Pytania ze Wstępu do Państwa i Prawa

1. Podział nauk prawnych:

a) filozofia; teoria prawa,

b) szczegółowe nauki o prawie (nauki historyczno-prawne),

c) nauki pozasystemowe

1. Metody analizy prawa (metoda socjologiczna, metoda logiczno-językowa, metoda psychologiczna)

2. Pojęcie prawa i jego funkcje (co to jest prawo, spojrzenie z perspektywy realizmu prawniczego: prawo – zbiór przepisów prawnych, prawo natury – zbiór norm słusznych, koncepcja pozytywizmu prawniczego – prawo jako rozkaz suwerennej władzy, niepozytywistyczne koncepcje prawa – szkoła prawa natury: źródła prawa – Bóg).

Ważne pojęcia:

• Państwo prawa charakteryzuje się normami prawnymi, które posiadają pierwszeństwo nad wszelkimi innymi regułami postępowania, jak choćby w przypadku norm religijnych.

• Demokratyczne państwo prawa, to takie, gdzie normy prawne są równocześnie stanowione i stosowane przez instytucje wykreowane w sposób demokratyczny.

• Kodyfikacja to dążenie do zawarcia w jednym akcie prawnych ogół regulacji z określonej strefy stosunków. O przestępstwach wspomina wiele umów, staje się to działaniem mało skutecznym.

• Prawo zwyczajowe to normy prawne, które powstały w wyniku uznania przez organy państwowe panującego zwyczaju za prawo obowiązujące.

• Prawo precedensowe, związane jest z prawotwórczą działalnością sądów, wprowadza zasadę, która stanowi nowe rozstrzygnięcie.

• Prawo religijne w naszym państwie obowiązuje prawo stanowione.

• Kolizja norm prawnych związana jest w dużym stopniu z klauzulą, ujawnia się w sytuacji, gdy jest unormowana więcej niż przez jeden akt prawny, a przepisy wskazują na odmienny sposób traktowania.

Koncepcje interpretacji prawa:

• Prawo jest tożsame ze zbiorem przepisów zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach);

• Prawo to zbiór decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w działaniu);

• Prawo to pewne przeżycie psychiczne człowieka (psychologiczna teoria prawa L. Petrażyckiego);

• Prawo to zbiór norm słusznych, które wynikają z natury człowieka (prawo natury).

1. Prawo przedmiotowe a prawo podmiotowe;

Prawo przedmiotowe = prawo pozytywne

1. Ogół aktów normatywnych zabezpieczonych sankcją przymusu

Prawo podmiotowe

1. Ogół uprawnień przypisywanych jednostce

2. Pozytywiści – jednostka nie może mieć innych uprawnień poza tymi, które przyznało jej prawo

3. Niepozytywiści – prawa wynikające z samej natury (prawo do życia, własności – J. Locke)

prawo wewnętrzne a prawo międzynarodowe publiczne

• Prawo wewnętrzne reguluje stosunki na terytorium danego państwa

• Art. 88. 

1. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie.

2. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa.

• USTAWA z dnia 20 lipca 2000 roku o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych

• Z wyliczonych w art. 87 ust. 1 aktów prawnych tylko rozporządzenia nie są aktami pochodzącymi od parlamentu. Prawo ich wydawania posiada Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i ministrowie. Są to jednocześnie akty prawne o charakterze wykonawczym, wydawane na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie (każda ustawa jeśli przewiduje konieczność wydania do niej aktów wykonawczych wskazuje organ, który zobowiązany jest go wydać i przedmiot regulacji, czego ma on dotyczyć), bez którego rozporządzenie nie może być wydane.

• Organ wymieniony w ustawie jako upoważniony do wydania rozporządzenia nie może prawa tego przekazać innemu organowi (np. Rada Ministrów - ministrowi), czyli subdelegacja tych uprawnień nie jest dopuszczalna.

• Do aktów prawa miejscowego odnosi się art. 94 Konstytucji.

• Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa.

• USTAWA z dnia 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych. (Dz. U. z dnia 17 maja 2000 r.)

• Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą umów międzynarodowych oraz ich wypowiedzenie musi być wyrażone poprzez uprzednią zgodę w ustawie, w przypadku, gdy umowa ta dotyczy:

• pokoju, sojuszu, układów politycznych czy układów wojskowych

• praw lub obowiązków obywatelskich określonych w konstytucji

• członkostwa RP w organizacjach międzynarodowych

• znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym

• spraw uregulowanych w ustawie lub w których konstytucja wymaga ustawy (w tej sytuacji prezydent może dokonać ratyfikacji).

• Umowa międzynarodowa jest ratyfikowana prezydenta.

• Akt wyrażający zgodę na ratyfikacje umowy międzynarodowej jest uchwalany przez sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

• Kwestia ta odnosi się w ten sam sposób do senatu (również większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów).

