J. Krasuski, Istota kulturkampfu, Poznań 1957.
program 'walki o kulturę' - głoszony przez liberałów, zanim jeszcze zdobył poparcie Bismarcka; l. chcieli walki z Kościołem i katolicką partia Centrum, najbardziej przeciwstawiali się późniejszej polityce B dążącej do likwidacji Kulturkampfu
główną płaszczyzną walki - Landtag pruski i Reichstag(parlament Rzeszy)
olbrzymia przewaga liberałów - B musiał się liczyć z ich dążeniami, wyrazem: cała polityka jednoczenia Niemiec, wychodząca naprzeciw dążeniom narodowym burżuazji i przeciwstawiająca się tradycyjnym dążeniom konserwatystów
słabość konserwatystów - potrzeba oparcia się na liberałach
pierwsze 10 lat Reichstagu - walka między rządem a Partią Centrową
Centrum - światopogląd katolicki, zasada niezależności Kościoła od państwa, religijne wychowanie młodzieży, oparcie nowej Rzeszy na zasadach federacyjnych z zachowaniem pewnych urządzeń partykularystycznych, ograniczenie przewagi kapitału przemysłowego i handlowego, ochrona interesów drobnej własności na wsi i w rzemiośle
Bismarckowi ich program bardziej odpowiadał, ale większość liberałów
zarzuty Bismarcka o połączenie się Centrum z elementami wrogimi Rzeszy - wspólne wystąpowanie w niektórych wypadkach z Polakami, Alzatczykami, partykularystami - zarzuty bezpodstawne..
Sojusz Centrum z obcymi narodowościami, partykularystami czy socjaldemokratami - z dwóch przyczyn naturalnych
wspólna opozycja przeciw rządowi, ponadto centrum nie było zainteresowane polityce germanizacyjnej na ziemiach pl czy w Alzacji
wspólna baza klasowa - prym - szlachta klerykalna, ergo wspólna niechęć do protestantów, rządu czy postępu..
kulturkampf nie równa się germanizacji - zjawiska współwystępujące, ale nie zależne od siebie - brak ciagu przyczynowo - skutkowego
polityka antypolska prowadzona przed kulturkampfem zaostrzona w czasie jego trwania, wzmożona od chwili jego zakończenia (rugi pruskie 1885, Komisja Kolonizacyjna 1886), a do punktu kulminacyjnego doprowadzona z początkiem XX wieku, jedno z hasęeł towarzyszących znoszeniu kulturkampfu było właśnie wzmożenie walki z polskością, krótko oba zjawiska występowały równocześnie, ale brak ciągu przyczynowo skutkowego
rozłam i upadek obozu konserwatywnego w Prusach, sojusz B z libeałami i protestancki charakter zarówno lib. jak i państwa pruskiego =>nieufność przywódców katolickich w stosunku do Bismarcka
nie mogąc tej nieufności przełamać, B postanowił wykorzystać antykatolickie nastawionie liberałów, by podporządkować sobei Kościół
sprawa państwa kościelnego - kwestią wzdłuż której dzielili się wrogowie i zwolennicy zjednoczenia narodowego w całej Europie, szczególne znaczenie w Niemczech, gdzie właśnie dokonano zjednoczenia narodowego
8 lipca 1871 - reorganizacja ministerstwa wyznań, znane bardziej jako zniesienie wydziału katolickiego, ale de facto także ewangelicki, w ich miejsce - wspólny „wydział spraw duchownych” - wyrazem nowej bezwyznaniowej ery liberalnej
geneza ustaw - niektóre z nich zostały uchwalone przez Reichstag i obowiązywaly na terenie całej Rzeszy, inne ustalone przez parlament pruski i obowiązywały tylko w Prusach; ale w różnych pańśtwach niemieckich ustawodawstwo kulturalne albo wyprzedzało, albo kształtowało się równolegle lub w zależności od kulturkampfu pruskiego..
I ustawa antykościelna - przeciw swpobodzie głoszenia propagandy z ambony
II ustawa zakazująca działalności jezuitów; choć było ich tylko około 200 osób..
powyższe ustawy z inicjatywy Bawarii, ale teraz pkt ciężkości przenosi się do Prus
kierownictwo spraw wyznaniowych - obejmuje Falk, zaczyna się liberalna era w ustawodawsstwie kulturkampfu
ustawa o państowych nadzorze szkolnym
powyższa i reforma samorządowa z 1872 r. - głęboki rozłam w stosunkach rządu z konserwatystami..
w okresie nieobecności B na stanowisku premiera Falk przeprowadził słynne ustawy majowe 1873 r., dt. przepisów o kształceniu i mianowaniu duchownych, ograniczenia kościelnej władzy dyscyplinarnej i prawa występowania ze społeczności religijnej
5 lutego 1875 r. encyklika papieska ogłaszająca ustawodawstwo kulturkampfu za nieważne -> ustawy represyjne..
ustawodawstwa 1875 - zawieszenie świadczeń państwowych dla Kościoła, zniesienie zakonów, administracji majątków kościelnych oraz uprawnienia starokatolików do udziału w majątku kościelnym
gwałtowne represje miały utorować drogę do ugody...
