Ryzyko dysleksji i sposób diagnozowania
Odpowiedź na pytanie Czy dziecko jest dyslektykiem jest możliwe dopiero po ukończeniu 10 roku życia. Wówczas po przeprowadzeniu szeregu badań można postawić diagnozę dysleksji.
Jakie sygnały mogą wskazywać na to, że dziecko w przyszłości może mieć problemy z dysleksją? Na co rodzice i nauczyciele powinni zwracać szczególną uwagę podczas obserwacji dziecka, aby zapobiec pojawieniu się u niego w przyszłości problemów z nauką?
Tematem tym od wielu lat zajmuje się pani prof. Marta Bogdanowicz, która opisała symptomy ryzyka dysleksji. Jej zdaniem jest bardzo prawdopodobne, że dziecko w okresie szkolnym może mieć problemy z nauką czytania i pisania, jeżeli w wieku niemowlęcym, poniemowlęcym i przedszkolnym ma trudności z czynnościami i zabawami, które wiążą się z mową, spostrzeganiem, motoryką lub lateralizacją. Ryzyko dysleksji jest również bardziej prawdopodobne u dzieci obciążonych genetycznie (dysleksja występuje w rodzinie) oraz u dzieci urodzonych z nieprawidłowo przebiegającej ciąży lub porodu.
Symptomami ryzyka dysleksji są zaburzenia mowy pojawiające się we wczesnym dzieciństwie, które przejawiają się wolniejszym tempem rozwoju mowy czynnej (pierwsze wyrazy dziecko zaczyna mówić w drugim roku życia, a proste zdania w trzecim lub ma to miejsce jeszcze później), dziecko ma wadę wymowy lub pomimo poprawnej wymowy ma trudności z wypowiadaniem dłuższych i złożonych wyrazów. Z opóźnieniem rozwoju mowy wiążą się też problemy językowe, które objawiają się zniekształcaniem nazw lub trudnościami w ich zapamiętywaniu. Dotyczy to szczególnie dłuższych nazw (np. nazw dni tygodnia, miesięcy itd.), mylenia nazw zbliżonych fonetycznie, używania nieprawidłowych przedrostków, przyimków oraz zbyt długiego utrzymywania się w mowie dziecka agramatyzmów (błędów w budowie zdań) i neologizmów (tworzenia własnych nieistniejących w danym języku wyrazów).
Kolejnymi symptomami ryzyka dysleksji są deficyty dotyczące rozwoju percepcji i pamięci słuchowej, a przejawiające się np.: trudnościami w zapamiętywaniu piosenek, wierszyków itd., problemami w odtwarzaniu rytmu, w zrozumieniu dłuższych i złożonych poleceń oraz w składaniu lub rozkładaniu słów na sylaby i głoski. Dotyczy to również opóźnień w rozwoju percepcji i pamięci wzrokowej ujawniających się np. nieporadnością w rysowaniu (rysunki dziecka są bogate treściowo, lecz bardzo ubogie i prymitywne graficznie), trudnościami w budowaniu z klocków, układaniu obrazków z puzzli, w dostrzeganiu szczegółów różniących obrazki, czy też problemami z odróżnianiem podobnych kształtów.
Symptomami ryzyka dysleksji są również zaburzenia motoryki dziecka objawiające się trudnościami w opanowaniu przez niego czynności samoobsługowych (samodzielne mycie się, jedzenie, ubieranie się, zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł, posługiwanie się sztućcami, nożyczkami itd.) lub czynności grafomotorycznych (dziecko nie lubi rysować, rysuje nieporadnie itd.). Zaburzenia te mogą przejawiać się też w małej sprawności ruchowej dziecka (dziecko słabo biega, długo opanowuje naukę jazdy na rowerze itp.).
Ryzyko dysleksji dotyczy również opóźnień związanych z kształtowaniem się lateralizacji, a przejawiające się oburęcznością (dziecko do końca okresu przedszkolnego używa na zmianę lewej lub prawej ręki) oraz zaburzeń rozwoju orientacji w schemacie własnego ciała lub w przestrzeni przejawiających się trudnościami w odróżnianiu prawej i lewej ręki, oka lub nogi (w 6 r. ż.), we wskazywaniu rzeczy po prawej lub lewej stronie itp. (w 7 r. ż.) oraz w myleniu nazw kierunków przestrzeni (nad, pod, przed, za itp.).
