Wykład ze wstępu do socjologii
Geneza socjologii. Wiedza przed-socjologiczna
Socjologia jako nauka
Poznawcze obrazy społeczeństwa - przedmiot socjologii
Konteksty społeczne
Język socjologii i wyobraźnia socjologiczna
Geneza socjologii
„Socjologia to nowa nauka dotycząca bardzo starego przedmiotu/tematu”
Słowo socjologia pojawiło się w I poł. XIX wieku - wprowadził je August Comte jako określenie dla nauki, której jeszcze nie było, lecz która powinna powstać, gdyż w przeciwnym razie nie będzie można przezwyciężyć kryzysu, w jakim znaleźli się obywatele państw zachodniej części Europy pod wpływem rodzenia się nowego porządku ludzkiego życia i działania, zdominowanego m.in. przez nowe formy pracy i związane z nimi nowe formy organizacji ludzkich zbiorowości. Chodziło o przemysł i rewolucję przemysłową, rozpoczętą w Anglii w poprzednim stuleciu, która w czasie półwiecza wkroczyła już do Francji, Niemiec, pn. Włoch, Holandii, Belgii. Praca przemysłowa
zakłóciła agrarny porządek świata,
wywołała intensywne migracje z obszarów wiejskich do miast,
wymagała innych umiejętności i wiedzy niż praca rolnicza.
zmuszała ludzi do poszukiwania innych zasad organizacji ich wzajemnych relacji.
stosunki w wielkim mieście nie przypominały tych w społeczności wiejskiej - pojawiła się anonimowość i rozluźnienie kontroli społecznej, tak silnej na wsi; patologie społeczne w nieznanej przedtem skali.
Rewolucja francuska (polityczna) dała równie silny impuls zmianom społecznym co rewolucja angielska (przemysłowa).
Oznajmiała koniec monarchii, epoki feudalnej i schyłek arystokracji jako dominującej grupy społecznej
Podnosiła znaczenie burżuazji - trzeciego stanu - stanu złożonego z przedsiębiorców, kupców, rzemieślników; we Francji ta społeczna warstwa była pozbawiona wpływów politycznych w stopniu większym niż w innych państwa Zachodniej Europy
Upowszechniła idee równości i wolności na całym kontynencie i poza Europą;
Obie rewolucje doprowadziły do zerwania ze światem starym, dobrze znanym. Nowe reguły nie zostały jeszcze utworzone - stąd przekonanie o głębokim kryzysie społeczeństwa europejskiego i konkluzja, iż potrzebna jest nauka, która zajęłaby się społeczeństwem „w potrzebie”.
Intelektualne reakcje na obie rewolucje były różnej natury; można sprowadzić je do dwóch zasadniczych postaci:
reakcji reformistycznej/radykalnej
reakcji konserwatywnej
Reakcje reformistyczne związane były z odkryciem, ze bieda nie jest składnikiem naturalnego porządku świata; rewolucja przemysłowa, która zwielokrotniła zdolności wytwórcze społeczeństwa, zdawała się obiecywać świat bez nędzy, charakterystycznej dla wcześniejszych okresów rozwoju. Zrodziło to zainteresowanie poszukiwaniem źródeł biedy w społeczeństwie i sposobów ograniczania jej zasięgu. Pojawiały się pomysły różnej natury - od postulatów rozbudowywania opieki społecznej, do programów rewolucyjnych, wzywających do społecznych przewrotów znoszących główne źródło biedy (np. relacje klasowe). Z drugiej strony - zatroskanie moralną kondycją społeczeństwa po dwóch rewolucjach rodziło tęsknotę za przywróceniem lub obrona wartości tradycyjnych, takich jak rodzina, wspólnota. Obie te tradycje do dziś wpływają na rozwój socjologii.
Socjologia potoczna
Oprócz wspomnianej tradycji intelektualnej i pierwszych programów budowy nowej nauki istniały od dawna i istnieją do dziś wyobrażenia i poglądy zwykłych ludzi na temat społeczeństwa. Każdy jest do pewnego stopnia socjologiem. Czym się odznacza ta potoczna, zdroworozsądkowa socjologia?
Przypadkowym charakterem dociekań - wiedza potoczna jest własnością jednostek, jest uzależniona od indywidualnej spostrzegawczości, wrażliwości, zainteresowań; jest mozaiką spostrzeżeń
Jest fragmentaryczna i niespójna
Jest to wiedza apodyktyczna - zawiera zdecydowane zalecenia, uwagi, dyrektywy
Jest pochopna - nie opiera się na dostatecznie solidnych podstawach, by można było np. uogólniać ją
Sztuka również zawiera jakąś wiedzę o społeczeństwie. Widać to w malarstwie różnych epok, portretującym ludzi w trakcie różnych sytuacji i zajęć. Można śledzić, jak dawniej ludzie się ubierali, odżywiali, pracowali, jak wypoczywali, a nawet - na co chorowali. Jest to jednak poznawanie społeczeństwa niejako przy okazji - celem sztuki jest przecież coś innego niż dokumentowanie stylów życia ludzi.
