zasad tych możemy zaliczyć także: Iex specialis dero gat legi generali ( prawo szczegółowe uchyla ogólne) i lex superior dero gat legi inferiori ( prawo wyższego rzędu uchyla prawo niższego rzędu).

Natomiast obszar mocy obowiązującej aktu normatywnego może być wyznaczony przez sam akt. Jeśli ma ono obowiązywać na obszarze całego państwa, prawodawca nie musi tego wskazywać w treści aktu. Podstawową zasadą odnoszącą się do obowiązywania prawa w przestrzeni jest tzw. zasada terytorialna. Według niej prawo obowiązuje na terytorium państwa (ląd, wody wewnętrzne i przybrzeżne, statki powietrzne i pływające pod banderą danego państwa), a organy państwowe stosują obowiązujące normy ( wyjątkiem są przywileje dyplomatyczne). Na terenie państwa obowiązuje prawo wewnętrzne, to ono określa kiedy należy stosować prawo obce

Rozdział 9.: Wykładnia prawa

9.1. Wykładnią prawa określa się ogół rozumowań zmierzających do znalezienia norm prawnych zawartych w obowiązujących przepisach prawnych oraz ustalenia ich znaczenia.

Wykładnia prawa definiowana jest też szerzej, jako wydobywanie norm obowiązujących przepisów prawnych oraz ustalanie ich znaczenia, stanowi ona historycznie ukształtowany (zarówno przez doktrynę. jak też praktykę prawniczą) ciąg operacji myślowych, opartych na odpowiedniej prawniczej. znajomości języka prawnego oraz umiejętności ma się językiem prawniczym..

Inaczej mówiąc, wykładnia prawa to operacja myślowa, której celem jest ustalenie. jakie normy prawne są zawarte w obowiązujących przepisach prawnych i co one znaczą. Celem wykładni jest ustalenie właściwego znaczenia normy prawnej, to jest takiego, aby można ją uznać za wypowiedź prawodawcy nie budzącą żadnych wątpliwości.

Za przedmiot wykładni uznajemy przepisy prawne, których analiza w efekcie końcowym ma prowadzić do ustalenia znaczenia normy prawnej. Zaś naczelną przesłanka wykładni prawa jest zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych. Dynamika stosunków społecznych i statyka prawa stawia przed interpretatorem zadanie dostosowania przepisów prawa do zmieniających się stosunków społecznych. Może on dokonywać zmian znaczenia przepisów prawnych powołując się na względy słuszności, celowości czy sprawiedliwości.

Podziały wykładni prawa:

Odpowiadając na pytanie, dokonuje wykładni, możemy jednocześnie odpowiedzieć na pytania, w jakim trybie jest ona czyniona oraz, jaka jest moc wiążąca tej wykładni. W zależności od podmiotu dokonującego wykładni, wyróżniamy wykładnię autentyczną, legalną, praktyczną (sądową) i doktrynalną naukową).

Biorąc za kryterium podziału moc wiążącą wykładni dokonywanej przez te podmioty, mówimy o wykładni wiążącej ( oficjalnej) i zaliczymy do niej wykładnię autentyczną, legalną i praktyczną, oraz o wykładni niewiążącej
(nieoficjalnej) i do niej zaliczymy wykładnię doktrynalną.

1. Wykładnia autentyczna- w tym przypadku interpretatorem jest ten organ państwowy, który ustanowił dany akt normatywny. Jego interpretacja ma moc powszechnie obowiązującą. Wykładnia autentyczna może być dokonana w tym samym akcie normatywnym, w którym znajduje się interpretowana norma. Znajduje ona wówczas wyraz w definicjach ustawowych.
2. Wykładnia legalna- interpretacji w tym wypadku dokonuje organ. który ma generalną kompetencję do dokonywania wykładni prawa, wszystkich aktów prawnych lub aktów prawnych danego rodzaju (np. ustaw), niezależnie od kogo akt normatywny pochodzi. Wykładnia dokonana przez ten organ ma moc wiążącą wszystkie podmioty stosujące prawo.
3. Wykładnia praktyczna (sadowa)- dokonywana przez organy stosujące prawo, a zwłaszcza przez sądy:
a) możemy mówić o wykładni praktycznej dokonywanej na użytek jakiego konkretnego rozstrzygnięcia; tą wykładnią organ stosujący prawo nie jest związany na przyszłość,
b) inny od omówionego wyżej charakter wykładni praktycznej ma moc wiążąca interpretacji, której dokonuje organ odwoławczy od organu rozstrzygającego,
c) w działalności orzeczniczej sądów powszechnych mogą wyłonić się kwestie prawne budzące poważne wątpliwości interpretacyjne; wówczas sąd rozpatrujący sprawę może odroczyć wydanie orzeczenia i sprawę przekazać Sądowi Najwyższemu; jego uchwała jest wiążąca dla sądu rozstrzygającego
4. Wykładnia doktrynalna (naukowa)- ma ona charakter pomocniczy, nie ma charakteru wiążącego, dokonywana jest w nauce prawa. Najczęściej dokonywana jest w oderwaniu od konkretnego rozstrzygnięcia, prawnicy analizując przepisy prawne, starają się sugerować takie a nie inne rozstrzygnięcie. Jest ona instrumentem oddziaływania na świadomość prawną stosujących prawo.

