Kulturoznawca

Kod klasyfikacji: 244103

Rozdział klasyfikacji: Nauczanie, wychowanie i działalność kulturalna

Klasa klasyfikacji: Inni

Zadania i czynności

Główne cele pracy kulturoznawcy można scharakteryzować wymieniając trzy grupy czynności.

Pierwszą stanowią czynności poznawcze, których przedmiotem są zjawiska kultury, w szczególności kultury artystycznej oraz oczekiwania odbiorców wobec sztuki.

Drugi zespół czynności zwykło się nazywać upowszechnianiem kultury. Istotą tych czynności jest przekazywanie wiedzy o zjawiskach kultury, o sensach i wartościach sztuki i o sposobach ich przyswajania. Przykładem najprostszym tego rodzaju czynności jest wybór książki czy kasety z nagraniem, którą komuś proponujemy do lektury czy wysłuchania. Propozycję taką wyrażamy słownie, wspieramy ją komentarzem z dodatkowymi informacjami. Spotkaniom z potencjalnymi odbiorcami nadaje się uroczystą oprawę wizualną, zaprasza na nie autorów, wygłasza odpowiedni komentarz słowny, prowadzi dyskusję z uczestnikami imprezy.

Na trzecią grupę czynności składają się działania praktyczne, organizacyjne i techniczne, zmierzające do udostępnienia wybranych dzieł sztuki określonym odbiorcom. Na przykład czynności związane z doborem i zakupem książek dla biblioteki, lub czynności związane z wyborem i pozyskaniem dzieł malarskich na wystawę, zapewnienie informacji i reklamy o planowanej ekspozycji, przygotowanie katalogu wystawy do druku, załatwienie druku, i wysłanie zaproszeń oraz zadbanie o wszystko co niezbędne do otwarcia wystawy w określonym dniu.

Każda z wyróżnionych grup czynności wymagałaby obszerniejszego komentarza, poprzestańmy na tym co najważniejsze. Odbiór, czytanie, słuchanie oglądanie dzieł sztuki, przeżywanie emocjonalne i pojęciowa ich analiza i interpretowanie - słowem poznawanie jest również właściwe innym zawodom, zaliczonym do szeroko rozumianej humanistyki. Czynności poznawcze kulturoznawcy różnią się ukierunkowaniem refleksji na nieco inny typ problemów. Chodzi mianowicie o poznawanie całokształtu kultury współczesnej, zdobywanie wiedzy o poszczególnych dziedzinach, rozumienie całości kultury i związków między jej zjawiskami, oraz poznawanie różnych sposobów rozumienia kultury przez poszczególne kategorie odbiorców.

Bada się ich sądy dotyczące tego, co rozumieją oni przez kulturę artystyczną i jakie wartości w niej cenią. Kulturoznawca stara się poznać różne motywy uczestnictwa w kulturze, wyjaśnić reakcje na rozmaite jej zjawiska. Inaczej mówiąc, stara się poznać rzeczywiste oczekiwania wobec zjawisk kultury i wyjaśnić powody tych oczekiwań. Nie unika wartościującego spojrzenia na zjawiska kultury, ale stara się, aby jego punkt widzenia nie przesłaniał mu faktu, iż inni kierując się własnymi racjami uznają wartości odmienne. Sam może np. najwyżej cenić muzykę symfoniczną - nie dziwi go jednak zainteresowanie dla muzyki rockowej, różnych jej odmian, czy dla disco polo. Stara się zrozumieć powody tego zainteresowania przez innych i potrzeby jakie uczestnictwo w tego rodzaju muzyce zaspakaja.