Wreszcie - filozofia (w czasach nowszych - tzw. filozofia polityczna) też dostarcza wiedzy nt. społeczeństwa. Jest to refleksja uprawiana przez zawodowych myślicieli, więc różni się od socjologii potocznej:
Opiera się na szerokich danych porównawczych dotyczących różnych społeczeństw
Sądy filozofów są precyzyjnie formułowane
Poszczególne tezy na temat społeczeństwa wiąże się w całościowe systemy
Typowy jest normatywny punkt widzenia - to znaczy wartościujący punkt widzenia;
Socjologia, która rozpoczęła swój żywot w XIX wieku jest związana z tymi trzema formami ludzkiej myśli, lecz pragnie się odróżniać od nich. Czym?
Zastosowaniem metody naukowej - za ostateczne kryterium prawdy uważa się empirycznie lu eksperymentalnie potwierdzone fakty
Językiem - socjologia naukowa chciała mieć swój własny, precyzyjny język służący opisowi faktów społecznych, jeżyk zawierający zdefiniowane pojęcia, najlepiej umożliwiające pomiar (stąd zmienne w socjologii)
Socjologia jako nauka ma do spełnienia pewne zadania:
zadanie opisu - jak jest naprawdę? Jak wygląda świat społeczny?
Dlaczego tak wygląda? Zadanie wyjaśniania, budowy teorii
Jakie będzie społeczeństwo? Zadanie przewidywania
Jak wprowadzać zmiany? Zadanie praktyczne
Te zadania zostały sformułowane przez A. Comte'a. Comte był zwolennikiem naukowości socjologii w wersji pozytywistycznej. Znaczyło to, że chce, by socjologia naśladowała taki sposób badania, jaki upowszechnił się w naukach przyrodniczych; Socjologia ma odwoływać się do faktów bezpośrednio obserwowalnych, budować proste twierdzenia o zależnościach między faktami (zmiennymi), wyprowadzać z tych praw wnioski praktyczne. Socjologia - podobnie jak fizyka miała odkrywać prawa umożliwiające praktyczne działanie. Z praw mechaniki da się wyprowadzić inżynierię. Podobnie swoją inżynierię miała mieć socjologia.
To nie była jedyna wersja naukowej socjologii w XIX wieku. Taki obraz naukowej socjologii zakwestionowali myśliciele niemieccy - zwłaszcza Wilhelm Dilthey i Heinrich Rickert. Podkreślali oni, że w świecie ludzkim występują procesy i zjawiska nie spotykane w świecie przyrody: normy, wartości, reguły, symbole czyli - kultura. Świat ludzki jest światem kultury. Społeczeństwo tworzące kulturę jest zasadniczo, fundamentalnie odmienne od socjologii. Zatem potrzebuje innych metod niż te, którymi posługują się nauki przyrodnicze. Max Weber zaproponował inną metodę socjologii - nazwał ją rozumieniem. Socjologia winna docierać do ukrytych, nieobserwowalnych wartości, znaczeń, motywacji ludzkich działań. Była to antypozytywistyczna wersja naukowości socjologii. Ta kontrowersja jest żywa do dziś - są socjologowie hołdujący jednej lub drugiej wizji socjologii.
Społeczeństwo - przedmiot socjologii
Etymologicznie rzecz biorąc, socjologia to tyle co nauka o społeczeństwie. Określiliśmy powyżej, co to znaczy ,,nauka".
Co znaczy słowo „społeczeństwo”? Dziś społeczeństwo jest rozumiane nie jako zbiorowość ludzi, lecz raczej jako rzeczywistość przejawiająca się w zbiorowościach, jako atrybut zbiorowości ludzkich.
PAŃSTWO. Pierwsze skojarzenie, najbardziej chyba powszechne, to: zbiorowość ludzi w ramach pewnego państwa - społeczeństwo polskie, społeczeństwo francuskie, społeczeństwo japońskie, społeczeństwo amerykańskie. Myślenie potoczne jest bardzo konkretne, a od kilku stuleci ta dominująca forma, w której toczy się życie zbiorowości ludzkich, jest właśnie państwo. Ale właśnie: od kilku stuleci! A czy przedtem nie było społeczeństwa? A czy może nie będzie społeczeństwa, jeśli ziszczą się prognozy politologów na temat stopniowego zaniku państw narodowych i zastąpienia ich odmiennymi formami regionalnej czy nawet globalnej organizacji i administracji?
Myślenie naukowe opiera się na abstrakcji, odchodzeniu od konkretu. Dla dzisiejszej socjologii wiec społeczeństwo to nie konkretna zbiorowość, lecz raczej swoisty rodzaj rzeczywistości, która manifestuje się w najrozmaitszy sposób w zbiorowościach najrozmaitszej skali.