9.2. Metody wykładni prawa

1. metoda gramatyczna (językowa)- jej istotą jest ustalenie znaczenia normy w oparciu o analizę tekstu normatywnego; jego analiza gramatyczna, analiza słownego sformułowania przepisu stanowi zawsze punkt wyjścia w procesie wykładni; metoda ta pozwała interpretatorowi na ustalenie znaczenia normy prawnej za pomocą dyrektyw językowych; dyrektywy językowe obejmują ustalenie wypowiedzi normatywnej poprzez użycie reguł gramatyki, składni oraz semantyki danego języka, w tym języka prawnego,
2. metoda systematyczna (systemowa)- polega na ustaleniu znaczenia pojedynczej normy prawnej poprzez jej zestawienie z innymi normami prawa danego aktu normatywnego czy działu prawa (gałęzi), opiera się na założeniu, że każda z norm jest częścią jakiejś całości i może być właściwie rozumiana tylko w zestawieniu z innymi, zatem miejsce przepisu nie jest przypadkowe,
3. metoda historyczna- opiera się na badaniu okoliczności towarzyszących powstaniu danej normy prawnej (np. badanie projektów aktów prawnych); jest ona właściwa do ustalenia woli historycznego ustawodawcy,
4. metoda logiczna- jej istotą jest dokonywanie pewnych wnioskowań prawniczych opartych na wynikaniu logicznym. przyczynowym oraz oceniającym; rozumowania takie mają w pewnym sensie uzupełniać tekst normatywny, dopowiadać to, czego prawodawca w tekście tym nie powiedział; w ramach tzw. wykładni logicznej możemy wyróżnić:
a) wnioskowanie z celu na środki- polega ono na tym. że stosując. prawo wnioskuje, że jeśli prawodawca zezwolił na pewne czynności, to musiał również zezwolić na wszystko to, bez czego dozwolona czynność nie mogła być podjęta; zjawisko wynikania normy z normy. np. przyznane prawo polowania na obcym gruncie mieści w sobie prawo chodzenia po t) ni gruncie, choć nie ma o tym mowy w tekście normatywnym,

b) Argurnentum a maiori ad minus (komu wolno czynić więcej, temu wolno czynić mniej); kto jest uprawniony lub zobowiązany do większego, to tym bardziej jest uprawniony lub zobowiązany do mniejszego (o tym ..mniejszym prawodawca w tekście normatywnym nie wspomina),

c) Argurnentum a minori ad maius (komu nie wolno czynić mniej, temu nie wolno czynić więcej), interpretator z treści normy określającej pewien przypadek znajduje wyjaśnienie przypadku bardziej szczegółowego; kto odpowiada za winę lżejszego rodzaju, tym bardziej odpowiada za winę cięższą( mimo, że o tym tekst normatywny milczy),
d) Argumenturn acontrario - to rozumowanie w drodze ustalenia przeciwieństw; jeżeli np. ustawa zakazuje bezpośredniego działania, wówczas w drodze wnioskowania a contranio stwierdzamy, że działanie pośrednie jest dozwolone.
5. metoda celowościowa (funkcjonalna)- w tym wypadku interpretator ustalając znaczenie normy odwołuje się do różnego rodzaju ocen prawodawczych, czy też do celu, dla którego interpretowana regulacja została wydana.

Przeprowadzona interpretacja przepisów prawnych w celu ustalenia normy praw nej. a nade wszystko nie budzącego wątpliwości znaczenia, zakresu obowiązywania może doprowadzić do różnych wyników. Różne więc będą rezultaty czynności interpretatora. Jednak zawsze punktem wyjścia do oceny tych rezultatów jest wykładnia gramatyczna, dokonana za pomocą dyrektyw językowych.

9.3. Luki w prawie

Statyka i dynamika stosunków społecznych jest najczęstszą przyczyną tego, że prawodawca czegoś nie przewidział, a co za tym idzie nie uregulował w obowiązującym prawie.