J. Krasuski, Kulturkampf. Katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX wieku.
Główna przyczyna zawieszenia kulturkampfu - wzrost sił ruchu robotniczego - „wyrósł i dojrzał zasadniczy wróg ustroju kapitalistycznego w postaci ruchu socjaldemokratycznego” :)
lata 1863, 1869, 1875 - etapy formowania się samodzielnego ruchu robotniczego
kulturkampf - ucierpiała burżuazja też - zaistrzał i podkreślał sprzeczności..
represje przeciw Kościołowi stawiały państwo w drażliwej sytuacji,,,
walka z socjaldemokracją stała się główną treścią polityki wewnętrznej Niemiec w latach 80.; fragmentem tej polityki było złagodzenie i zawieszenie kulturkampfu, konserwatywna polityka socjalna i wreszcie upadek B - główny sprawa - Partia Socjaldemokratycza, de iure nie istniejaca
wyniki kulturkampfu - B „gruzy i zwaliska”..
rewizja ustaw rozciągała się an teren Prus, nie uległy rewizji ustawy uchwalone przez Reichstag dla całej Rzeszy, p.w. ustawa o obowiązkowym małżeństwie cywilnym - pozostała ona trwałą zdobyczą kulturkampfu
ponadto pozostała w mocy ustawa zakazująca propagandy politycznej z ambony, działalności jezuitów oraz ustawa o wydalaniu księży, ale znaczenie praktyczne tych ustaw równe zeru
Prusy - usunięcie Kościoła jako instytucji kontrolującej szkołę
nie powrócono do konstytucyjnych gwarancji zapewniających niezawisłość Kościoła,
tworzenie klasztorów pozostało uzależnione od zezwolenia ministerstwa wyznań i spraw wewnętrznych, rząd często korzystał z tego w spospób nieprzychylny dla Kościoła katolickiego
specyficzną cechą polityki pruskiej było niedopuszczanie jakichkolwiek zakonów na tereny Poznańskiego, Prus Zachodnich i Wschodnich; w Wirtembergii i Badenii w ogóle zakonów nie dopuszczano, w Hesji zaś w bardzo skromnym zakresie
brak jednolitego charakteru ustaw - w różnych okolicznościach i kształtowane przez różne czynniki
poparcie B w sprawie państwowego nadzoru szkolnego
wstępem do ustaw majowych - ustawa z 5 kwietnia 1873 - o zmianie art. 15 i 18 konstytucji pruskiej z 31 stycznia 1850 roku;
dotychczas art 15 dawał Kościołowi swobodę w regulowaniu swoich spraw wewnętrznych; w nowym brzmieniu: podporządkowanie Kościoła ustawom państwowym i nadzorowi państowemu
art. 18 w dawnym brzmieniu znosił uprawnienia państwa w zakresie mianowania na stanowiska kościelne; w nowym brzmieniu - prawa państowe regulują uprawnienia państwa w zakresie kształcenia, mianowania i zwalniania dychownych oraz ustalają granice kościelnej władzy dyscyplinarnej
z pkt widzenia prawnego - znaczenie podstawowe - ustalono zasadę zwierzchności prawa państwowego nad Kościołem, odpowiadało to dążeniom narodowych liberałów
ustawy majowe - wkraczały już w dziedzinę żcia kościelnego
u ich podstaw - zasada przekreślająca koncepcję rozdziału Kościoła od państwa ( ustawa z 5 kwietnia 73 stwarzała możliwości takiego rozdziału, przy zachowaniu zwierzchności państwa i przy uznaniu K za stowarzyszenie podrzędne w stosunku do państwa)
celem ustawodawstwa majowego było raczej utworzenie K państwowego (albo narodowego), pozostającego na usługach państwa i mu podporządkowanego
11 maja 1873 - dt. kształcenia i mianowania duchownych - celem zapoznanie przyszłych duchownych z problematyką ówczesnej kultury niemieckiej
ponadto prawo władz państwowych do sprzeciwy przy mianowaniu na stanowiska duchownych
12 maja - dt kościelnej władzy dyscyplinarnej i utworzenia Królewskiego Trybunału d/s kościelnych
kary dyscyplinarne moga nakładać tylko niemieckie władze kościelne(zatem nie papież)
przysługuje apelacja do władz państwowych; ostatecznie rozstrzyga Trybunał podług swojego uznania
13 maja ustawa o granicach stosowania kościelnych środków karnych i wychowawczych
...
14 maja - dt wystąpienia z Kościoła, następuje ono w drodze oświadczenia złożonego wobec sędziego
dla Falka ustawy majowe były celem samym w sobie, a nie środkiem walki; nie chciał ugody z Kościołem, chciał zapewnienia suwerennośći pańswa nad Kościołem
ustawy z 1874 nie mają już charakteru zasadniczego, ale raczej represyjny - wywołane oporem stawianym przez Kościół
5 lutego - encyklika papieska
4 maja 1874 - ustawę z 11 maja 1873 rozszerzono na cały obszar Rzeszy
6 lutego 1875 - dt obowiązkowego małżeństwa cywilnego
22 kwietnia 1875 - zniesienie zakonów...
represyjne ustawy z 1875 i 6 dziełem Bismarcka, nie miały nic wspólnego z duchem liberalizmu
cecha ustaw represyjnych - silne podkreślenie elementu świeckkigo w administracji kościelnej
dążenia liberałów..
za ustawami - represje