Społeczeństwo państwowe czy narodowe to tylko jedna z odmian społeczeństwa. Bo społeczeństwo to także zbiorowości mniejsze od państwa: rodzina i krewni, wspólnota lokalna i sąsiedzi, krąg przyjaciół i klub towarzyski, sekta i parafia, stowarzyszenie i partia polityczna, klasa i warstwa społeczna, grupa etniczna i mniejszość narodowa, szkoła i uniwersytet. Społeczeństwo to również zbiorowości większe od państwa: korporacje międzynarodowe, wielkie Kościoły, cywilizacje, federacje, wspólnoty regionalne, kontynentalne czy wreszcie społeczeństwo globalne. Cala gama tych zbiorowości rożnej skali, od kilkuosobowych do kilkumiliardowych, to dla socjologa odmiany społeczeństwa.
POPULACJA. Druga sugestia to utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowością ludzi, wielością konkretnych osób. To narzuca się niemal nieodparcie: społeczeństwo to nic innego jak ludzie, bo nic innego naocznie nie dostrzeżemy. Rodzina to ojciec, matka, dzieci. Uniwersytet to profesorowie, asystenci i studenci. Firma to dyrektorzy i pracownicy. Kościół to księża i wierni. Polska to Polacy. Oczywiście to wszystko prawda, ale prawda tylko cząstkowa. Uwaga skupia się tylko na jednym aspekcie społeczeństwa, wielości jednostek, albo inaczej - populacji. Nauka także i tutaj wymaga pójścia dalej, odejścia od oczywistości i konkretu.
Socjologia zauważa, że aby moc mówić o społeczeństwie, pomiędzy poszczególnymi jednostkami występować musza jakieś powiązania, zależności, relacje łączące pojedynczych ludzi w pewną całość. Inne metafory pozwalają wydobyć te właśnie cechy społeczeństwa:
ORGANIZM-GRUPA. Twórcy socjologii - Auguste Comte, Herbert Spencer - posługiwali się tutaj analogią do organizmu. Tak jak organizm biologiczny to nie prosta suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i wspólnie funkcjonująca całość, tak samo społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany i funkcjonujący organizm społeczny. W dzisiejszej socjologii echem tej perspektywy jest kategoria grup społecznych, od najmniejszych, np. rodziny, do największych, np. narodu.
SYSTEM. W XX wieku dokonano kolejnej abstrakcji, wprowadzając w miejsce organizmu pojecie systemu społecznego, w którym uczestniczą nie tyle konkretne jednostki, osoby, ile raczej pewne wyróżnialne pozycje społeczne lub związane z tymi pozycjami role (np. w koncepcji Talcotta Parsonsa czy Niklasa Luhmanna). System społeczny to np. szpital, a wiec powiązany zespół pozycji (statusów) takich, jak ordynator, lekarze, pielęgniarki, rehabilitanci, technicy rentgenowscy, pacjenci, gdzie wszyscy wykonują jakieś przypisane do ich pozycji i wzajemnie się uzupełniające role.
STRUKTURA. Dalszy krok na drodze abstrakcji polegał na wyodrębnieniu samej sieci relacji, powiązań międzyludzkich z całości systemu. Zauważono, ze można szukać prawidłowości powiązań i relacji niezależnie od tego, kogo one wiążą, jakie osoby czy jakie pozycje, i niezależnie od tego, w jakich zbiorowościach się przejawiają. Tak jak w geometrii badamy punkty, linie, trójkąty, wieloboki, niezależnie od konkretnych obiektów o takich kształtach, tak w proponowanej przez jednego z twórców socjologii niemieckiej Georga Simmla ,,geometrii społecznej" socjolog ma skupiać uwagę na czystych ,,formach społecznych". W nowoczesnej socjologii używamy w tym sensie pojęcia struktury (np. w koncepcji Claude Levi-Straussa czy nieco inaczej u Roberta Mertona). Na przykład struktura konfliktu ma swoje prawidłowości niezależnie od tego, czy występuje w sprzeczce rodzinnej, bojce ulicznej, meczu bokserskim czy na woj-nie. Struktura dominacji, albo inaczej władzy, może być badana niezależnie od tego, czy przejawia się w relacji ojca do syna, dyrektora do pracownika, biskupa do księdza, czy trenera do zawodnika.