Zjawisko luki w prawie ma miejsce wówczas, gdy w obowiązującym prawodawstwie brak jest normy, która mogłaby być zastosowana w jakimś konkretnym przypadku. Brak ten może być powodowany różnymi sytuacjami, stąd wyróżnimy trzy rodzaje luk w prawie:
1. luka aksjologiczna (ocena, wartościująca lub luka de lege ferenda) zachodzi, gdy ustawodawca nie uregulował (nie nakazał i nie zakazał) określonego zachowania, mimo że ktoś uważa na gruncie ocen, których jest zwolennikiem, że dane zachowanie powinno być przedmiotem regulacji prawnej, np. jakiś czyn powinien być uznany za przestępczy,
2. luka logiczna- występuje. gdy many do czynienia z dwoma sprzecznymi normami prawa istniejącymi w systemie prawa i normy te nie dają się ze sobą pogodzić, a regulują ten sam stan faktyczny. Te sprzeczne normy regulujące ten sam stan faktyczny w sposób wykluczający się należy uchylić, przyjmując, że na ten sam temat prawodawca się nie wypowiedział, przy czym uchylać te normy możemy tylko jeśli mają jednakową moc prawną. Drugą przesłanką uchylenia jest data wejścia w życie tej normy- musi to być bowiem ten sam termin wejścia w życie obu aktów,
3. luka strukturalna (konstrukcyjna) jest wynikiem wad występujących w systemie prawa- normy prawne o wyższej mocy prawnej są unieruchamiane przez brak norm o niższej mocy, które warunkują ich realizację. Sytuacja taka ma miejsce, np. gdy jakieś uprawnienie zostało sformułowane w normie pochodzącej z ustawy, a brak rozporządzenia wykonawczego do ustawy może uniemożliwić korzystanie z tego uprawnienia.
Usuwanie luk z obowiązującego prawa:
W przypadku stwierdzenia luki w obowiązującym prawie, najczęściej rozstrzygnięcia następują na podstawie analogii, o ile nie usunie ich sam prawodawca. Przesłanką stosowania analogii jest zasada, że zbliżone pod względem treści stosunki społeczne powinny być przez prawo traktowane w sposób analogiczny. Stosowaniem analogii zajmują się organy stosujące prawo, a proces wypełniania luk w prawie jest swoistym rozwijaniem materiału normatywnego przez te organy. Wyróżniane są: analogia z ustawy (analogia legis) i analogia z prawa (analogia iuris).
Analogia legis polega na takim działaniu podmiotu stosującego prawo, w wyniku którego stan faktyczny przez prawo nieuregulowany zostaje podciągnięty pod normę prawną regulującą stan faktyczny podobny. Przywiązuje się wagę zarówno do podobieństwa stanu faktycznego. jak i do celu normy. Jeśli zatem pewien stan faktyczny został już uregulowany, to stan faktyczny będący do niego zbliżony, powinien być potraktowany przez prawo analogicznie.
Analogia iuris polega na tym, że sytuacje nie przewidzianą przez ustawę rozstrzyga się na podstawie ogólnych ocen wyprowadzonych z większej liczby obowiązujących norm. Podmiot stosujący prawo „ tworzy” tak jakby normę prawną na użytek jednorazowego rozstrzygnięcia. Bierzemy w tym wypadku pod uwagę nie cel poszczególnej normy, lecz ogólną intencję obowiązującego w danej dziedzinie prawodawstwa. „Utworzona” przez stosującego prawo norma musi być zgodna z zasadami systemu prawa.

W systemie polskiego prawa analogii- tak z prawa, jak i z ustawy- nie wolno stosować na gruncie prawa karnego materialnego!

Rozdział 10.: Wymiar sprawiedliwości RP

Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe (art. 175 Konstytucji).

10.1. Sądy
Sąd Najwyższy
Jest on organem wymiaru sprawiedliwości. wyłącznie w tych sprawach, które ustawowo należą do jego właściwości. Zasadnicze znaczenie dla jego pozycji ustrojowej i funkcji ma art. 183 ust. 1 Konstytucji. Stanowi on, że Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania ( zasada nadzoru judykacyjnego). Sąd Najwyższy na też status sądu kasacyjnego w sprawach rozpatrywanych przez sądy powszechne i wojskowe oraz posiada prawo rozpatrywania innych środków odwoławczych.

W skład Sądu Najwyższego wchodzą: Pierwszy Prezes, prezesi oraz sędziowie. Sąd ten jest organem złożonym i dzieli się na cztery Izby: Pracy. Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych; Cywilną; Karną i Wojskową. Każda z izb, w granicach i trybie określonym przez właściwe przepisy, sprawuje nadzór nad orzecznictwem sądowym w sprawach należących wyłącznie do jej kompetencji i w tym zakresie nie może wkraczać w uprawnienia innych izb arii być przez nie zastępowana. Organami Sądu Najwyższego są: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Sądu Najwyższego, Zgromadzenie Ogólne Sędziów. Zgromadzenie Sędziów Izby i Kolegium Sądu Najwyższego.

