Różne systemy wyborcze w państwach demokratycznych
Większościowy system wyborczy polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, która zebrała określoną prawem większość głosów w danym okręgu. W systemie tym okręgi wyborcze są najczęściej jednomandatowe. Każda partia wystawia w okręgu tylko jednego kandydata i wyborca oddaje swój głos na tę lub inną partię, głosując na jej kandydata. Taki system eliminuje lub zmniejsza reprezentację partii małych, zapewnia jednak zazwyczaj stabilność rządów poprzez formowanie się w wyniku wyborów silnej większości parlamentarnej. Większościowy system wyborczy występuje m.in. w wyborach parlamentarnych w USA, Wielkiej Brytanii, Francji, w wyborach do Senatu w Polsce.
Proporcjonalny system wyborczy polega na tym, że podział mandatów między partie jest dokonywany odpowiednio do liczby głosów zebranych przez każdą z nich. Zasada proporcjonalności prawa wyborczego może być stosowana tylko wtedy, gdy tworzy się okręgi wielomandatowe i gdy istnieją zwalczające się partie polityczne, przystępujące do wyborów z własnymi programami i z osobnymi listami kandydatów.
U podstaw proporcjonalnego systemu wyborczego znajduje się zasada liczby rozdzielczej. Liczbą rozdzielczą jest liczba głosów konieczna do wybrania jednego deputowanego. Każda partia otrzymuje w okręgu tyle mandatów, ile liczb rozdzielczych mieści się w sumie zebranych przez nią głosów w danym okręgu. Najprostszym sposobem określenia liczby wyborczej jest podzielenie ogólnej liczby głosów oddanych w okręgu przez liczbę wybieranych w nim deputowanych [...].
Niejednokrotnie system proporcjonalny jest deformowany za pomocą dodatkowych reguł zawartych w ordynacji wyborczej, np. klauzuli zaporowej. Zastosowanie klauzuli zaporowej oznacza, że partia, która nie zebrała określonego prawem minimum głosów (np. w Turcji - 10%, w Szwecji - 3%, w Polsce - 5%, w RFN - 5% lub 3 mandaty bezpośrednio na szczeblu krajowym), nie jest dopuszczana do uczestnictwa w podziale miejsc i głosów.
Zaletą systemu proporcjonalnego jest to, iż skład polityczny parlamentu odbija mniej więcej wiernie układ sił politycznych w społeczeństwie. Słabość tego systemu ujawnia się dopiero wtedy, gdy przychodzi do podejmowania przez parlament decyzji. System ten sprzyja bowiem rozbiciu parlamentu. Wymaga tworzenia koalicji rządowych. Tak budowane rządy są bardzo często mało stabilne.
Proporcjonalny system wyborczy funkcjonuje w większości krajów postkomunistycznych, a także m.in. w Belgii, Danii, Holandii, Grecji, Norwegii. [...]
Konstanty A. Wojtaszczyk, Kompendium wiedzy o państwie współczesnym, Warszawa 1995, s. 77-79
Wielka Brytania jako przykład systemu dwupartyjnego
Brytyjski system wyborczy oparty na jednomandatowych okręgach, w których "przechodzi pierwszy" (wybrany zostaje kandydat z największą liczbą głosów), sprawił, że w Zjednoczonym Królestwie zawsze liczyły się tylko dwie partie polityczne. Najpierw byli to ziemiańscy torysi i mieszczańscy wigowie, z pierwszych wyrosła Partia Konserwatywna (Conservative Party), drudzy przekształcili się w Partię Liberalną (Liberal Party). Po I wojnie światowej zaczyna się zmierzch liberałów, których rolę jako "Opozycji Jej Królewskiej Mości" przejmuje Partia Pracy (Labour Party), będąca - w owym czasie - polityczną reprezentacją robotniczych związków zawodowych.
Od tej pory życie polityczne Wielkiej Brytanii zdominowane jest przez te dwie siły. Nie oznacza to, że nie ma tam innych partii. Swoją reprezentację w parlamencie mają też liberałowie (Liberal Democrats), do których dołączyli socjaldemokraci z prawego skrzydła Partii Pracy, a także regionalne partie mniejszości etnicznych: Walijczyków (Partia Walii - Plaid Cymru), Szkotów (Szkocka Partia Narodowa - Scottisch National Party), Irlandczyków (np. My Sami - Sinn Fein) i protestantów Ulsteru (np. Demokratyczna Partia Unionistów - Democratic Unionist Party). Całą plejadę partii znajdujemy też poza parlamentem: od faszyzującej Brytyjskiej Partii Narodowej (British National Party) po Komunistyczną Partię Wielkiej Brytanii (Communist Party of Great Britain).