DZIAŁANIE SPOŁECZNE. Piąty krok w kierunku abstrakcyjnego pojmowania społeczeństwa wykonano wtedy, gdy spostrzeżono, ze ludzie należą do zbiorowości, uczestniczą w systemach społecznych, wchodzą w strukturalne zależności i relacje z innymi ludźmi w jeden tylko sposób: przez aktywność, przez to co robią i to co mówią. Należymy do grupy przyjaciół tylko o tyle, o ile sie spotykamy, odnosimy do siebie życzliwie i z zaufaniem, jesteśmy lojalni i mówimy dobrze o przyjaciołach wobec osob trzecich. Należymy do drużyny piłkarskiej tylko o tyle, o ile gramy w piłkę, przychodzimy na treningi, bierzemy udział w meczach. Klasyczny socjolog niemiecki Max Weber skierował uwagę na działania ludzkie jako podstawowe tworzywo, z którego powstają wszelkie zjawiska społeczne i wszelkie całości społeczne. Społeczeństwo z tej perspektywy to złożony konglomerat ludzkich działań i ich konsekwencji. Nawet tak ogromne i skomplikowane byty społeczne jak np. kapitalizm to dla Webera złożony efekt masowych działań ludzi: kupujących, sprzedających, inwestujących, organizujących produkcję, oszczędzających itp., a więc realizujących to, co nazywal ,,duchem kapitalizmu". W socjologii XX wieku, a zwłaszcza w jej nurcie amerykańskim (np. u C. H. Cooleya, G. H. Meada, G. Homansa, J. Colemana), akcent na działanie jako istotę świata społecznego jest do dzisiaj dominujacy.
KULTURA. Szóste, ogromnie istotne spostrzeżenie zawdzięczamy rowniez Maxowi Weberowi, ale takze jego francuskiemu rowiesnikowi Emile'owi Durkheimowi. Wskazujq oni, ze w każdym ludzkim działaniu zawarty jest pewien sens, znaczenie, a co więcej znaczenie to ma charakter ,,faktu społecznego" narzucanego ludziom z zewnątrz jako cos obowiązującego, wiążącego, przez środowisko, w którym się urodzili, wychowali i w którym żyją. Umiemy grac w futbol, ale nie w krykieta, bo urodziliśmy sie nad Wisłą, a nie nad Tamizą. Witamy się, podając rękę, a nie pocierając nosami, nie jesteśmy bowiem Eskimosami. Jemy widelcem i nożem, a nie pałeczkami, bo nie żyjemy w Chinach. Dbamy o konto bankowe i markę nowego samochodu bardziej niestety niż o zbawienie, bo nie urodziliśmy się w Średniowieczu, lecz w społeczeństwie konsumpcyjnym. Dzisiaj do opisania tego zbioru znaczeń, symboli, wzorów, reguł, norm, wartości itp., które kierują ludzkimi dzialaniami, decyduja o ich indywidualnej tożsamości, określają ich uczestnictwo w zbiorowościach, wyznaczają relacje, jakie nawiązują z innymi ludźmi - używamy pojęcia kultury. Najnowsza socjologia przywiązuje do kulturowych aspektów spoteczenstwa ogromna wagę (celują tu socjologowie francuscy, np. Pierre Bourdieu, Michel Foucault, Jean Baudrillard).
POLE ZDARZEŃ. Siódmy krok w kierunku abstrakcyjnego ujęcia rzeczywistości
społecznej polega na porzuceniu wizji społeczeństwa jako trwałego, statycznego obiektu.
Oczywiście istotne elementy ujęcia dynamicznego istniały od powstania socjologii.
Wskazywano na dwa typy zmienności organizmu czy systemu społecznego: przede wszystkim na ewolucje lub rozwój prowadzący do nieustannego wzrostu, różnicowania, komplikowania struktur i funkcji w obrębie całości społecznej, oraz - rzadziej - na ,,fizjologię społeczną", a wiec codzienne funkcjonowanie organów i tkanek społecznych, niezbędne do podtrzymywania życia organizmu. Również położenie akcentu na działania wprowadziło do obrazu społeczeństwa ruch i zmienność. Ale ostateczne konsekwencje wyprowadzono z tego dopiero pod koniec XX wieku, gdy odrzucono ostatecznie wszelkie idee reifikowanych bytów społecznych - organizmów lub systemów o trwałych strukturach - wskazując, ze wszystko, co istnieje w społeczeństwie to zdarzenia społeczne: płynne, nieustannie zmienne, fluktuujące konfiguracje kulturowo ukształtowanych działań ludzkich odniesionych do działań innych ludzi. Zamiast o trwałych formach społecznych zaczeto mówić o ,,figuracjach" (Norbert Elias), zamiast o strukturach - o ,,strukturacji" (Anthony Giddens), zamiast o bytach spolecznych - o życiu społecznym, zamiast o istnieniu społeczeństwa - o ,,stawaniu się" społeczeństwa (Piotr Sztompka).
PODSUMOWANIE W ten sposób w rozwoju socjologii skrystalizowało się siedem punktów widzenia tego, czym jest społeczeństwo:
Pierwszy, najbliższy myśleniu potocznemu i najbardziej konkretny, nazwiemy demograficznym, gdzie społeczeństwo to tyle co populacja, wielość, zbiór jednostek.