W świetle obowiązującej ustawy o Sądzie Najwyższym z 23 listopada 2002r. (Dz. U.2002, nr 240, poz. 2052) dc) jego kompetencji należy:
1. sprawowanie nadzoru sprawiedliwości przez:
a) zapewnienie zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych,
b) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne,
c) rozstrzyganie innych spraw określonych w ustawach:
2. rozpoznawanie protestów wyborczych oraz stwierdzanie ważności wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta RP, a także ważności referendum ogólnokrąjowego i referendum konstytucyjnego;
3. opiniowanie projektów ustaw i innych aktów normatywnych, na podstawie których orzekają i funkcjonują sądy, a także innych ustaw w zakresie, w którym uzna to za celowe;
4. wykonywanie innych czynności określonych w ustawach.
Poszczególne uprawnienia znajdują rozwinięcie i skonkretyzowane są w odpowiednich ordynacjach oraz w ustawie o referendum.

Sąd powszechny

Konstytucja w art. 177 stanowi, że sądy powszechne sprawują wymiar i sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów.

Szczegółowy ustrój, organizację i funkcjonowanie sądów powszechnych z 27 lipca 2001r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych Dz. poz. 1070). W świetle tej ustawy sądami powszechnymi są: sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Do właściwości tych sądów należy sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w zakresie nie należącym do Sądu Najwyższego, sądów administracyjnych oraz sądów wojskowych.
Generalnie właściwymi we wszystkich sprawach są sądy rejonowe, chyba że ustawa wyraźnie zastrzeże je dla właściwości sądów okręgowych. Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub kilku gmin. Wydziałami sądów rejonowych są obecnie Sądy grodzkie, powstałe dla usprawnienia i przyspieszenia pracy sądów.

Sądy okręgowe tworzy się dla obszaru obejmującego obszar co najmniej dwóch sądów rejonowych. Zgodnie z zasadą instancyjności rozpatrują one : środki odwoławcze od orzeczeń sądów rejonowych. Jeżeli rozpatrują sprawy w pierwszej instancji, na podstawie przepisu szczególnego ustawy, to środki odwoławcze od ich orzeczeń rozpatrują sądy apelacyjne. Sądy apelacyjne tworzone są dla obszaru obejmującego obszar co najmniej dwóch sądów okręgowych.

W skład sądów powszechnych wchodzą: prezes, wiceprezesi i sędziowie. Organem sądu rejonowego jest tylko prezes. Organami sądu okręgowego i aplikacyjnego są prezes oraz kolegium sądu. Wszystkich prezesów sądów powszechnych powołuje Minister Sprawiedliwości. Prezesi kierują sądami, reprezentują sądy na zewnątrz oraz wypełniają inne czynności wynikające z administracji sądowej.

Wszystkie sądy powszechne podzielone są na wydziały, w których rozpatrywane i rozstrzygane są sprawy z zakresu poszczególnych dziedzin prawa. np. prawa karnego, cywilnego, gospodarczego, należących do właściwości sądów.

Sądy administracyjne

Ar. 1 84 Ustawy zasadniczej stanowi, że Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. a kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.

Podstawę prawną ustroju i postępowania administracyjnego stanowią:

1. ustawa z 25 lipca 2002r. - Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz.
U. 2002. nr 153. poz. 1269),

2. ustawa z 25 lipca 2002r.- Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi ( Dz. U.2002. nr 153. poz. 1270),

3. ustawa z 25 lipca 2002r. wprowadzająca dwie poprzednie ustawy w życie - weszły one w życie 1 stycznia 2004r.

W świetle nowych regulacji sądami administracyjnymi są: Naczelny Sąd Administracyjny oraz wojewódzkie sądy administracyjne.

Wojewódzkie sądy administracyjne tworzy się dla jednego lub kilku województw. Siedziby i właściwość sądów tworzy i znosi w drodze rozporządzenia Prezydent na wniosek Prezesa NSA. W skład wojewódzkiego sądu administracyjnego wchodzą: prezes, wiceprezesi oraz sędziowie Organami zaś są: prezes sądu, zgromadzenie ogólne sędziów oraz kolegium. Prezesów powołuje i odwołuje Prezes NSA.

W skład NSA wchodzi: Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Zgromadzenie Ogólne Sędziów NSA i Kolegium NSA. Prezesa NSA powołuje Prezydent na sześcioletnią kadencję. NSA dzieli się na Izbę Finansową, Izbę Gospodarczą i Izbę Ogólnoadministracyjną.
W ramach funkcji kontroli administracji publicznej, sądy administracyjne orzekają w sprawach skarg na:
a) decyzje administracyjne:
b) postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, na które służy zażalenie albo kończące postępowanie, a także na postanowienia rozstrzygające sprawę co do istoty;
c) postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym, na które służy zażalenie;
d) akty prawa miejscowego organów jednostek samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej;
e) akty nadzoru nad działalnością organów jednostek samorządu terytorialnego,
f) bezczynność organów.