Różnice między prawem wewnętrznym a międzynarodowym publicznym

Międzynarodowo publiczne reguluje sprawy publiczne na arenie międzynarodowej, a międzynarodowe prywatne reguluje sprawy prywatne między cudzoziemcami

1. Funkcje prawa: kontrola zachowań z wykorzystaniem norm prawnych i pozanormatywne sposoby oddziaływania na ludzkie zachowania, rozdział dóbr i ciężarów, regulacja konfliktów

2. Norma prawna a przepis prawny – funkcje normy: wpływanie na zachowanie, podjęcie określonej decyzji, ustalają zakazy, nakazy, dozwolenia, prawodawca stosuje sankcje, przyznaje gratyfikacje, przepis prawny – jednostka redakcyjna, która może zawierać normę prawną lub jej fragment

3. Konflikt, metody rozwiązywania konfliktów, rodzaje konfliktów

4. Prawo a moralność (co to jest moralność, stopień formalizacji, zakres obowiązywania norm, czy są sankcje, co jest przedmiotem regulacji, kto jest podmiotem regulacji normy prawnej, stosunek do państwa – prawo – norma prawna – norma moralna: stosunek normy moralnej do państwa:

państwo nie powinno tworzyć przepisów niemoralnych, a jeśli zachowanie jest niemoralne wprowadzić np. jakąś odpowiedzialność deliktową. Norma prawna jest tworzona przez organy do tego upoważnione, jest związana z państwem, organy państwowe wprowadzają ją i uchylają,

stopień formalizacji: normy moralne są ogólne, normy prawne bardziej szczegółowo regulują pewne zagadnienia; sankcje jeśli zachowa się niezgodnie z normą moralną (krytyka społeczna), a jakie z sankcją prawną

1. Relacje między prawem a moralnością (należy wyjść od relacji przedmiotowych: teoria: prawo to minimum moralności, zakresy moralność regulacji prawnej i moralnej krzyżują się, relacje walidacyjne (teoria Radbrucha – prawo jest niemoralne, więc nie ma obowiązku go respektować)

2. Koncepcje budowy normy prawnej (normy sankcjonowane-sankcjonuje określone postępowanie, sankcjonujące-jeśli znajdziesz się w takiej sytuacji, poniesiesz taką karę, hipoteza, dyspozycja, sankcja, koncepcja dwuczłonowa, trójczłonowa, dwuczłonowa norm sprzężonych)

3. Podziałów przepisów prawnych (normy ogólne – skierowane przeciwko ogółowi: prezydent też i indywidualne, przepisy zakazujące, nakazujące i dozwalające (podział ze względu na treść), przepisy odsyłające i blankietowe, przepisy dyspozycyjne – jeżeli w umowie nie postanowiono inaczej i imperatywne – nakazuje określone postępowanie, przepisy kompetencyjne – upoważniają określone organy do stanowienia określonych norm, wskazują właściwość, upoważniają do podejmowania decyzji

4. Zasady prawa

5. Zwykłe normy prawne

6. Obowiązywanie prawa (aspekt czasowy, terytorialny)

7. Tworzenie prawa (kto jest upoważniony)

8. Źródła prawa

• Art. 87. 

1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

• Konstytucja wyróżnia dwa rodzaje źródeł prawa:

  • A) źródła prawa powszechnie obowiązującego

  • B) źródła prawa miejscowego.

• Te pierwsze obowiązują na całym terytorium Rzeczypospolitej, te drugie zaś tylko na obszarze działania organu, który je ustanowił.

• Pierwszą z tych grup Konstytucja omawia szerzej i bliżej ją charakteryzuje, drugiej natomiast poświęca znacznie mniej uwagi, odsyłając uregulowanie tej kwestii do ustawy.

• W grupie źródeł powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej zostały wymienione:

  • Konstytucja,

  • ustawy,

  • ratyfikowane umowy międzynarodowe

  • rozporządzenia.

• Są to akty prawne wiążące wszystkich, zarówno organy państwowe, jak też obywateli, ale również osoby i podmioty prawne znajdujące się pod jurysdykcją Rzeczypospolitej.

• Z wyliczonych kategorii aktów prawnych określanych mianem źródeł prawa powszechnie obowiązującego wynika ich szczególny charakter. Są to bowiem w zasadzie akty ustanawiane przez parlament, a uwaga ta dotyczy zarówno Konstytucji, jak i ustaw.

• Są także wyliczone akty prawne, które wchodzą w życie za zgodą parlamentu.

  • Ta ostatnia uwaga dotyczy umów międzynarodowych, które powstają w wyniku rokowań prowadzonych przez rząd z przedstawicielami obcych państw, ale które do ratyfikacji (dokonywanej przez Prezydenta) wymagają zgody parlamentu wyrażonej w ustawie.