Drugi nazwiemy grupowym, gdzie społeczeństwo to złożone z jednostek zintegrowane całości, już nie luźne zbiory, lecz spoiste zbiorowości.
Trzeci nazwiemy systemowym, gdzie społeczeństwo to powiązany układ pozycji (statusów) i typowych dia nich rol.
Czwarty nazwiemy strukturalnym, gdzie społeczeństwo to sama siec relacji międzyludzkich, a wiec już nie obiektów, lecz form, schematów odnoszenia się ludzi do siebie.
Piąty nazwiemy aktywistycznym (czy interakcjonistycznym), gdzie spoleczenstwo to konglomerat wzajemnie zorientowanych działań jednostek.
Szósty nazwiemy kulturowym, gdzie społeczeństwo to matryca podzielanych przez zbiorowość znaczeń, symboli i reguł odciskających piętno na ludzkich działaniach.
Siódmy nazwiemy zdarzeniowym czy polowym, gdzie społeczeństwo to nieustannie zmienne, płynne pole, pełne zdarzeń społecznych. W polu tym zbiorowości jednostek podejmują wobec siebie nawzajem kulturowo wyznaczone i strukturalnie ukierunkowane działania i w toku tego procesu same modyfikują i wytwarzają grupy, systemy społeczne, struktury społeczne i kulturę, stanowiące z kolei kontekst dla przyszłych działań. Społeczeństwo w tym ujęciu nie ,,istnieje", lecz ciągle na nowo ,,staje się".
Wielowymiarowość sytuacji społecznych
Trzeba podkreślić, że te siedem perspektyw nie wyklucza się nawzajem. To jakby rozmaite „okulary”, pozwalające za każdym razem dojrzeć w społeczeństwie co innego. Można je traktować jako komplementarne, stosować równocześnie. Społeczeństwo to wszystko to razem, byt wielowymiarowy, wieloaspektowy, istniejący na wszystkich siedmiu poziomach. Zanalizujmy przykład rodziny.
Z perspektywy demograficznej istotna będzie przede wszystkim jej liczebność: to, ze w rodzinie jest np. piec osob. Dalej ważny będzie rozkład takich cech jak wiek czy płeć, a wiec, ze w rodzinie jest trzech mężczyzn (ojciec i dwoch synow) i dwie kobiety (matka i corka), oraz ze dwie sa dorosłe, dwoje sq nastolatkami, a jedna jeszcze dzieckiem. Z jakichs powodow mogą być istotne i inne cechy: wzrost, waga, kolor w}os6w, stopieri wyksztat-cenia itp. Ale wszystko to sa cechy pojedynczych czlonkow rodziny, ktore je-dynie statystycznie sumujemy dia zbioru jednostek.
Z perspektywy grupowej rodzina to cos więcej, bo także swoiste więzi taczace cztonkow, a wiec wspolne zamieszkanie, wspolnota majatkowa, mitosc, lojalnosc wzajemna, gotowosc do pomocy, troska o dzieci, silna tozsamosc wyrazana zwrotem ,,my" i odroz-niajaca naszq rodzine od tysiecy innych rodzin.
Z perspektywy systemowej rodzina to swoisty, powiazany układ pozycji i rol, niezależnych od petniacych je konkretnych osob, a wiec ojciec, matka, maz, zona, dziadek, babcia, syn, corka, wnuczek, wnuczka, tesc, tesciowa, ziec, szwagier, wujek, ciotka itp. Z per-spektywy strukturalnej rodzina to swoista siec relacji pomiędzy rozmaitymi pozycjami i rolami rodzinnymi: małżeństwo, ojcostwo, braterstwo, pokrewieństwo, wladza rodzicielska, spadkobranie. Na tym aspekcie skupiali czesto uwagę antropologowie społeczni, odkrywając ogromne roznice dzielące struktury pokrewieństwa w rożnych społecznościach (np. Claude Levi-Strauss, Edward Leach).
Z perspektywy aktywistycznej rodzina to ,,życie rodzinne", to co sie dzieje w rodzinie, a wiec zbiór swoistych dzialań podejmowanych przez członków rodziny: współzycie seksualne, wspólne gospodarowanie, wychowanie dzieci, wspolne posiiki, kolacja wigilijna, ale takze spory rodzinne, konflikty malzenskie i wiele innych.
Z perspektywy kulturowej rodzina to swoisty zbior regul - norm i wartosci - dotyczacych np. zawierania mal-zenstw, przedmalzenskich stosunkow seksualnych, dopuszczalności rozwodów, odnoszenia się do siebie malzonkow, autorytetu ojca lub matki, powinnosci dzieci, odpowiedzialnosci za starzejacych sie rodzicow, regulacji urodzin, aborcji itp. I znów antropologia społeczna, a takze porównawcze studia nad rodzinami współczesnymi pokazuja, jak wielkie różnice ,,kultur rodzinnych" wystepuja pomiedzy rozmaitymi spolecznosciami.