Kulturoznawca stara się poznać różne dziedziny kultury i do tego przysposabiają go studia. Uzyskuje na nich wiedzę z zakresu historii i teorii literatury, muzyki, sztuki, filmu i teatru, o tyle o ile jest ona niezbędna dla rozumienia zjawisk sztuki i dalszego samodzielnego ich poznawania. Wiedzę tą w trakcie swej pracy stara się wzbogacać i aktualizować. Aktywnie uczestniczy w życiu kulturalnym, różnorodnych imprezach artystycznych. Czyta nowości literackie, prasę kulturalną, prace z zakresu teorii i historii kultury artystycznej a także krytyki i recenzje poświęcone zjawiskom sztuki. Wiedza wykraczająca poza jedną dziedzinę kultury oraz jego wiedza filozoficzna pozwala kulturoznawcy swobodniej poruszać się w ogólnych kwestiach kultury a zarazem zatrudniać w różnych instytucjach począwszy od naukowych, do wydawniczych i upowszechniających sztukę kończąc. Znajomość oczekiwań i postaw wobec sztuki różnych grup odbiorców, stanowi podstawę dla trafnego programowania działań w instytucjach kulturalnych, skuteczne bo właściwie adresowane upowszechnianie wiedzy o kulturze, marketing i reklamę.

Ostatnia grupa wyróżnionych czynności: czynności organizacyjne i techniczne, nie różni się od działań innych specjalistów zatrudnionych w placówkach kultury, prasie, radiu, telewizji, muzeach, galeriach plastycznych, bibliotekach itp. W placówkach naukowych i wyżej zorganizowanych, zasobniejszych w kadry instytucjach kultury, funkcje biurowe i techniczne sprawują na ogół specjalnie przeznaczeni do tego pracownicy. Kulturoznawca koncentruje się na czynnościach poznawczych, projektowaniu upowszechniania kultury oraz na czynnościach związanych z badaniem recepcji kultury, przeprowadzaniem wywiadów i ankiet socjologicznych, gromadzeniem dokumentacji dotyczącej odbioru sztuki.

Pracuje używając tradycyjnych sprzętów biurowych, obsługuje komputery, posiłkuje się nowoczesnym sprzętem dokumentacji audiowizualnej. Wśród czynności organizacyjnych wymienić trzeba ważną funkcję poszukiwania sponsorów, tj. osób i instytucji finansujących przedsięwzięcia kulturalne. Wiedza kulturoznawcy ułatwia mu wyszukiwanie potencjalnych sponsorów, odczytywania ich możliwych intencji, prowadzenia z nimi rozmów i pertraktacji.

Środowisko pracy

materialne środowisko pracy

Kulturoznawca pracuje w instytucjach kulturalnych, których pomieszczenia przystosowane są do prezentacji dzieł sztuki, w salach ekspozycyjnych, widowiskowych, audytoriach, a także w lokalach biurowych, recepcyjnych i stanowiących zaplecze techniczne. Tam gdzie imprezy się przygotowuje, informuje zainteresowanych o przygotowywanych przedsięwzięciach, zdobywa informacje niezbędne dla przygotowania strony organizacyjnej i komentarza dotyczącego sztuki. Praca kulturoznawcy przebiega zatem także poza pomieszczeniami macierzystej instytucji: w czytelni, redakcji, w miejscach publicznych, stosownych do rozmów z osobami, które chcemy pozyskać do współpracy. Także we własnym domu, gdzie znajduje się osobisty warsztat pracy kulturoznawcy pracującego naukowo, w charakterze dziennikarza, krytyka, czy instruktora ruchu artystycznego.

Jednym z obowiązków kulturoznawcy jest udział w imprezach artystycznych, wśród publiczności. Niekiedy w związku z tym istnieje zwiększone ryzyko zawodowe, polegające na zależności od zachowania się tłumu, jego reakcji - paniki czy zachowań euforycznych. Mniej dramatycznymi sytuacjami, choć wiążącymi się z innymi rodzajami ryzyka jest codzienna styczność z wieloma ludźmi, uczestnikami wycieczek, słuchaczami wykładów, widzami spektaklów; w okresach epidemii chorób stanowi to o zwiększonej groźbie infekcji.

warunki społeczne

Kulturoznawca pracuje z wieloma różnorodnymi partnerami. Współdziała blisko i w sposób trwały z innymi osobami, wtedy gdy pełni rolę uczonego i pedagoga, instruktora czy organizatora życia kulturalnego. Utrzymuje kontakty bezpośrednie, choć bardziej powierzchowne z uczestnikami imprez artystycznych, współdziała z pracownikami innych instytucji i służbami technicznymi, zabiega o środki finansowe wśród przedstawicieli administracji państwowej, samorządowej i prywatnych przedsiębiorców.