  • Nie są źródłami prawa

• Zasady słuszności

• Zasady sprawiedliwości

• Normy moralne i religijne

  • Chyba że powołuje się na nie sam tekst prawny

1. Budowa tekstu prawnego

• Tekst prawny – dokument w którym zawarte są normy prawne

• Dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywnego. Dwie podstawowe części:

  • Część nieartykułowaną

    • Tytuł, określenie podstawy prawnej, wstęp (preambuła) do aktu normatywnego

Tytuł:

• Określenie rodzaju aktu, daty jego wydania oraz przedmioty

• W przypadku przedruku z oficjalnego dziennika promulgacyjnego – pod tytułem podaje się rodzaj dziennika, datę jego wydania, numer oraz pozycję

• USTAWA z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych Dz. U. 1994 Nr 24 poz. 83

  • Część artykułowana

    • Część składająca się z przepisów pranych

Przepisy prawne – jednostki redakcyjne

• Jednostki redakcyjne przepisów :

• Artykuły

• Ustępy

• Paragrafy

• Litery

• Punkty

• Tiret

Akty ustawowe – artykuł

wykonawcze i podustawowe– paragraf, ustępy, punkty. Litery, tiret

1. Wykładnia prawa

2. Stosowanie prawa (etapy stosowania prawa)

• Stosowanie prawa to działalność władcza organów państwowych polegająca na wydawaniu decyzji indywidualno-konkretnych (akty stosowania prawa)

• na podstawie norm prawnych (aktów tworzenia prawa)

  • Przypomnienie: w przypadku tworzenia prawa powstają normy ogólne (generalno-abstrakcyjne)

Podstawowe typy stosowania prawa:

• Typ sądowy

  • Organ stosujący prawo jest niezawisły i bezstronny, sądy podlegają tylko ustawą

  • Sędzia musi być niezależny od stron i neutralny (fair trial)

• Typ administracyjny

  • Organ rozstrzygający związany jest dyrektywami i poleceniami swojego zwierzchnika

  • NSA- kontrola decyzji administracyjnych

• Typ quasi-sądowy

  • Sądy polubowne i arbitraż (por. wcześniejsze zajęcia)

• Typ quasi-administracyjny

  • Agendy publiczne i instytucje pozapaństwowe

Etapy stosowania prawa – kwestie szczegółowe

• Wybór normy prawnej

• Ustalenie obowiązywania normy prawnej

• Wykładnia normy prawnej

  • Problematyka omówiona wcześniej (zagadnienia wykładni prawa)

• Ustalenie stanu faktycznego

• Subsumpcja - Podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod wybraną normę prawny

• Po dokonaniu sumbsumpcji – określenie konsekwencji prawnych, których norma prawna wiąże z ustalonym w sprawie stanem faktycznym

• Np. postępowanie karne – określenie kary lub uwolnienie oskarżonego od odpowiedzialności

• Postępowanie cywilne- np. obowiązek naprawienia szkody

• Wybór konsekwencji prawnych

• Sformułowanie i uzasadnienie decyzji

1. Pojęcie państwa (definicja rzeczowa jako punkt wyjścia, trójelementarna definicja państwa)

• Na oznaczenie tego zjawiska społecznego, jakim jest państwo, w ciągu dziejów używano różnych nazw.

Starożytni Grecy używali nazwy „polis” na oznaczenie państwa-miasta.

Starożytni Rzymianie najpierw używali nazwy „civitas” na oznaczenie państwa-miasta. A gdy Rzym przekształcał się pod względem ustrojowym i rozrastał pod względem terytorialnym, używano nazwy „respublica”, a następnie - „imperium” - cesarstwo.

W Średniowieczu używano łacińskiej nazwy „regnum” - na oznaczenie państwa rządzonego przez jednoosobowego władcę - monarchę (król, książę), co w językach narodowych oznaczano wyrazem: Reich (niem.), regne (franc.), reigne (ang.). Pojawiła się także nazwa „terra” (Land, terre, land), wskazująca na doniosłe znaczenie terytorium i władania ziemią, jako czynników istotnych państwa.

W XV w. pojawiła się praktyka używania terminu łacińskiego „status” i jego narodowych odpowiedników: „lo stato” (włoskie), do którego upowszechnienia przyczynił się Nicolao Macchiavelli (1469-1527). W XVI i XVII w. na Zachodzie upowszechniły się w językach narodowych odpowiedniki łacińskiego terminu „status”, jakimi są: Staat (niem.), letat (franc.), state (ang.).

W Polsce do XVII używano kilku nazw, jak: respublica - rzeczpospolita, regnum - królestwo, policja, korona. Początkowo terminu państwo używano na oznaczenie kasztelanii, a panem nazywano kasztelana (np. pan na Sandomierzu - kasztelani sandomierski). Dopiero w XIX w. upowszechniła się w języku polskim nazwa „państwo”. Zaś inne nazwy wyszły z użycia. Nazwy „Rzeczpospolita” nadal używa się na oznaczenie państwa demokratycznego.

• Definicja rzeczowa Państwo jest to wielka grupa społeczna, odznaczająca się wysokim stopniem zorganizowania, która pojawiła się na wyższym stopniu rozwoju świadomości społeczno-politycznej społeczeństwa. Państwo jako grupa społeczna posiada elementy wyróżniające ją od innych grup.

• W celu określenia istoty państwa w dziejach myśli ludzkiej powstały różne definicje I tak, Arystoteles w „Etyce Nikomachejskiej” opisuje państwo jako:

- „wspólnotę równych, mającą na celu możliwie doskonałe życie”;

- „wspólnotę zdolną do samowystarczalności”;

- wskazując skład tej wspólnoty pisze, iż: „chłopi mianowicie, rzemieślnicy i wszelkiego rodzaju robotnicy muszą być w każdym państwie, a częściami państwa są obywatele pełniący służbę wojskową i ciało obradujące, przy czym każda z nich jest odrębna już to na zawsze, już to częściowo (czasowo)”.