Wreszcie z perspektywy zdarzeniowej czy polowej patrzymy na rodzinę jako płynną i zmienną przestrzeń działań i interakcji, w której zmiany dokonują się nieustannie w skali codziennego ,,kr6tkiego trwania", ale także w skali ,,średniego trwania", np. w ciągu roku, i wreszcie w skali ,,długiego trwania", z roku na rok. Na przykład, członkowie rodziny rozchodzą się rano do swoich zajęć: do szkoły, do pracy, na zakupy - rodzina ulega wiec rozproszeniu, istnieje tylko w stanie ,,wirtualnym" (w świadomości swoich członków, a także znajomych, sąsiadów) i tylko w sensie materialnych ram swojego istnienia (pusty dom, mieszkanie), aby znów odzyskać realność socjologiczną wieczorem, gdy wszyscy spotykają sie przy kolacji i telewizorze. W ciągu roku zmienna intensywność i formy życia rodzinnego znaczone są taki-mi datami jak tradycyjne święta, ferie szkolne, urlopy, wyjazdy służbowe rodziców itp. A w dłuższym czasie mierzonym latami życie rodzinne zmienia się zasadniczo wraz z narodzinami dzieci, ich dorastaniem, starzeniem się rodziców, choroba, śmiercią, czasami rozwodem, ponownym związkiem małżeńskim, rozpadem rodziny itp. To ciągle jest ta sama rodzina, ale nigdy nie taka sama.
Dla rożnych celów badawczych, w celu rozwiązywania rożnych problemów, mogą być przydatne rożne podejścia. Każde kolejne z siedmiu wyróżnionych odchodzi coraz dalej od oczywistości i konkretu, wnikając w coraz to bardziej abstrakcyjne, ukryte warstwy świata społecznego. Ale te bardziej wy-rafinowane punkty widzenia nie uniewazniaja prostszych. Zeby zrozumiec, co sie dzieje w spoleczenstwie, musimy niekiedy szukac bardzo gleboko, na po-ziomie strukturalnym, kulturalistycznym czy polowym. Ale niekiedy wystar-czy perspektywa grupowa czy demograficzna. Podobnie jak zeby wbic gwozdz w sciane, nie trzeba stosowac mechaniki kwantowej, zeby policzyc wydatki w sklepie, nie potrzeba rachunku rozniczkowego, a zeby zrobic okulary, wy-starczy optyka Newtona zamiast teorii Einsteina. Podobnie w socjologii, punkt widzenia musi bye dostosowany do potrzeb badawczych.
Jednostka w społeczeństwie - konteksty społeczne
Z perspektywy pojedynczego członka społeczeństwa pole społeczne, czy inaczej przestrzeń międzyludzka, w której przebiega życie każdego z nas, jest ogromnie złożona. Składa się z szeregu rozmaitych kontekstów.
Kontekst rodzinny. Analizowaliśmy wyżej przykład uczestnictwa w rodzinie. Ale przecież w kontekście rodzinnym upływa tylko cząstka naszego życia, ogromnie ważna, ale jednak tylko cząstka. Bo obok tego już jako dzieci wchodzimy w inny kontekst, towarzysko-zabawowy: na podwórku czy boisku. Gdzies mieszkamy, w jakimś kontekście sąsiedzkim.
Kontekst edukacyjny: w przedszkolu, szkole, na uniwersytecie.
Kontekst zawodowy: w biurze czy fabryce. A obok tego kontekst rozrywkowy w kinie czy dyskotece. Idziemy do siłowni czy na pływalnie i trafiamy w kontekst rekreacyjny. Jeśli gramy w drużynie piłkarskiej, jak w drugim analizowanym przykładzie, to znajdujemy się w kontekście sportowym.
Kontekst religijny. Kiedy indziej znajdujemy się w kontekście religijnym, np. na niedzielnej mszy czy pielgrzymce do Częstochowy.
Kontekst polityczny: wchodzimy w kontekst polityczny, gdy idziemy glosowac lub organizujemy strajk. Jest także wszechobecny dziś
Kontekst ekonomiczny, gdy idziemy na zakupy albo składamy pieniądze w banku. Wpada-my w kontekst medyczny, gdy idziemy do lekarza albo kładziemy sie w szpitalu.
A w kontekst wymiaru sprawiedliwości, gdy płacimy mandat albo stajemy w sadzie. Gdy zostaniemy, nie daj Boże, skazani, trafiamy do kontekstu więziennego, a gdy przechodzimy na emeryturę - w kontekst ,,stanu spoczynku". Z pewnością nie jest to lista wyczerpująca wszystkie możliwości.