Kontakty z ludźmi o różnorodnych stylach życia są w zawodzie kulturoznawcy niezbędne, intensywne, wymagają umiejętności ich różnicowania i indywidualizowania, często przekraczania strefy publicznej, docierania do strefy prywatności.

warunki organizacyjne

Kulturoznawca pracuje z reguły w czasie nie normowanym, a ściślej: w czasie, w którym to, co objęte normą, określa tylko część, nie zawsze najistotniejszą, jego pracy. Przy czym ta "normowana część" czasu pracy podporządkowana jest rytmowi dnia właściwemu innym kategoriom współpracowników oraz uczestnikom różnych typów odbioru kulturalnych prezentacji; może zatem odbywać się przed południem, w porze wykładów i lekcji szkolnych, w czasie zwykłej pracy urzędów, administracji i usług technicznych. Może także wymagać zajęć w godzinach popołudniowych, wieczornych, a nawet nocnych.

Rytm imprez dostosowany jest do układu czasu zwanego wolnym od pracy (soboty, niedziele). Charakteryzuje się większą intensywnością w okresie "sezonu artystycznego" (jesień, zima, wiosna), słabnie w okresie letnim. Choć i od tej reguły bywają wyjątki, bowiem szereg instytucji właśnie w lecie, w ślad za potencjalnymi odbiorcami udaje się do popularnych miejscowości wypoczynkowych i tam organizuje imprezy kulturalne, "warsztaty artystyczne", festiwale.

Część pracy kulturoznawcy wymaga ścisłego skoordynowania z ludźmi, z którymi się pracuje: do bardzo rzadkich należą sytuacje wyłącznie samodzielnego kierowania się własnym planem dnia. W każdym jednak przypadku równie istotna jest ta część czasu pracy, która przebiega przy własnym osobistym warsztacie pracy, w czasie wolnym od zgiełku i pozwalającym na całkowite skupienie się na lekturze, analizie dzieła artystycznego, pisaniu.

Wymagania psychologiczne

Praca kulturoznawcy stawia wymogi szczególnych umiejętności łączenia różnych, nawet odmiennych postaw. Umiejętności "życia chwilą", właściwego postawie estetycznej, zdolności do całkowitego skupienia się na odbiorze dzieła artystycznego: lekturze książki, słuchaniu utworu muzycznego, uczestniczenia w spektaklu teatralnym. Umiejętności myślowej analizy struktury dzieła sztuki, uświadomienia sobie jego znaczenia, a także równoczesnej obserwacji zachowań innych członków danej publiczności. Umiejętności wreszcie do rozmów z innymi partnerami i współtwórcami imprezy, artystami i odbiorcami zdarzeń artystycznych.

Wymaga to szczególnej elastyczności osobowości psychospołecznej, podzielności uwagi, otwartości na kontakty z innymi, wychodzenia im naprzeciw, ciekawości zachowań i postaw innych, a jednocześnie samokontroli własnych przeżyć, reakcji i zachowań. Zdolności do spontaniczności, ale także zdyscyplinowania i dystansu emocjonalnego. Umiejętności oddawania się nastrojowi chwili niezbędnemu do uczestniczenia w danym typie wydarzenia artystycznego, odmiennego w wypadkach koncertu muzyki rockowej, jazzowej lub symfonicznej, innego w przypadku filmu oglądanego w sali kinowej czy od nastroju telewizyjnego przekazu dzieła filmowego. Wymaga to także zdolności do odpowiedniego "ustawienia" się psychicznego. Oprócz poddawania się urokowi różnych tworzyw sztuki, niezbędna jest u kulturoznawcy zdolność do chłodnego, zracjonalizowanego porządkowania własnych przeżyć myślom i przeżyciom innych.