• Istotnymi cechami państwa - według Arystotelesa - jest:

- wspólnota ludzi,

- mająca jako cel: osiąganie możliwie doskonałego życia (w sensie moralnym), - jej cechą jest samowystarczalność,

- składająca się z obywateli („wspólnota równych”),

- w której istnieje podział na rządzących i rządzonych

• Definicja G. Jellinka (1851-1910) Podał on socjologiczną i prawniczą definicję państwa. W pierwszym ujęciu państwo jest to wyposażona w samorodną władzę jedność związkowa osiadłych ludzi”.

W drugim ujęciu - państwo jest „korporacją osiadłego ludu, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią”.

• Trójelementowa definicja państwa .Istotnymi elementami państwa są:

• ludność,

• terytorium,

• samorodna (suwerenna) władza.

1. Definicja państwa z punktu widzenia solidaryzmu społecznego

Współczesny belgijski teoretyk prawa Jan Dabin podaje definicję państwa z punktu widzenia solidaryzmu społecznego. Według niego „państwo jest grupą, która pewnej zbiorowości nadaje charakter społeczności zorganizowanej i zhierarchizowanej, mającą na celu dobro publiczne”.

1. Katolicka koncepcja państwa

• Celem państwa jest dobro wspólne osoby ludzkiej. Zaś dobro wspólne należy pojmować w sensie etycznym i prawnym.

• W sensie etycznym przez dobro wspólne należy rozumieć takie warunki życia społecznego, w których człowiek może osiągnąć swoją doskonałość.

• Dobro wspólne w sensie prawnym jest to taki porządek społeczny, który każdemu człowiekowi zapewnia realizację należnych mu praw i wolności, wynikających z przyrodzonej godności osoby ludzkiej.

• Według katolickiej nauki społecznej pojęcie państwa obejmuje 4 elementy:

1) wspólnota ludzi, zwana wspólnotą polityczną;

2) wspólne terytorium;

3) aparat państwowy - organy władzy i ciała pomocnicze;

4) cel państwa pojmowany jako dobro wspólne, na które składają się takie warunki życia społecznego jak: pokój wewnętrzny i zewnętrzny, rozwój kulturalny i gospodarczy).

1. Klasowa koncepcja państwa

• Według marksistów, państwo jest to organizacja społeczna mająca na celu interes klasowy, czyli zabezpieczająca osiąganie swoich partykularnych celów przez określoną klasę społeczną, w której władaniu znajdują się środki produkcji.

• Cechą istotną państwa jest stosowanie przymusu przez aparat państwowy w celu ochrony interesów klasowych.

1. Koncepcja demokratycznego państwa

• Wg tej koncepcji należy wyróżnić dwa istotne elementy państwa: materialny i formalny.

• Element materialny obejmuje ludność i terytorium.

• Element formalny obejmuje dwa założenia: 1) że każda jednostka ludzka jest podmiotem podstawowych praw i wolności; 2) przyjęcie zasady trójpodziału władz państwowych, polegającej na wyodrębnieniu trzech suwerennych organów władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, które powinny, się wzajemnie kontrolować i ze sobą współdziałać.

1. Teorie na temat genezy państwa (teleologiczne, umowy społecznej, psychologiczna, socjologiczna, ekonomiczna, podboju i przemocy, prawa naturalnego)

2. Pojęcie suwerenności państwa

• Suwerenność jest istotnym atrybutem każdego państwa. Nazwa suwerenność wywodzi się od łacińskiego terminu „superanus” - wyższy; z czasem nadano mu znaczenie „najwyższy”.

• Pojęcie to zrodziło się w Średniowieczu w kontekście rywalizacji o hegemonię między cesarzem i papieżem, a następnie - rywalizacji władców poszczególnych państw narodowych z cesarzem. Terminu tego użyto najpierw na oznaczenie dwóch najwyższych podmiotów władzy w określonym porządku życia społecznego w tej strukturze, politycznej, jaką było „sacrum imperium romanum”, nazywane też „respublica christiana”. Cesarzowi przypisywano suwerenność w porządku doczesnym, a papieżowi - w porządku duchowym.

• Średniowiecze W Europie zachodniej w średniowieczu ideę suwerenności monarchy głosił Marsyliusz z Padwy, a dziele „Defensor paciss”. Współczesny mu Wilhel Occham głosił już ideę suwerenności ludu. W Polsce ideę suwerenności ludu - każdego ludu zarówno chrześcijańskiego jak i pogańskiego - głosił Paweł Włodkowic, przedstawiciel Polski na Soborze w Konstancji, protestując przeciwko narzucaniu Litwinom przemocą wiary i władzy przez Krzyżaków.