Żadna z mniejszych partii nie ma jednak szans na zdobycie władzy. Np. w 1983 r. sojusz liberałów i socjaldemokratów zdobył 24,6% głosów, ale zgodnie z ordynacją wyborczą otrzymał tylko 3,6% mandatów. W rezultacie w Wielkiej Brytanii rządzą na zmianę labourzyści (1924, 1929-1931, 1945-1951, 1964-1970, 1974-1979 i od 1997) i konserwatyści (1924-1929, 1931-1945, 1951-1964, 1970-1974, 1979-1997), czasem w koalicji z pełniącymi rolę języczka u wagi liberałami. Dzięki temu system polityczny Wielkiej Brytanii cechuje ogromna stabilność polityczna.
System partyjny Republiki Federalnej Niemiec
Niemcy, chcąc zabezpieczyć się przed niestabilnością polityczną cechującą przedwojenną Republikę Weimarską, ustanowiły mieszaną ordynację wyborczą faworyzującą większe partie. Połowa posłów wybierana jest według zasad reprezentacji proporcjonalnej, pozostali w jednomandatowych okręgach zwykłą większością głosów. Co więcej, w podziale mandatów uczestniczą w zasadzie tylko te partie, które uzyskały poparcie przynajmniej 5% wyborców.
W rezultacie liczba partii reprezentowanych w parlamencie stopniowo malała: w 1949 r. w Bundestagu zasiadali przedstawiciele 11 partii, w 1993 r. - już tylko 6. Juerg Steiner tak wyjaśnia przyczyny tego zjawiska: (...) wyborcy nie wierząc, by ich partie sprostały wyborom, często głosują na te partie, których zwycięstwa są pewni.
Życie polityczne RFN zdominowały dwa ugrupowania: chadecja (podzielona na Unię Chrześcijańsko-Demokratyczną - Christlisch-Demokratische Union i bardziej konserwatywną, bawarską Unię Chrześcijańsko-Społeczną - Christlisch-Soziale Union) i socjaldemokracja (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec - Sozialdemokratische Partei Deutschland). Rolę języczka u wagi odgrywają w Bundestagu oscylujący między CDU i SPD liberałowie (Wolna Partia Demokratyczna - Freies Demokratische Partei). W latach 80. do Bundestagu wdarła się lewicująca partia Zielonych (Die Gruenen), a po zjednoczeniu Niemiec - postkomunistyczna Partia Demokratycznego Socjalizmu (Partei des Demokratische Sozialismus), uzyskująca poparcie głównie we wschodnich landach. Trwałym elementem niemieckiego życia politycznego wydaje się też być radykalna prawica, której główną siłą są republikanie (Die Republikaner), reprezentowani tylko w landtagach (parlamentach krajowych).
Ograniczenie liczby liczących się partii zapewniło systemowi politycznemu RFN dużą stabilność: po 1945 r. państwo to miało tylko 17 rządów.
Republika Włoska (do 1993 r.) jako przykład systemu wielopartyjnego
Jak napisał Juerg Steiner, Włochy posługują się proporcjonalnym systemem wyborczym, w którym siła elektoratu jest sprawiedliwie przekładana na miejsca w parlamencie. Troska, by wszystkie grupy obywateli miały swoją reprezentację parlamentarną, sprawiła, że np. w 1988 r. w Izbie Deputowanych znaleźli się przedstawiciele 14 partii.
Najsilniejszą partią na włoskiej scenie politycznej była centrowa Chrześcijańska Demokracja (Democrazia Cristiana), z którą konkurowali komuniści (Partito Comunista Italiano) - druga co do znaczenia partia Włoch. Na trzecim miejscu znajdowali się socjaliści (Partito Socialista Italiano) - najsilniejsza z rzeszy małych partii tzw. laickich, do grona których zaliczano też radykałów (Partito Radicale), socjaldemokratów (Partito Socialista Democratico Italiano), republikanów (Partito Repubblicano Italiano) i liberałów (Partito Liberale Italiano). Swoich deputowanych miały też partie regionalne (Liga Lombardzka - Lega Lombarda czy Sardyńska Partia Działania - Partito Sardo d'Azione) i etniczne (francuska Unia Dolina Aosty - Unione Valdotain i niemiecka Południowotyrolska Partia Ludowa - Sudtiroler Volkspartei). W odróżnieniu od innych państw zachodnioeuropejskich w parlamencie znalazły się nawet ugrupowania skrajne: neofaszystowski Włoski Ruch Socjalny (Movimiento Sociale Italiano) i trockistowsko-maoistowska Demokracja Proletariacka (Democrazia Proletaria).
Tak wielka liczba reprezentowanych partii była przyczyną małej stabilności włoskiego systemu politycznego: do początku lat 90. Republika Włoska miała 52 rządy, tworzone czy to przez samą chadecję, czy to przez koalicje DC z socjalistami i innymi partiami laickimi.