W pierwszej instancji orzekają wojewódzkie sądy administracyjne.

NSA pozostaje instancją kasacyjna. rozpoznającą kasację i pozostałe środki odwoławcze od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych.

Istotą jest, że sprawy sporne między obywatelem a organem administracyjnym, który podjął decyzję odmawiającą obywatelowi pewnego uprawnienia lub nakładającą nań określony obowiązek rozstrzyga organ usytuowany poza aparatem administracji, wyposażony w niezawisłość, a zatem zdolny do obiektywnego rozpoznania sprawy i podjęcia orzeczenia zgodnego z nakazem praworządności.

Sądy wojskowe

Utrzymanie sądownictwa wojskowego uzasadniane jest w doktrynie koniecznością posiadania przez armię sądownictwa gotowego do działania w czasie wojny, specjalizacją sędziów w zakresie życia wojskowego oraz w sprawach objętych tajemnicą wojskową dotyczącą ważnych interesów obronności kraju. Przeciwko przemawiają wątpliwości dotyczące zagwarantowania ich pełnej niezawisłości i niezależności, skoro wchodzą one w skład sił zbrojnych..
Podstawą działania sądów wojskowych jako sądów szczególnych jest ustawa z 21 sierpnia 1997r.- Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. 97, nr 117 poz. 753). Sądy te sprawują wymiar sprawiedliwości w Siłach Zbrojnych w sprawach karnych. Na czele sądu wojskowego stoi szef sądu. W pierwszej instancji orzekają sądy garnizonowe, a w drugiej sądy okręgu wojskowego

10.2. Trybunały
Trybunał Konstytucyjny

Kontrola konstytucyjności prawa jest następstwem obowiązku zgodności całego hierarchicznie zbudowanego systemu prawa z Ustawą zasadniczą.

Do polskiego systemu prawa Trybunał Konstytucyjny wprowadzony został ustawą z 26 marca 1982r. o zmianie Konstytucji PRL. Jednak sama ta nowela nie wystarczyła, by Trybunał Konstytucyjny powstał i działał. Stało się to możliwe dopiero po uchwaleniu ustawy z 29 kwietnia 1985r. o Trybunale Konstytucyjnym. Dziś Trybunał działa w oparciu o nowa ustawę z 1 sierpnia 1997r. (Dz.U. 1997, nr 102, poz. 643) oraz o przepisy Konstytucji.
zamieszczone w jej rozdziale VIII „Sądy i Trybunały”. Zgodnie z wymienionymi przepisami, Trybunał jest organem władzy sądowniczej powołanym do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zadań określonych W Konstytucji.

Zgodnie z art. 194 konstytucji Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Organami Trybunału są Prezes i Zgromadzenie Ogólne Sędziów. Prezesa i Wiceprezesa powołuje Prezydent. Prezes reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje inne czynności, a Wiceprezes zastępuje go w zakresie powierzonych obowiązków.

W świetle przepisów Konstytucji, Trybunał zachował swą podstawową funkcję, polegającą na orzekaniu o konstytucyjności i legalności aktów prawnych. Realizuje on tę funkcję w następujących formach:
1. orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją;
2. orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi „ których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;
3. orzeka o zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;

4. stwierdza, na wniosek Prezydent, zgodność z Konstytucją ustawy przed jej podpisaniem oraz umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją.

Drugą zasadniczą funkcją Trybunału Konstytucyjnego jest orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych. Zgodnie z art. 79 ust. Konstytucji, każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo na zasadach określonych w ustawie wnieść skargę cło Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy albo innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji.

Trzecią funkcją Trybunału Konstytucyjnego jest orzekanie w sprawach zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych.

Trybunał rozstrzyga również spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwowymi.

Na podstawie art. 131 ust. 1 Trybunał rozstrzyga także o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta w sytuacji, gdy Prezydent nie jest w stanie powiadomić Marszałka Sejmu o przejściowej niemożności sprawowania swego urzędu.
Trybunał w ramach swej właściwości realizuje także funkcję sygnalizacyjną. Przedstawia on właściwym organom stanowiącym prawo uwagi o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu ( art. 4 ust. 2 ustawy).

Zgodnie z treścią art. 190 ust. 1 Konstytucji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w wyżej wymienionych sprawach mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.