• W epoce odrodzenia ideę suwerenności władcy głosił N. Macchiavelli. Ideę absolutnej suwerenności monarchy w XVI w. głosił Bodinus (Jan Bodin), autor sławnego dzieła „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”.  Suwerenność pojmował on jako władzę najwyższa dysonującą monopolem tworzenia prawa i stosowaniem go przy użyciu przymusu. Suwerenność tę przypisywał monarsze, do którego odnosił zasadę „principes legibus solutus” - władca nie związany prawami.

• W epoce Oświecenia ideę suwerenności rozwijali tacy myśliciele, jak: Hugo de Grotius, Hobbes, Spinoza. Zwłaszcza J. J. Rousseau odegrał doniosłą rolę jako wyraziciel nowej koncepcji suwerenności, odrzucającą ideę suwerenności monarchy. Władze państwową traktował jako wyraz woli powszechnej narodu, suwerenność państwa zaś jako wyraz suwerenności narodu. Ta idea zaważyła na współczesnej myśli politycznej.

• W epoce współczesnej suwerenność państwa pojmowana jest w dwóch płaszczyznach: wewnętrznej (ad intra) i zewnętrznej (ad extra). Suwerenność w płaszczyźnie wewnętrznej oznacza, że na terytorium państwa nie ma władzy wyższej od jego centralnych organów władzy, czyli nie ma innych organów władzy, które by im nie podlegały w podejmowaniu swoich decyzji politycznych.

• Suwerenność w płaszczyźnie zewnętrznej oznacza niepodległość państwa, czyli że najwyższe organy państwa w podejmowaniu, swoich decyzji politycznych nie podlegają organom znajdującym się poza jego terytorium, ze mogą samodzielnie podejmować decyzje w granicach swego terytorium i zobowiązania wobec innych podmiotów prawa międzynarodowego.

• W państwach totalitarnych najwyższa władza jest skoncentrowana w jednym podmiocie. Formalnie był to organ przedstawicielski (np. w PRL - sejm jednoizbowy), a faktycznie najwyższy organ partii komunistycznej sprawującej dyktaturę (np. w PRL – Komitet Centralny PZPR). W praktyce były to najwyższe organy partyjno-państwowe.

• W państwach demokratycznych ustrój jest oparty na zasadzie trójpodziału władzy. Powszechnie przyjmuje się klasyczną tezę, że istnieją trzy odrębne najwyższe podmioty-organy władzy państwowej, które są suwerenne, każdy w swoim zakresie: - parlament, jako suwerenny organ władzy ustawodawczej, - rząd, jako suwerenny organ władzy wykonawczej, - sąd najwyższy, jako suwerenny organ władzy sądowniczej.

1. Klasyfikacje państw

2. Podział państw ze względu na reżim polityczny

3. Podział państw w prawie międzynarodowym (średnie, wielkie, małe, regionalne) (ludność, terytorium)

• państwa duże – powyżej 50 mln mieszkańców

• państwa średnie 5-50 mln

• państwa małe – poniżej 5 mln.

• mikropaństewka – poniżej 300tys

• submikropaństewka – poniżej 100 tys ludności - Watykan, Monako (Francja), San Marino (Włochy), Andorę (Francja/Hiszpania)

1. Uznanie i upadek państwa

2. Pojęcie aparatu państwowego, organ państwowy

3. Funkcje sejmu, senatu, prezydenta

4. System partyjny w Polsce – art. 11 Konstytucji

5. Państwo a naród

Teoretycy zainteresowani badaniem grupy narodowej zauważają, że państwo należy do wartości centralnych w świadomości narodowej. Istnieją wszakże różnice w poglądach co do tego, która z tych zbiorowości jest pierwotna: naród czy państwo? Należy wyróżnić co najmniej trzy teorie wyjaśniające relacje między tymi dwiema społecznościami:

• teoria naturalna Według teorii naturalnej naród jest wartością pierwotną w stosunku do państwa. Teoria ta powstała w XIX w. Twórcą jej był Manzini (+1851). Według założeń tej teorii, naród został ukształtowany przez wspólnoty plemienne w wyniku powstawania podobieństwa czy też tożsamości w przeżywaniu wartości kulturowych, na które składają się: wspólny język, wspólna religia, wspólna tradycja, zazwyczaj także wspólna historia.

• Przeciwnicy teorii naturalnej Nie ma czystych grup plemiennych w aspekcie rasy, wspólnego języka, religii, czy tradycji kulturowych, gdyż czynniki te bywają wspólne dla wielu narodów. Np. język hiszpański jest wspólny dla wielu narodów (Hiszpanie i narody Ameryki Łacińskiej). Religia chrześcijańska jest wspólna dla wielu narodów europejskich i amerykańskich. Religia i kultura chrześcijańska stała się czynnikiem państwowotwórczym dla wielu narodów i państw.

• teoria kulturowa - Istotę narodu upatruje w związku ludzi połączonych świadomością wspólnych losów historycznych. W powstawaniu narodu decydującą rolę odgrywa powszechna świadomość u członków danej grupy ludzi co do swej identyczności historycznej, dotyczącej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Wspólnota ta powstaje na podłożu uznawania tych samych wartości duchowych, jak wolność, niepodległość. Według tej teorii najpierw powstaje struktura polityczna, jako społeczność, która jednoczy ludność należąca do różnych grup etnicznych, narodowościowych, językowych i religijnych.