Określony rodzaj kontaktów społecznych wymaga od kulturoznawcy szczególnych uzdolnień psychospołecznych, umiejętności takiego kreowania własnej osoby, którym podkreśla się jej atrakcyjność wizualną, towarzyską, przy jednoczesnym przestrzeganiu przyjętych w danym środowisku obyczajów i zwyczajów. To zaś z kolei zakłada umiejętność swojego rodzaju gry - rozumianej nie jako fałszywa postawa, a właśnie jako znajomość odrębnego w danym kręgu społecznym języka, konwencji związanych z ubiorem, gestykulacją, sposobem zachowania się; znajomość i respektowanie tych odrębności - choć nie proste ich naśladowanie, które przez innych może być ocenione jako "udawanie innego niż się jest", czy też jako nieszczerość i rezygnacja z własnej indywidualności.

Różne role społeczne i stanowiska pracy kulturoznawcy wiążą się bądź to z przewagą dyspozycji intelektualnych - w wypadku uczonego - bądź z przewagą zdolności do empatii, uczuciowego utożsamiania się z innymi. Tak jest np. w wypadku obserwatora i analityka zjawisk społecznego odbioru, a więc specjalisty od reklamy i marketingu dóbr kultury. Niekiedy trzeba zmobilizować w sobie te dyspozycje psychiczne, które niezbędne są do zapanowania nad publicznością - czego wymaga się od organizatora imprez artystycznych.

W każdym jednak wypadku, szczególnie ważną pozostaje zdolność do nieustannego samodoskonalenia się. Samodoskonalenia, którego podstawą jest przebywanie w zmiennym świecie, na jego różnych poziomach, konfrontowanie się poprzez kontakt z dziełami kultury z najwybitniejszymi twórcami różnych epok i środowisk, przeżywanie i analizowanie treści tych dzieł. Inaczej niż bywa to w przypadkach wielu innych godnych szacunku zawodów, gdzie samodoskonalenie oznacza głównie opanowywanie standardowych czynności. Jakkolwiek i ten typ doskonalenia jest ważny w wielu czynnościach kulturoznawcy, w szczególności w wypadku systematycznego porządkowania materiałów informacyjnych, niezbędnych dla wzbogacenia osobistego warsztatu pracy.

Wymagania fizyczne i zdrowotne

Praca kulturoznawcy standardowo zaliczana jest do lekkich, nie wymagających siły i szczególnej sprawności fizycznej. Decydujące znaczenie mają zdolności intelektualne, duża wrażliwość emocjonalna, sprawność zmysłów i zdolność do szybkiej reakcji psychicznej. Na wielu stanowiskach, na których pracują kulturoznawcy, z pełnym powodzeniem mogą być zatrudnione osoby niepełnosprawne fizycznie, nawet z poważnymi wadami i ułomnościami ruchowymi - niekiedy wymaga to jednak spełnienia dodatkowych warunków, technicznie wspomagających brak pełnej sprawności ruchowej.

Przeszkodą dla pełnienia wielu funkcji może być całkowita utrata słuchu i wzroku, ale nawet w tych wypadkach nabyta wiedza i wysokie dyspozycje umysłowe mogą być wykorzystane na niektórych stanowiskach, np. krytyka i komentatora dzieł sztuki.

Wśród wymagań fizycznych ważne są te, które wiążą się z wyglądem, przy czym nie tyle tu chodzi o zwykłą atrakcyjność - może oczywiście ona być atutem ułatwiającym kulturoznawcy kontakt ze współpracownikami i odbiorcami sztuki - istotniejsze jednak są walory "osobowości ukształtowanej", samoświadomość i umiejętność zachowania stosownego do wyglądu i pełnionej społecznie funkcji, stylu ubierania się, uczesania. Ów styl zachowania przejawia się również w gestykulacji, mimice, dykcji i sposobie mówienia.