Trybunał Stanu

Odpowiedzialność konstytucyjna jest jedną z podstawowych gwarancji praworządności w demokratycznym państwie prawnym. Odpowiedzialność konstytucyjna ma w Polsce długą tradycją, sięgającą Konstytucji 3 Maja, ale w dziejach najnowszych instytucja ta przywrócona została na podstawie ustawy z 26 marca 1982r( tekst jedn. Dz.U.2002, nr 101, poz. 925) „ która była wielokrotnie nowelizowana. 29 sierpnia 2003r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o Trybunale Stanu, która doprecyzowała m. in. zagadnienia łącznego rozpatrywania przez Komisję Odpowiedzialności Konstytucyjnej deliktu konstytucyjnego, immunitetu członka Trybunału itp. Postanowienia dotyczące Trybunału Stanu zawiera także Konstytucja w swoim rozdziale
VIII.

Odpowiedzialność konstytucyjna jest zróżnicowana podmiotowo, jak i przedmiotowo. Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponoszą:

1. Prezydent- zarówno za czyn polegający na naruszeniu Konstytucji i ustaw, jak i za przestępstwo pospolite

2. Prezes i członkowie Rady Ministrów- za naruszenie Konstytucji i ustaw, jak i za przestępstwo, ale jedynie popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem;

3. Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli oraz członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji- za naruszenie Konstytucji i ustaw;

4. posłowie i senatorowie- ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną ograniczoną, wyłącznie za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo nabywaniem tego majątku;

5. Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.

Trybunał Stanu jest organem władzy sądowniczej. Jest organem odrębnym i niezależnym od innych władz. W skład Trybunału wchodzą: przewodniczący, którym z urzędu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, 2 zastępców przewodniczącego oraz 16 członków. Zastępców przewodniczącego oraz członków wybiera Sejm spoza posłów i senatorów. Skład ma charakter mieszany- prawno- społeczny, bo jedynie zastępcy przewodniczącego oraz co najmniej połowa członków Trybunału musi legitymować się kwalifikacjami wymaganymi do zajmowania stanowiska sędziego. Osoby wybrane w skład Trybunału Stanu orzekają na zasadach niezawisłości sędziowskiej, umocnionej immunitetem sędziowskim, przy czym zarówno zasada niezawisłości, jak i immunitet ukształtowane są analogicznie jak w przypadku sędziów.

Postępowanie przed Trybunałem Stanu jest dwuinstancyjne. W pierwszej instancji Trybunał orzeka w składzie- przewodniczący i 4 sędziów, a w postępowaniu odwoławczym- przewodniczący i 6 sędziów, z wyłączeniem sędziów orzekających w pierwszej instancji.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości
Celem jego działania jest zapewnienie poszanowania w toku interpretacji i stosowania prawa. W jego skład wchodzi 25 sędziów i 8 rzeczników generalnych. 5ą oni wybierani spośród osób spełniających kryteria dające gwarancję niezależności i spełniają wymogi, jakie w poszczególnych państwach potrzebne są do zajmowania wysokich funkcji prawniczych. Nominacji na stanowiska w ETS udzielają rządy państw działających w Radzie UE. Kadencja trwa 6 lat, a co 3 lata następuje wymiana połowy składu. Przysługuje im immunitet jurysdykcyjny, który uniemożliwia ściganie i prowadzenie postępowania przeciwko nim w czasie pełnienia funkcji. Sędziowie oraz rzecznicy generalni wybierają przewodniczącego ETS z grona sędziów. Trybunał obraduje na posiedzeniach plenarnych. Może tworzyć izby do wydawania orzeczeń. Zasadą jest, że Trybunał orzeka w pełnym składzie. Podstawowym zadaniem jest orzekanie w sposób zapewniający poszanowanie prawa w interpretacji i stosowaniu przepisów prawa wspólnotowego. Sędziowie muszą w każdej sytuacji zachować swą bezstronność i niezależność od jakichkolwiek wpływów.

Na czele administracji ETS stoi Sekretarz. Administrację tworzy pięć dyrektoriatów, m. in. tłumaczeń, informacyjny czy administracyjny.

Do najważniejszych kompetencji Trybunału należy:
1. wydawanie orzeczeń wstępnych ( odpowiedź na pytania prawne),
2. kontrola zgodności z prawem wiążących aktów prawnych przyjmowanych przez PE, Radę i Komisję Europejską,
3. rozstrzyganie sporów kompetencyjne pomiędzy organami Wspólnot,
4. rozpatrywanie skarg na zaniechanie działań przez PE, Radę i KE,
5. wydawanie orzeczeń w sytuacji, gdy państwo członkowskie nie wykonało zobowiązań wynikających z Traktatu,
6. rozpoznawanie sporów pomiędzy organami Wspólnoty a pracownikami,
7. rozstrzyganie sporów wynikających z umów.
Najczęstszymi są postępowania o wydanie orzeczenia wstępnego i o
naruszenie Traktatu.