• teoria mieszana (kardynał Wyszyński) - Jego zdaniem, przez naród należy rozumieć naturalną wspólnotę, będącą „wspólnotą rodzin”, związaną w całość przez wspólną historię, język, kulturę i religię, wspólnotę powstałą w dążeniu do osiągnięcia najwyższych wartości duchowych. Wartości te tworzą dobro wspólne narodu, do którego skierowani są wszyscy synowie Narodu, zarówno żyjący w Kraju nad Wisłą, jak tez poza nim, czyli na emigracji. Charakterystyczne dla prymasa Wyszyńskiego jest traktowanie Narodu jako osoby, analogicznej do osoby ludzkiej i do rodziny, będącej jednocześnie ich korelatem. Naród posiada własną świadomość, skierowaną ku wspólnemu dobru; posiada własną godność, będącą źródłem podstawowych praw i wolności. Wszystkie te osoby, tzn. człowiek, rodzina i naród powinny współdziałać dla dobra wspólnego osoby ludzkiej.

Prymas Wyszyński proklamował prawa, jakie z woli Stwórcy przysługują narodowi w osiąganiu dobra wspólnego: Do takich praw należy zaliczyć:

- prawo narodu do życia biologicznego i duchowego,

- prawo narodu do własnej świadomości i wolności,

- prawo narodu do światopoglądu, religii i kultury;

- prawo narodu do suwerenności kulturalnej, politycznej i gospodarczej;

- prawo narodu do własnej podmiotowości politycznej, tj. do samostanowienia czyli do własnej wspólnoty politycznej, czyli państwa;

- prawo narodu do uczestniczenia w życiu wspólnoty międzynarodowej; do wnoszenia wkładu do dobra wspólnoty międzynarodowej i do korzystania z jej dorobku.

1. Państwo a kościół

• W ciągu dziejów ukształtowały się różne systemy relacji między Państwem a Kościołem.

• Ze względu na zasady ustrojowe, określające powiązanie między nimi, względnie ich rozdział, wyróżnia się: ◦ państwa wyznaniowe i świeckie.

• Ze względu na formę regulacji stosunków między Kościołem a państwem: państwa konkordatowe i państwa bezkonkordatowe.

• Państwo wyznaniowe jednemu z kościołów rozwijających działalność na jego terytorium przyznaje pozycję wyznania lub kościoła oficjalnego, zwanego państwowym lub narodowym. Państwo wyznaniowe w wersji monistycznej charakteryzuje się koncentracją władzy religijnej i politycznej w jednym podmiocie. Państwo wyznaniowe w wersji dualistycznej, charakteryzuje się wyodrębniłem dwóch najwyższych, każdej w swoim porządku, władz: duchowej (papieża) i doczesnej (cesarza). Wśród państw wyznaniowych wyróżnia się państwa wyznaniowe: tradycyjne i zmodernizowanie, czyli otwarte.

• Państwo wyznaniowe w wersji tradycyjnej charakteryzuje się:

• afirmacją określonej doktryny religijnej, jako jedynie prawdziwej,

• uznaniem w ustawie konstytucyjnej lub w konkordacie jednej religii lub jednego Kościoła, jako religii oficjalnej lub Kościoła państwowego,

• subwencjonowaniem instytucji określonej religii, czy też określonego Kościoła z funduszy publicznych, co daje mu uprzywilejowaną pozycję w stosunku do pozostałych,

• zakazem wyznawania innych religii poza religią oficjalną lub jedynie tolerowaniem ich przez państwo.

• W epoce współczesnej państwa wyznaniowe w wersji tradycyjnej istnieją jeszcze w kulturach wschodnich (państwa muzułmańskie, np. Irak, Iran, Sudan, Arabia Saudyjska).

• Nie ma już państw wyznaniowych w wersji tradycyjnej w kręgu kultury chrześcijańskiej.

• Państwo wyznaniowe w wersji otwartej wyróżnia się:

• rezygnacją z afirmacji jednej religii jako jedynie prawdziwej,

• uznaniem jednej religii, lub jednego z kościołów, jako religii narodowej, bądź kościoła państwowego,

• subwencjonowaniem religii oficjalnej z funduszy państwowych,

• gwarancjami wolności religijnej dla wyznawców wszystkich religii na zasadzie równości.

• Państwo wyznaniowe w wersji otwartej nie zajmuje stanowiska w sprawie prawdziwości doktryny teologicznej, ale gwarantuje wolność sumienia i religii w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym.

W epoce nowożytnej, w następstwie reformacji, powstały państwa wyznaniowe w wersji protestanckiej i katolickiej, których władcy przypisywali sobie prawo do ingerencji w sprawy wewnętrzne Kościoła.

Istnieją jeszcze państwa wyznaniowe chrześcijańskie w wersji otwartej (państwa skandynawskie, w których charakter oficjalny mają Kościoły protestanckie: Dania, Norwegia, Islandia, Wielka Brytania – Kościół anglikański, Grecja - Kościół prawosławny).