To co jest socjologicznie niezmiernie istotne, to fakt, ze nieustannie krążymy niejako miedzy tymi rożnymi kontekstami, gdy wchodzimy do jednego, zawieszamy nasze uczestnictwo w innym, staje się ono tymczasem tylko ,,wirtualne", potem przechodzimy do jeszcze innego kontekstu, by znów wrócić do poprzedniego itd. A w każdym z tych kontekstów spotykamy nieco inne ,,społeczeństwo", rożne pod każdym z siedmiu względów. Spotykamy wiec innych ludzi, zajmujących inne pozycje i grających inne role, tacza nas z nimi inne więzi, wchodzimy z nimi w inne relacje, napotykamy inne oczekiwania i reguty gry, inaczej działamy i co innego mówimy, naszym uczestnictwem wpływamy na to, co sie w calej zbiorowosci dzieje, modyfikujemy i wywołujemy rozmaite zdarzenia.
Każdy z nas posiada swój własny zestaw takich kontekstow, w kt6rych uczestniczy. Poza kontekstem rodzinnym i zawodowym, które maja charakter uniwersalny, inne tworzą unikalne dla każdego konfiguracje. Co więcej, każdy układa prywatna hierarchię ważności kontekstów, w których działa. Dla jednego najważniejsze będzie życie rodzinne, dla innego życie zawodowe, dla jednego rozrywka i rekreacja, dla innego kształcenie się czy trening itp. Zapewne dzięki tej różnorodności kontekstów, unikalności ich indywidualnych zestawów i różnic znaczenia przypisywanego każdemu kontekstowi z osobna, życie ludzkie jest tak ciekawe, ale także tak trudne; wymaga od każdego, nawet najdalszego od profesjonalnej socjologii, swoistej socjologicznej kompetencji. Musimy w tej różnorodności kontekstów umieć się odnaleźć, zdecydować, które są dia nas ważniejsze, a które mniej istotne, rozpoznać partnerów, odnieść się do nich we właściwy sposób, zastosować właściwe reguły kulturowe, przyjąć odpowiednie strategią postępowania, skutecznie działać.
Socjologiczna wyobraźnia i język socjologii
Co do tej naturalnej, niezbędnej w życiu kompetencji socjologicznej dodać może socjologiczna edukacja? Wybitny amerykański socjolog C. W Mills określał cel nauczania socjologii jako kształtowanie ,,socjologicznej wyobraźni": ,,zdolności rozumienia historii i biografii oraz relacji miedzy nimi w społeczeństwie".
Idac tropem wyznaczonym przez Millsa, mozna pojecie to rozwinac i wskazac, ze socjologiczna wyobraznia to bardzo złożona umiejętność. Sklada sie na nia kilka ważnych elementów:
a) dostrzeganie, ze wszelkie fenomeny społeczne są efektem zamierzonym lub niezamierzonym, natychmiastowym lub skumulowanym, bezpośrednim lub pośrednim - jakichś działań, decyzji, wyborów podjętych przez sprawcze podmioty społeczne, czy to jednostki, czy zbiorowości. W ten sposób socjologiczna wyobraźnia przeciwstawia się fatalizmowi, determinizmowi, prowidencjalizmowi, czyli poglądom odmawiającym człowiekowi prawa do projektowania i realizowania własnej przyszłości
b) Po drugie, jest to świadomość głębokich, ukrytych zasobów lub barier strukturalnych i kulturowych, które wyznaczają szanse działań podmiotowych. W ten sposob socjologiczna wyobraźnia zwalcza mit absolutnej wolności człowieka i przeciwstawia się woluntaryzmowi.
c) po trzecie, jest to rozpoznanie we wszelkich fenomenach społecznych skumulowanego dziedzictwa przeszłości, czy inaczej tradycji społecznej i kulturowej, ktora w rozny sposob wptywa na dzialania wspolczesnych. W ten sposob socjologiczna wyobraznia lansuje historyzm i sprzeciwia się prezentyzmowi.
d) Po czwarte, jest to postrzeganie życia społecznego, w tym wszelkich pozornie trwałych instytucji, organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych, w ich ciągłej zmienności, nieustannym procesie stawania sie. W ten sposób socjologiczna wyobraznia akcentuje dynamikę i odrzuca statyczny punkt widzenia.
e) po piate, jest to akceptacja dla ogromnej różnorodności form, w jakich przejawiać sie może życie społeczne. W ten sposób socjologiczna wyobraźnia uczy tolerancji i uodparnia przeciwko dogmatyzmowi czy etnocentryzmowi.
Streszczając wszystkie piec punktów w jednej formule, powiedzieć można, ze socjologiczna wyobraźnia to zdolność wiązania wszystkiego, co dzieje się w społeczeństwie, z warunkami strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz z działaniami podejmowanymi w tych warunkach przez podmioty indywidualne i zbiorowe, które w efekcie kształtują świat społeczny.