Sąd Pierwszej Instancji

Jest instytucją stosunkowo nową, bo utworzony został w 1988r. Powodem jego utworzenia było odciążenie ETS od spraw mniejszej wagi, głównie spraw pracowniczych.

Składa się on z sędziów, brak natomiast rzeczników generalnych. Wymagania wobec sędziów w zasadzie pokrywają się z dotyczącymi sędziów ETS. Sędziowie wybierają ze swego grona Prezesa. SPI mianuje także swego Sekretarza.
Do głównych kompetencji SF1 należą:
1. orzekanie we wszystkich sprawach wnoszonych przez podmioty nie zinstytucjonalizowane ( osoby fizyczne i prawne),
2. rozpatrywanie skarg na decyzje Urzędu ds.. Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (OHIM),
3. prawo do orzekania w sprawach o wydanie orzeczenia wstępnego,
4. prawo do rozpatrywania odwołań od orzeczeń izb sądowych.

Rozdział 11.: Źródła prawa wspólnotowego

11.1. Źródła prawa

O prawie europejskim mówić można w ujęciu szerokim i wąskim. W
pierwszym znaczeniu termin ten odnosi się do prawa europejskich organizacji międzynarodowych. Drugie określenie obejmuje prawo ściśle związane z
funkcjonowaniem Wspólnot Europejskich. Prawo europejskie w wąskim
znaczeniu stanowi porządek prawny, który podlega ciągłemu przekształcaniu i rozwojowi. W doktrynie wspólnotowy porządek prawny określa się mianem acquis communautaire, oznaczającym dorobek prawny WE.

Europejski system źródeł prawa dzieli się na:

a) prawo pierwotne- są to normy prawa międzynarodowego, które dały podstawę powstaniu i ewolucji Wspólnot; prawo pierwotne pochodzi od państw członkowskich; prawem tym są przede wszystkim traktaty założycielskie, ale również traktaty akcesyjne;

b) prawo wtórne ( pochodne)- jest to kompleks norm przyjętych, ustanowionych przez instytucje wspólnotowe w celu wykonania zadań wynikających z traktatów założycielskich.

Zasadniczym źródłem prawa wspólnotowego są traktaty. Tworzą one konstytucyjne podstawy systemu prawnego Unii Europejskiej. Określają cele, dla których powołano do życia Unię. Wskazują cele integracji, instytucje i organy odpowiedzialne za ich realizację. Na nich opiera się struktura, kompetencje UE oraz jej polityka. Autorami prawa pierwotnego są państwa członkowskie, które jednomyślnie decydują o jego treści w toku specjalnych konferencji międzyrządowych. Do źródeł prawa pierwotnego należą:

1. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (18 kwietnia 1951r.), podpisany na 50 lat utracił moc 22 lipca 2002r.,
2. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą ( 25 marca 1957r.)- obecnie Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską),
3. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (
25 marca 1957r.), tzw. Euratom,
4. Konwencja o niektórych wspólnych instytucjach dla EWG i Euratom, weszła w życie 1 stycznia 1958r.,
5. Traktat o fuzji instytucji podpisany 8 kwietnia 1965r.,
6. Dwa traktaty budżetowe z lat 1970 i 1975,
7. Akt o wyborach bezpośrednich do Parlamentu Europejskiego z
1 976r.,
8. Jednolity Akt Europejski podpisany 17 i 28 lutego 1986r.,
9. Traktat o Unii Europejskiej podpisany w Maastńcht 7 lutego
1992r.,
10.Traktat Amsterdamski podpisany 2 października 1997r.,

11 .Traktat z Nicei podpisany 26 lutego 2001r.,
12.Traktaty o przystąpieniu nowych członków ( umowy akcesyjne) wraz z protokołami.

Źródlan-n wtórnymi prawa europejskiego są:

13 .rozporządzenia,
14. dyrektywy,
15 .decyzje,
16. zalecenia,
17.opinie.

Należy dodać, że źródłem prawa europejskiego są także umowy międzynarodowe, np. umowy z państwami trzecimi lub innymi organizacjami międzynarodowymi czy też konwencje zawarte przez państwa członkowskie między sobą.

Najważniejszym źródłem prawa europejskiego jest rozporządzenie ( pełni taką rolę jak ustawa w Polsce i nie należy go mylić z rozporządzeniem w prawie wewnętrznym!). Jest adresowane do nieokreślonego kręgu osób ( charakter ogólny i abstrakcyjny). Wiąże ono w całości, zarówno instytucje wspólnotowe, jak i państwa członkowskie, w tym sądy, urzędy administracji, osoby prawne, fizyczne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. Rozporządzenie jest bezpośrednio stosowane, tzn. z chwilą wejścia w życie obowiązuje ogólnie bez potrzeby wydawania odrębnego aktu prawnego. Przeciwnie, zakazane jest inkorporowanie do prawa wewnętrznego rozporządzeń poprzez wydawanie aktów prawa krajowego, zakazane jest również publikowanie rozporządzeń w dziennikach urzędowych państw członkowskich. Rozporządzenie obowiązuje jednolicie na terytorium państw- członków.