Warunki podjęcia pracy w zawodzie

Niezbędnym warunkiem podjęcia pracy w zawodzie kulturoznawcy jest posiadanie wyższego wykształcenia. Odrębne studia z zakresu kulturoznawstwa wprowadzone zostały w Polsce jako studia uniwersyteckie, przed 25 laty, na Uniwersytecie Wrocławskim. Obecnie studia z zakresu kulturoznawstwa prowadzone są przez kilka uniwersytetów: w Łodzi, Katowicach, Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu.

Programy tych studiów w poszczególnych ośrodkach różnią się między sobą. Studia kulturoznawcze we Wrocławiu i Poznaniu przywiązują dużą wagę do zagadnień historii i teorii kultury, dobrej znajomości wszystkich podstawowych dziedzin współczesnej kultury, dzięki czemu dają dobrą podstawę dla dalszego samodzielnego rozwoju absolwentów kulturoznawstwa. Ośrodek łódzki przywiązuje główną wagę do wiedzy o filmie i teatrze, katowicki - do poznania dziedzin związanych ze współczesnymi środkami przekazu audiowizualnego (podobny do kulturoznawstwa program zapowiada filologia polska Uniwersytetu Warszawskiego, która w roku akademickim 1996/97 wprowadza specjalizację nazwaną „animacja kultury”).

W instytucjach kultury nie ukształtowały się jeszcze odrębne stanowiska pracy uwzględniające ten właśnie zawód. Stanowiska pracy w instytucjach kultury poza niektórymi, mającymi dłuższą tradycje i wiążącymi się z wyraźnie określonymi warunkami technicznymi, nie są z reguły w sposób precyzyjny wyodrębnione, a funkcje wielu stanowiskom przypisane wymagają wiedzy i umiejętności właściwych różnym specjalnościom. Stąd też szanse zatrudnienia kulturoznawcy rosną wraz z posiadanymi przezeń kwalifikacjami dodatkowymi, np. znajomością czynną języka obcego, umiejętnością posługiwania się komputerem dla celów wydawniczych, czy znajomości jednej z dyscyplin artystycznych. W tej intencji różne ośrodki uniwersyteckie, obok przedmiotów zwanych teoretycznymi wprowadziły przedmioty typu techniczno-praktycznego (z zakresu pracy z komputerem, obsługi nowoczesnego sprzętu służącego do utrwalania imprez artystycznych, fotografii), czy artystycznego (np. warsztaty teatralne) oraz przedmioty przygotowujące do uprawiania krytyki artystycznej.

Możliwości awansu w hierarchii zawodowej

Możliwości awansu w hierarchii zawodowej związane są ze zdobywaniem doświadczenia: dodatkowych kwalifikacji oraz z kondycją finansową i organizacyjną samych instytucji zatrudniających kulturoznawców.

Po okresie pewnego spadku tej kondycji, zaczął się proces odbudowy ich zasobów i funkcji; w szczególności wzrost kontaktów międzynarodowych w kulturze stwarza zapotrzebowanie na specjalistów wyposażonych w zdolności organizacyjne, szeroką znajomość zjawisk kultury, znających języki obce i posługujących się nowoczesnym sprzętem.

Instytucjom kultury brak tego typu specjalistów daje się ostro we znaki, zaś losy wielu absolwentów kulturoznawstwa, których spora grupa zajmuje eksponowane funkcje w instytucjach kultury, administracji, prasie i telewizji świadczą o tym, że reprezentanci tego zawodu, posiadają spore szanse awansu zawodowego. Dotyczy to przede wszystkim dużych ośrodków miejskich.

Znacznie gorzej rysują się perspektywy awansu zawodowego w małych miejscowościach.

Możliwości podjęcia pracy przez dorosłych

Informacje będą sukcesywnie uzupełniane.

Polecana literatura

Perspektywy refleksji kulturoznawczej, praca zbiorowa pod redakcją Jacka Sójki; Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1995

20-lecie Instytutu Kulturoznawstwa pod redakcją Urszuli Kaczmarek; Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1996

Źródło danych: Przewodnik Po Zawodach, wyd. II, MPiPS

1

---