Podstawowym narzędziem wszelkiego myślenia jest język, zasób możliwie ostrych, precyzyjnych, jednoznacznych pojęć. Im bardziej bogatym językiem się posługujemy, tym więcej dostrzegamy. Potrzeby praktyki prowadza do bogacenia języka: Eskimosi rozróżniają podobno kilkanaście gatunków śniegu, Beduini kilkanaście rodzajów piasku, żeglarze wiele odmian wiatru, a piloci najrozmaitsze typy chmur. Żeby uchwycić cala złożoność i subtelne niuanse życia społecznego, socjolog tez potrzebuje pojęć liczniejszych i bogatszych, niż dostarcza język potoczny.
Przez blisko dwa wieki swojego istnienia socjologia wypracowała swoisty język pochodzący z rożnych źródeł, od rożnych autorów, artykułowany w rożnych fazach rozwoju dyscypliny. Punktem wyjścia kształtowania socjologicznej wyobraźni jest poznanie tego języka, kanonu pojęć uznanego dzis szeroko, niezależnie od ich niekiedy juz zapomnianej genealogii. Aby posiąść socjologiczna wyobraźnię, trzeba przede wszystkim nauczyć sie myśleć i mówić w socjologicznym języku.
SKĄD SIĘ SPOŁECZEŃSTWO „BIERZE”?
Wniosek z dotychczasowych rozważań wydaje się być dość oczywisty: społeczeństwo jest „wytwarzane” przez jednostki we wzajemnych kontaktach, relacjach, interakcjach czy stosunkach społecznych. Jest wytwarzane i odtwarzane - w miarę, jak działające podmioty identyfikują nowe wymagania sytuacji, nowe szanse i zagrożenia, oraz stosownie do tego, w jaki sposób
Konfucjanizm: społeczeństwo jest formą świadomości „my”, poczucia wspólnoty. Ludzie z natury są sobie bliscy, zaś oddalają się od siebie dzięki przyzwyczajeniom. Podstawą społeczeństwa są cnoty, takie jak obowiązek, humanitarność, szczerość, umiar. Konfucjusz wierzył w rodzinę i społeczną strukturę, społeczny porządek.
Teologiczna koncepcja: zakłada, że człowiek jest dziełem Bożym zaś społeczeństwo jest powstałą z woli opatrzności unią jednostek. Człowiek nie tworzy społeczeństwa;
Natura ludzka i umowa społeczna: W Oświeceniu brano za punkt wyjścia „naturę ludzką”, niezależną od społeczeństwa i pierwotną w stosunku do niego. Społeczeństwo jest skutkiem swoistej UMOWY między suwerennymi i odrębnymi jednostkami;
Marksowska koncepcja: ludzie tworzą społeczeństwo dlatego, że przeciwstawiają się przyrodzie, przekształcają ją w procesie pracy. Działając w grupach, mogą łatwiej te zadania realizować. Społeczeństwa, podobnie jak sam człowiek, są wytworem procesu pracy, tzn. wspólnego wytwarzania środków zaspokajania ludzkich potrzeb.
Relacje człowiek - społeczeństwo
człowiek nie mógłby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdował się poza środwiskiem społecznym, w izolacji od innych jednostek. Niektóre charakterystyczne upośledzenia wynikają z izolacji od społeczeństwa, nie zaś z wad wrodzonych czy dziedzicznych. (Kaspar Hauser, dzieci znalezione w dżungli w Indiach - niski poziom rozwoju intelektualnego, brak elementarnych umiejętności)
człowiek jest produktem stosunków społecznych, jest taki, jakim go społeczeństwo uformowało; człowiek nabiera takich cech, jakie wpaja mu jego środowisko społeczne - wychowujące czy socjalizujące.
człowiek posiada „instynkt społeczny”, to znaczy skłonność do zrzeszania się, bycia w gromadzie; zachowywania się w sposób podobny do innych ludzi. Tezy o „wrodzonym” instynkcie nie da się chyba obronić.
człowiek jest istotą społeczną w tym sensie, że powinien postępować zgodnie z interesem społecznym. Jednostka jest podporządkowana społeczeństwu i stanowionym przez nie regułom. W sensie specyficznym - jednostka musi podporządkować się władzy politycznej - ta teza w niektórych doktrynach formułowana była niezwykle ostro.
Dwie pierwsze tezy określają punkt widzenia właściwy dla socjologii, są charakterystyczne dla socjologii.
CZYM JEST DZISIAJ SOCJOLOGIA?
jest to nauka o ludziach
działających w polu wzajemnych relacji (w ,,przestrzeni międzyludzkiej"),
którzy nadają temu polu nieustanną dynamikę funkcjonowania i stawania się (podtrzymują ,,życie społeczne"),
a utrwalone, często niezamierzone efekty swoich działań pozostawiają jako ramy strukturalne i kulturowe kolejnych działań następującym po sobie pokoleniom.