Rozporządzenie wchodzi w życie po 20 dniach od chwili opublikowania w Dzienniku Urzędowym Wspólnot. Inny termin może być określony w samym rozporządzeniu. Akty publikowane są we wszystkich dziennikach urzędowych państw- członków.

Rozporządzenia dzieli się na zasadnicze- wydawane przez Radę UE, i wykonawcze- wydawane przez Komisję na podstawie upoważnienia Rady i w celu wykonania rozporządzenia; Komisja może wydać takie rozporządzenie wyłącznie, jeśli ma upoważnienie i w jego granicach, nie może ono zmieniać, ani uchylać przepisów rozporządzenia zasadniczego, może je jedynie uzupełniać.

Rozporządzenie może być uchylone przez nowe rozporządzenie wydane przez Radę UE.

Rozporządzenie jest aktem ujednolicania prawa.

Drugim aktem bardzo ważnym w praktyce jest dyrektywa. Jest aktem o kluczowym znaczeniu. Pełni częściowo inną funkcję niż rozporządzenie. Jest bowiem aktem harmonizacji przepisów prawa krajowego państw członkowskich. Jest adresowana do państw- członków. Wiążę te państwa w zakresie celów, które mają być osiągnięte. Pozostawia jednak władzom państwowym swobodę wyboru form i metod urzeczywistniania tych celów. Zasadą jest, że dyrektywy adresowane są do wszystkich państw, a ściślej ich organów- tych, które uczestniczą w procesie legislacyjnym oraz stosujących prawo.

Dyrektywa jest publikowana w Dzienniku Urzędowym Wspólnot. Wchodzi w życie z chwilą publikacji. Ma być wykonana do daty, która jest określona w treści dyrektywy. W praktyce jest to termin 2 lat od opublikowania dyrektywy. W tym czasie państwa powinny implementować treść dyrektywy do prawa wewnętrznego. Do tego czasu osoby nie mogą powoływać się na treść dyrektywy. Nie implementowanie dyrektywy w terminie jest równoznaczne ze złamaniem prawa wspólnotowego.

Treść dyrektywy nie może pozostawać w sprzeczności z treścią rozporządzenia. Podległość dyrektyw rozporządzeniom wynika z orzeczenia ETS, który stwierdził: skutek rozporządzenia polega na tym, że wyklucza ono stosowanie jakichkolwiek aktów normatywnych, nawet późniejszych, jeśli są sprzeczne z treścią rozporządzenia.

Decyzja w prawie wspólnotowym jest aktem prawa indywidualnym, adresowanym do konkretnego adresata ( państwo członkowskie, przedsiębiorstwo, osoba fizyczna). Decyzja wiąże adresata w całości. Adresat nie musi być w decyzji nazwany imiennie. Wystarczy, że określony tym aktem krą osób może być zindywidualizowany. Jeśli nie uda się na podstawie treści aktu zindywidualizować osób, to mamy do czynienia z rozporządzeniem.

Decyzje przyjęte wspólnie przez Radę UE i PE są publikowane w Dzienniku Urzędowym, pozostałe są notyfikowane stronom i nabierają mocy prawnej obowiązującej strony z chwilą notyfikacji.

Decyzja jako taka wywołuje bezpośredni skutek, tzn. nie musi być implementowana w określony porządek prawny.

Decyzje dzielą się na te, które wiążą w całości, nie pozostawiając jakiejkolwiek swobody adresatowi, i te, w których pozostawiono pewną swobodę.

Zarówno rozporządzenie, dyrektywa, jak i decyzja mają charakter wiążących aktów prawa. Charakter niewiążący mają zaś zalecenia i opinie. Organy wspólnotowe mogą je wydawać, gdy uznają to za stosowne. Właściwymi do wydawania zaleceń i opinii są Parlament, Rada UE oraz Rada UE razem z Parlamentem, jak również Komisja.

Zalecenia najczęściej są wydawane z inicjatywy danego organu, opinia zaś jest najczęściej wydawana z inicjatywy jakiegoś innego organu, który zwraca się z wnioskiem o wydanie stosownej opinii. Przy czym zalecenie uważane jest za bardziej stanowcze.

Sądy krajowe powinny je uwzględniać w interpretacji przepisów wspólnotowych. Pominięcie zalecenia czy opinii nie powoduje sankcji prawnej, ale prowadzić może do naruszenia zasad prawa wspólnotowego.

---