Państwo świeckie uznaje zasady równouprawnienia kościołów i wolności religijnej a tym samym nie uznaje uprzywilejowanej pozycji jednego z Kościołów.

Koncepcja państwa świeckiego powstała w epoce współczesnej pod wpływem ideologii liberalnej na kontynencie amerykańskim (Stany Zjednoczone Ameryki Północnej) i kontynencie europejskim (Francja).

• Wśród państw świeckich wyróżnia się 3 wersje modelowe:

• separację amerykańską, zwana czystą;

• separację wrogą w wersji francuskiej i sowieckiej;

• separację skoordynowaną, zwaną przyjazną.

• Państwo konkordatowe i bezkonkordatowe:

System konkordatowy polega na regulacji stosunków między państwem i Kościołem w formie dwustronnej umowy międzynarodowej, zwanej z konkordatem. System ten ukształtował się w kręgu kultury europejskiej, związanej z chrześcijaństwem zachodnim; w wersji klasycznej okazał się kompatybilny z systemem państw wyznaniowych katolickich, a po Soborze Watykańskim II - z systemem państwa świeckiego w wersji separacji skoordynowanej.

Natomiast nie jest zgodny z systemem państw wyznaniowych, opartym na zasadzie cezaropapizmu bizantyjskiego, oraz systemem separacji w wersji czystej i wrogiej.

Art. 25. 

1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.

2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

3. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

• Przyjęto zasadę przyjaznego rozdziału kościołów od państwa, choć formuły tej nie znajdujemy w ustawie zasadniczej.

• Przyjęto sformułowanie, że stosunki państwo a kościoły i inne związki wyznaniowe są "kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności (...), jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego".

• Władze mają zachowywać bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, a także zapewnić swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

• Stosunki między Rzeczpospolitą Polską a Kościołem Katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy.

• KONKORDAT między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z dnia 23 kwietnia 1998 r.)

• Stosunki państwo a Kościół katolicki określa umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską, gdyż jest ona podmiotem prawa międzynarodowego.

• Stosunki między Rzeczpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami (14 ustaw)

• Przykładowo:

• ustawa 1936.04.21 Stosunek Państwa do muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej.

• rozp.u. 1928.03.22 Stosunek Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchii duchownej.

• Inne kościoły i związki wyznaniowe nie mają statusu międzynarodowego. W konsekwencji stosunki państwa z innymi kościołami i związkami wyznaniowymi określane są w ustawach. Nie oznacza to, iż są one określane jednostronnie przez państwo, którego parlament uchwala ustawy. Podstawę uchwalania tych ustaw stanowią umowy zawierane przez Radę Ministrów z przedstawicielami tych kościołów i związków wyznaniowych. Taka procedura zapewnia im autonomię.

1. Etapy stosowania prawa (5 etapów)

• wybór przepisu będzie stanowiła podstawa prawna w indywidualnej sprawie,

• interpretacja danego przepisu prawnego,

• subsumcja, czyli zaklasyfikowanie danego przypadku do określonego przez przepisy prawa zachowania się,

• określenie konsekwencji prawnych faktów, które w następstwie subsumcji zostają zakwalifikowane jako fakt znajdujący się w określonym przepisie prawnym,

• Organy, które stosują prawo działają w obrębie swych kompetencji lub właściwości organów. Uwypuklają się tutaj trzy kategorie owych właściwości:

• rzeczowa, w której z obecnego prawa wynika, ze określa rodzajowo sprawy,

• miejscowa, gdzie dany organ posiada uprawnienia do załatwiania spraw z danego obszaru,

• instancyjny mówi o sformułowanych w kompetencjach sprawach należących do pierwszej instancji.

1. Koncepcje interpretacji prawa

• Prawo jest tożsame ze zbiorem przepisów zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach);

• Prawo to zbiór decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w działaniu);

• Prawo to pewne przeżycie psychiczne człowieka (psychologiczna teoria prawa L. Petrażyckiego);

• Prawo to zbiór norm słusznych, które wynikają z natury człowieka (prawo natury).

Zajęcia z 14.04.2011

1. System prawa

• System typ

  • Zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju np. prawo socjalistyczne, prawo kontynentalne a prawo anglosaskie

• System konkretny

  • Ogół norm obowiązujących w określonym czasie w określonym państwie np. współczesne prawo polskie

1. R. David – podział systemów typów

• System civil law (system prawa kontynentalnego)

• System prawne większości państw Europy Kontynentalnej oraz większości państw Ameryki Południowej

• Cechy:

  • Zasada prymatu ustawy;

  • Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa;

  • Zakazy tworzenia prawa przez sądy;

  • Historycznym źródłem civil law jest prawo rzymskie

System prawa polskiego = civil law

• Zgodnie z orzeczeniem TK do źródeł prawa zalicza się tylko ustawy i wydane na ich podstawie akty podustawowe oraz umowy międzynarodowe

• TK wyraźnie opowiada się przeciwko tworzeniu prawa przez sądy

  • Wyjątki: niektóre orzeczenia mają moc formalnie wiążącą

  • Uchwały TK ustalające powszechnie obowiązującą wykładnie publikuje się w Dz. U.