W 1993 r. Włochy przeżyły polityczne trzęsienie ziemi: ujawnienie korupcji elit politycznych osłabiło większość starych partii. Ich miejsce zajęły nowe siły: lewicowo-katolicka Sieć (La Rete), Liga Północna (Lega Nord) dążąca do autonomii północnych Włoch i neoliberalny ruch Naprzód Włochy (Forza Italia); wzrost popularności odnotowali też postfaszyści przekształceni w Sojusz Narodowy (Alleanza Nazionale) i postkomuniści, którzy stworzyli Partię Lewicy Demokratycznej (Partito Democratico delle Sinistra). Równocześnie dotychczasowa ordynacja proporcjonalna została zastąpiona ordynacją mieszaną, zgodnie z którą 3/4 deputowanych jest wybieranych zwykłą większością głosów, a w podziale miejsc w parlamencie uczestniczą tylko te partie polityczne, które uzyskały minimum 4% głosów. Zmusiło to partie polityczne do stworzenia dwóch wielkich koalicji: lewica zgrupowała się w Sojuszu dla Postępu (PDS, La Rete, skrajna Odnowa Komunistyczna - Rifondazione Comunista), prawica (Forza Italia, Lega Nord, Alleanza Nazionale) utworzyła tzw. Biegun Wolności. W tych warunkach dominujące poprzednio chadeckie centrum (Pakt dla Włoch - Patto per l'Italia) zostało zredukowane do niewielkich rozmiarów.
USTAWA
z dnia 28 maja 1993 r.
Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
(Dz.U. Nr 45, poz. 205)
Rozdział 1
Zasady ogólne
Art. 1.1. Wybory posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej są powszechne, bezpośrednie, równe, proporcjonalne oraz przeprowadzane w głosowaniu tajnym. [...]
Art. 2. Do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej wybiera się posłów według zasady proporcjonalności w ten sposób, że:
1) 391 posłów wybiera się z okręgowych list kandydatów na posłów w wielomandatowych okręgach wyborczych,
2) 69 posłów wybiera się z ogólnopolskich list kandydatów na posłów.
Art. 3.1. W podziale mandatów w okręgach wyborczych uwzględnia się wyłącznie okręgowe listy kandydatów na posłów tych komitetów wyborczych, których listy otrzymały co najmniej 5% ważnie oddanych głosów w skali kraju.
2. Okręgowe listy kandydatów na posłów komitetów wyborczych, o których mowa w art. 77 ust. 2 (koalicja wyborcza), uwzględnia się w podziale mandatów w okręgach wyborczych, jeżeli ich listy otrzymały co najmniej 8% ważnie oddanych głosów w skali kraju.
Art. 4. W podziale mandatów pomiędzy ogólnopolskie listy kandydatów na posłów uwzględnia się wyłącznie listy tych komitetów wyborczych, których okręgowe listy kandydatów na posłów otrzymały co najmniej 7% ważnie oddanych głosów w skali kraju. [...]
Art. 6. Jeżeli warunku określonego w art. 3 ust. 1 lub ust. 2 nie spełnią okręgowe listy kandydatów na posłów żadnego komitetu wyborczego bądź któryś z wymienionych warunków spełniony zostanie przez listy kandydatów tylko jednego komitetu wyborczego, w podziale mandatów w okręgach wyborczych uwzględnia się listy kandydatów komitetów wyborczych, które otrzymały co najmniej 3% ważnie oddanych głosów w skali kraju. Listy koalicji wyborczych uwzględnia się, jeżeli otrzymały co najmniej 5% ważnie oddanych głosów w skali kraju.
Art. 7.1. Jeżeli warunku określonego w art. 4 nie spełni ogólnopolska lista kandydatów na posłów żadnego komitetu wyborczego, w podziale mandatów uwzględnia się wyłącznie listy tych trzech komitetów wyborczych, których okręgowe listy kandydatów na posłów, spełniając warunki określone odpowiednio w art. 3 lub art. 6, otrzymały kolejno najwyższy procent ważnie oddanych głosów w skali kraju.
2. W razie spełnienia warunków określonych odpowiednio w art. 3 lub w art. 6 przez listy ogólnopolskie mniej niż trzech komitetów wyborczych, w podziale mandatów uwzględnia się ogólnopolskie listy kandydatów wyłącznie tych komitetów. [...]
Rozdział 7
Zgłaszanie list kandydatów na posłów
Art. 77.1. Prawo zgłaszania list kandydatów na posłów przysługuje partiom, organizacjom politycznym oraz społecznym, a także wyborcom. Czynności wyborcze w imieniu partii i organizacji politycznych oraz społecznych wykonują organy upoważnione do ich reprezentowania przy czynnościach prawnych. W wypadku wyborców czynności wyborcze w ich imieniu wykonują tworzone przez nich komitety wyborcze.
2. Partie i organizacje, o których mowa w ust. 1, mogą tworzyć koalicję wyborczą dla zgłoszenia wspólnych list kandydatów na posłów. Czynności wyborcze w imieniu koalicji wykonuje utworzony w tym celu komitet wyborczy. [...]