Symptomy ryzyka dysleksji we wczesnym okresie rozwoju
Sprawność, która może być zaburzona |
Symptomy ryzyka dysleksji |
sprawność fizyczna motoryka duża |
nie raczkuje, późno zaczyna chodzić, słabo biega; z trudem uczy się jeździć na rowerku, ma kłopoty z utrzymaniem równowagi; w klasie „0” ma problemy ze staniem na jednej nodze; chodzeniem po linii prostej, z rzucaniem i chwytaniem piłki |
motoryka mała (sprawność rąk) |
jest nieporadne w samoobsłudze (ubieraniu się, jedzeniu, zapinaniu guzików, wiązaniu sznurowadeł); niechętnie rysuje, maluje, wycina; trudności z budowaniem konstrukcji z klocków; opóźnione umiejętności rysowania (3-letnie dziecko powinno umieć rysować koło, 4-letnie - kwadrat i krzyż, 5-letnie - trójkąt, 6-letnie - romb); w „0” rysunki bogate treściowo lecz prymitywne w formie, trudności z odtwarzaniem bardziej złożonych figur geometrycznych, rysowaniem szlaczków , ma trudności z opanowaniem prawidłowych nawyków podczas rysowania i pisania - dziecko pomimo wielu ćwiczeń nie potrafi trzymać prawidłowo ołówek, linie pionowe kreśli niewłaściwie od dołu do góry, pisze od prawej do lewej,
|
koordynacja wzrokowo-ruchowa |
trudności z rzucaniem i chwytaniem piłki, trudności z rysowaniem szlaczków, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych
|
orientacja w przestrzeni i lateralizacja |
ok. 5 r.ż. ma trudności ze wskazaniem prawej i lewej strony; w klasie „0” trudności z określeniem kierunku w stosunku do siebie np. dom na prawo, drzewo na lewo; utrzymująca się oburęczność (używanie na zmianę raz jednej, raz drugiej ręki); zwierciadlane pisanie liter i cyfr i/lub zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony |
mowa |
opóźniony rozwój mowy (w wieku 3 lat dziecko powinno się z otoczeniem swobodnie porozumiewać pełnymi zdaniami), długotrwałe posługiwanie własnymi określeniami na różne przedmioty i zjawiska; w wieku przedszkolnym: problemy z wypowiadaniem trudnych wyrazów, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, trudności z budowaniem wypowiedzi, zapamiętywaniem nazw; w 6 r.ż. kłopoty z poprawnym używaniem wyrażeń: nad-pod, za-przed, wewnątrz, na zewnątrz, błędy gramatyczne; wadliwa wymowa, zamienne używanie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie; trudności z zapamiętywaniem nazw dni tygodnia, miesięcy, pór roku itp., wierszyków, wyliczanek, szeregów cyfr, trudności z różnicowaniem podobnych głosek np. z-s, b-p, k-g, mylenie nazw podobnych fonetycznie |
spostrzeganie wzrokowe (po wykluczeniu wady wzroku) |
nieporadność w rysowaniu; trudności w składaniu według wzoru - obrazków pociętych na części, puzzli, mozaiki, układanek; w klasie „0”: trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całość, z wyodrębnieniem szczegółów różnic w obrazkach, odróżnianiem podobnych kształtów (np. liter m-n, t-ł) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. p-g-b-d) |
Występowanie tych i podobnych objawów powinno być dla rodziców sygnałem konieczności podjęcia pracy z dzieckiem mającej na celu nadrobienie jego deficytów rozwojowych już w wieku przedszkolnym. Objęcie dziecka z grupy „ryzyka dysleksji” jak najwcześniejszą opieką logopedyczną, pedagogiczną i psychologiczną szczególnie w postaci specjalistycznych zajęć korekcyjno - kompensacyjnych może usunąć lub poważnie ograniczyć wymienione deficyty i w konsekwencji zapobiec przyszłym trudnościom szkolnym. Chodzi o to, aby poprzez oddziaływania wspomagające rozwój dziecka osiągnęło ono gotowość do nauki za nim jeszcze pójdzie do szkoły.
Instrukcja stosowania Skali Ryzyka dysleksji wg Mart Bogdanowicz
Skala Ryzyka Dysleksji to proste narzędzie diagnostyczne, którego celem jest wykrycie symptomów wskazujących na możliwość wystąpienia dysleksji, czyli specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu.
SLD ma charakter przesiewowy, co oznacza, że może to być wstępna diagnoza która powinna być potwierdzona specjalistycznymi badaniami. SRD jest przeznaczona dla dzieci w wieku 6 i 7 lat. Można również wykorzystać to narzędzie do badania dzieci młodszych. Wyniki będą jednak orientacyjne ponieważ należy pominąć niektóre pytania, gdyż dziecko młodsze nie nabędzie niektórych umiejętności. SRD jest przeznaczona dla nauczycieli i rodziców.
Najkorzystniejsze jest dwukrotne przeprowadzenie oceny ryzyka dysleksji. Badanie I to diagnoza wstępna. Jest przeprowadzone z końcem pierwszego półrocza w grupie dzieci 6-letnich. Podstawowym celem badania każdego dziecka jest ujawnienie ewentualnych opóźnień w rozwoju indywidualnym i wykrycie dziecka z ryzyka dysleksji. Uzyskane wyniki stanowią podstawę do podjęcia właściwych oddziaływań pedagogicznych usprawniających zaburzone funkcje.
Badanie II - kontrola oceny diagnostycznej i skuteczności interwencji jest przeprowadzana z końcem roku szkolnego. Celem tego badania jest zweryfikowanie wstępnej diagnozy oraz sprawdzenie, czy pomoc którą otrzymało dziecko, okazała się skuteczna. Na podstawie badania należy stwierdzić, czy pomoc którą otrzymało dziecko okazała się skuteczna. Należy określić jakie deficyty jeszcze utrzymują się co pozwala na właściwe ukierunkowanie zajęć z dzieckiem . Kwestionariusz SRD zawiera 21 stwierdzeń dotyczących różnych symptomów ryzyka dysleksji. Dla każdego dziecka potrzebny jest jeden arkusz. Cyfry na skali wskazują stopień nasilenia symptomów ryzyka dysleksji.