• System prawa anglosaskiego (common law)(USA, W. Brytania + byłe kolonie)

• Zasada prymatu ustawy

  • Ustawa może uchylić precedens, nie odwrotnie

• Brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa

  • Precedensy – sformułowana reguła ogólna (ratio decidendi)

  • Precedensy są wypierane z prawa karnego

• Sądy mogą tworzyć prawo

• Brak recepcji prawa rzymskiego

  • Prawo anglosaskie tworzy własne instytucje i zasady

• System prawa socjalistycznego

• System prawa Dalekiego Wschodu (Japonia, Korea Płd.)

• System prawa Islamu

• System prawa hinduskiego (Indie)

• System prawa afrykańskiego

• System romańsko-germański

1. System prawa kapitalistycznego (cechy wzorcowe)

• Własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa ustroju ekonomicznego

• Demokracja parlamentarna jako podstawa ustroju politycznego

• System praw i wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się jako podstawa porządku społecznego

1. Instytucja prawna i kodeks

• Instytucja prawna – kompleks norm stanowiących funkcjonalną całość, które regulują jakiś typowy zespół stosunków społecznych (np. instytucja małżeństwa, darowizny)

• Kodeks – akty normatywne z reguły rzędu ustawowego zawierające podstawowe dla danej gałęzi prawa zasady i normy prawne

  • Przykłady: kodeks cywilny, rodzinny i opiekuńczy, kodeks postępowania cywilnego, kodeks handloway

1. Podstawy charakterystyki podstawowych gałęzi prawa

• Prawo konstytucyjne – zespół norm regulujących podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego;

• Prawo administracyjne-najbardziej rozbudowany dział prawa wewnętrznego, reguluje władczą działalność organów państwowych w różnych dziedzinach życia społecznego (np. prawo wodne, budowlane czy łowieckie);

1. Charakterystyka ogólna

• Prawo cywilne – najważniejsze działy:

• Postępowanie w sprawach spornych (postępowanie procesowe)

• Postępowanie niesporne (postępowanie nieprocesowe)

• Postępowanie egzekucyjne i inne

• Prawo pracy- reguluje zagadnienia takie jak stosunku pracy wynikające z umowy, powołania, mianowania, prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, ochrona pracowników, układy zbiorowe

• Prawo rodzinne

• Potrzeba ochrony interesu dzieci oraz instytucji małżeństwa

• Reguluje: małżeństwo, stosunki rodzinne, prawa i obowiązki małżonków, rodziców i dzieci, przysposobienie, opiek , kuratela itd.

• Prawo rolne: reguluje własność i użytkowanie gruntów rolnych

• Prawo karne i procedura karna – określenie jakie czyny są przestępstwami lub wykroczeniami i ustala zasady odpowiedzialności karnej

• Prawo finansowe – reguluje zasady funkcjonowania finansów publicznych (budżet, banki, podatki)

• Tendencja do dyferencjacji tj. wyodrębniania się z gałęzi prawa dotychczas istniejących gałęzi bardziej wyspecjalizowanych np. prawo morskie, prawo informatyczne, prawo ochrony środowiska

1. Prawo materialne a prawo procesowe

• Prawo materialne – zespoły norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunków społecznych, określających jakie prawa i obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze

• Prawo procesowe (formalne) – normy regulujące sposób postępowania w przypadku, gdy doszło do naruszenia norm prawa materialnego, kompetencję i organizację organów rozstrzygających te sprawy

1. Prawo publiczne i prawo prywatne

• Oddzielenie strefy, w której obywatel podlega zwierzchnictwu organów państwowych od tej w której jest on wolny od poleceń władzy publicznej

• Ulpian (170-228 n.e.) – prawo publiczne to zbiór norm odnoszących się do interesu państwa, natomiast prawo prywatnego odnosi się do interesu jednostki

• Oddzielenie tego co publiczne (np. polityka zagraniczna, ochrona bezpieczeństwa i porządku, podatki, sądy) od tego co prywatne (np. wolność zawierania umów, własność, itp.)

  1. Jest to podział o charakterze orientacyjnym

1. Kryteria podziału

• Kryterium podmiotowe (E. Bierling, F. Somlo) – prawo publiczne reguluje kwestie między organami państwa i obywatelami, prywatne – tylko miedzy obywatelami

• Kryterium przedmiotowe (G. Jellinek) – prawo publiczne zajmuje się stosunkami władczymi (hierarchiczne podporządkowanie), natomiast prawo prywatne reguluje stosunki pomiędzy podmiotami równorzędnymi

• Kryterium sposobu dochodzenia roszczeń (A. Thoen) – roszczenia publiczno-prawne są dochodzone z urzędu

1. Publicyzacja prawa

• Wzrost funkcji współczesnych państw

  • Prawo interweniuje w rozwój gospodarki

  • Ideologia państwa opiekuńczego

• Rozwój nowych technik i technologii

• Powstawanie reżimów totalitarnych

• Prawo staje się instrumentem interwencji w życie społeczne