Sposób oceny
Po zakreśleniu przy każdym stwierdzeniu cyfry od 1 do 4 przystępujemy do podsumowania wyników. Następnie należy je porównać z wynikami normalizacyjnymi. Ogólna ocena pozwala stwierdzić, czy dane dziecko należy do grupy dzieci z ryzyka dysleksji i jaki jest stopień tego ryzyka. Następnie oceniamy poszczególne sfery rozwoju i wykreślamy profil SRD
Profile wyników
Oceny nie należy kończyć obliczeniem wyniku ogólnego ponieważ może on mieścić się w granicach normy. Dysharmonie w postaci opóźnienia w rozwoju poszczególnych sfer takich jak: motoryka (mała i duża), funkcje wzrokowe, funkcje językowe(percepcja i ekspresja mowy) lub zaburzenia uwagi mogą zadecydować o niepowodzeniach w nauce czytania i pisania. Kolejnym krokiem powinno być opracowanie wyników dla SRD dla poszczególnych sfer rozwoju i ustalenie czy występują opóźnienia. Można dokonać oceny zagrożeń w formie:
Ogólnej oceny całej sfery : motoryka, funkcje wzrokowe, funkcje językowe oraz uwaga
Szczegółowej oceny poszczególnych aspektów rozwoju danej sfery; motoryka duża (md)motoryka mała(mm), funkcje językowe- percepcja mowy (fj-p), funkcje językowe - ekspresja mowy(fj-e)
W tym celu należy wypełnić Arkusz wyników SRD. W wierszach zawierających puste kratki należy wpisać wyniki otrzymane z arkusza badania, a więc poszczególne oceny od 1 pkt - 4 pkt zakreślone przez badającego przy każdym z 21 stwierdzeń . Następnie dokonujemy podsumowania wyniku w każdym aspekcie ocenianej sfery dodając przyznane punkty w określonych pozycjach(p) SRD.
Dla motoryki małej : pozycje 2,20
Dla motoryki dużej pozycje 4,10,15
Dla funkcji wzrokowych pozycje 1,5,9,11,12,16,18
Dla funkcji językowych-percepcja mowy pozycje 7,13,17,19,21
Dla funkcji językowych- ekspresja mowy : pozycje 3,6,8
Dla uwagi pozycja 14
Dokonujemy też obliczenia sumy punktów z 21 pytań dla opracowania wyniku ogólnego.
Następnym krokiem jest opracowanie profilu wyników ogólnych . Podstawą wykreślenia profilu jest:
Wypełnienie tabel przez wpisanie w górnym wierszu sumy wyników (surowych) obliczonej w arkuszu wyników. W tej sytuacji na ważna jest ogólna ocena całej skali oraz głównych sfer rozwoju. W związku z tym podajemy łączną sumę dwóch wyników dotyczących motoryki oraz funkcji językowych (należy dodać obliczone sumy dwóch składników).
Kolejnym etapem jest ustalenie wyników przeliczonych z tabel zawierających normy i wpisanie ich w dolnym wierszu tabeli (odpowiednio do pozycji w górnym wierszu)
Ostatnim etapem opracowania wyników jest wykreślenie profilu przez umieszczenie przeliczonych wyników - w formie pogrubionych kropek lub kółek na siatce i połączenie ich linią.
W podobny sposób postępujemy przy opracowaniu profilu wyników szczegółowych. Wykreślenie profilów ułatwia analizę oraz porównanie uzyskanych wyników i ich interpretację.
Interpretacja wyników
Po ukończeniu badania mamy odpowiedź na pytanie, czy badane dziecko ma specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu. Dokonujemy oceny ogólnej oraz oceny wyników szczegółowych, które dotyczą badanych sfer rozwoju. Porównując sumę ocen całej skali SRD i oceny poszczególnych sfer rozwoju z normami, można stwierdzić czy u danego dziecka mamy do czynienia z ryzykiem dysleksji, jeżeli tak to w jakim stopniu ono występuje. W tym celu należy posługiwać się następującymi określeniami:
wysokie ryzyko dysleksji
umiarkowane ryzyko dysleksji
pogranicze ryzyka
brak ryzyka
po analizie profilów SRD można określić, jak znaczne są dysharmonie rozwojowe oraz których sfer dotyczą.
Warunkiem rozpoznania dysleksji jest wykluczenie niepełnosprawności intelektualnej, zaniedbań środowiskowych, a także zaburzeń w zakresie funkcjonowania narządów zmysłu np. niedosłuchu czy wady wzroku.
Wynik ogólny SRD jest podstawą do podjęcia istotnych decyzji o zastosowaniu właściwych form interwencji.
Opracowała
Irena Więcek
Litreatura
1. Marta Bogdanowicz Ryzyko dysleksji problem i diagnozowanie