Akademia Świętokrzyska
im. Jana Kochanowskiego
w Kielcach
Problem autorytetu w wychowaniu
Małgorzata Obrzud- Wojdak
Kielce 2005
Jaki jesteś mój autorytecie? Kim jesteś? Jakie masz cechy? Dlaczego jesteś moim autorytetem? I dlaczego właśnie Ty? Czy w dzisiejszych czasach istnieje jeszcze pojęcie autorytetu takie, jak za czasów kiedy ono powstawało? I jaki związek ma autorytet z wychowaniem?
Istnieje tak wiele pytań, na które ciężko znaleźć odpowiedzi. Wielu mądrych, wykształconych teoretyków i praktyków zaczyna się obawiać o przyszłość instytucji autorytetu, a najbardziej o jego rolę w kształtowaniu osobowości młodego pokolenia. Przyczyną tego są drastycznie zmieniające się ideały, systemy wartości, świadomość młodzieży, ich cele życiowe, priorytety i poglądy... Stare autorytety uległy przedawnieniu, przestały być atrakcyjne, przestały być przykładem i wzorem do naśladowania. Młodzież uważa, ze czasy się zmieniły, więc modele powinny podlegać obecnie panującej modzie, aby móc sobą zainteresować. Nikt już nie szanuje nauczyciela, nikt się go nie boi, nie ma on już swojej mocy i magii.... Rodzice są autorytetami dopóki młody człowiek sam nie zacznie myśleć i znajdować nowych obiektów do naśladowania.... Babcia i dziadek to relikty minionej epoki, a wspaniałe postacie historyczne są zbyt odległe i mało wiarygodne.... Teraz ideały są zastępowane idolami i raczej kształtują u młodych wygląd zewnętrzny, tak zwany image , niż ich sferę duchową. Czy to wszystko prowadzi do upadku moralnego?
„Odpowiadając na pytanie, co to jest autorytet, należy wspomnieć o jego starożytnym rodowodzie. Łacińskie auctoritas oznaczało "wpływ osobisty, znaczenie, przywództwo, odpowiedzialność". Oznaczało również radę doświadczonych mężczyzn, którzy reprezentowali rodzaj "pośredniej władzy", wzmacniającej podjęte przez senat rzymski decyzje i zwiększającej zaufanie do ich słuszności.” W starożytnej Sparcie autorytetami byli walczący o sprawę państwa, silni zdrowi mężczyźni, posiadający honor, skromni, skryci, szanujący starszych. Ateny miały ideał człowieka myślącego, intelektualistę, dbającego o rozwój swej osobowości i ducha. Autorytetem był bóg i to do niego próbowano się upodabniać. W starożytnym Rzymie największym autorytetem cieszył się ojciec, który sprawował władze absolutną w rodzinie. Z czasem ten absolutyzm zaczął się zmieniać i rodzice pozwolili dzieciom wpływać na swój wizerunek. ”Autorytet rodzicielski określa się jako władzę, powagę, uznanie, poważanie, prestiż (autorytet władzy, tradycji, wiedzy, moralny, religii). Autorytet rodzicielski określa się najczęściej jako władzę rodziców w relacjach z dziećmi, charakteryzującą się możliwością wywierania wpływu na przekonania, decyzje i zachowania dziecka. Rodzice, posiadający autorytet mają moc (prawo) wydawania nakazów i zakazów, stawiania wymagań, egzekwowania posłuszeństwa oraz podejmowania działań i ostatecznych decyzji. Posiadany przez rodziców autorytet powinien ujawniać się w atmosferze miłości i szacunku dla dziecka. Tak pojmowany autorytet rodzicielski nie ogranicza wolności dziecka, lecz udziela mu wolności osądu i działania, stosownie do jego możliwości. Rodzice, którzy czują iż posiadają autorytet, potrafią znaleźć „złoty środek” między przyzwalaniem a ograniczaniem dziecka. Potrafią powiedzieć stanowcze „nie” w reakcji na nieodpowiednią prośbę dziecka, ale także - „tak”, „to zależy od twojej decyzji”, gdy dziecko jest zdolne do większej samodzielności.” Rozważając w dalszym ciągu motyw rodziców i ich dominacji nad młodymi pokoleniami, to należy zaznaczyć, że posługiwanie się autorytetem opartym na władzy jest szkodliwe i nieskuteczne, gdyż wywołuje wśród dzieci bunt i ich opór. Thomas Gordon proponuje posługiwanie się autorytetami E, J, V ( „ Autorytet E- od Erfahrung, doświadczenie- oparty jest na doświadczeniu, czyli na wiedzy, wykształceniu, zdolnościach, mądrości człowieka. Autorytet J- od Job, zawód- oparty jest na pozycji i tytule, obejmując uznanie dla stanowiska, funkcji czy obowiązku osoby czy grupy osób. Taki autorytet ma np. kapitan statku u swojej załogi i pasażerów, nauczyciel przekazujący uczniom wiedzę czy polecający określone zadanie. Można go także nazwać desygnowanym lub legitymizowanym, gdyż musi być uznawany i zaakceptowany, aby mógł funkcjonować w stosunkach między ludzkich. Natomiast autorytet V - od Vertragen, umowy, układy- bazuje na nieformalnych umowach, które zawierają ludzie w codziennych interakcjach.”) gdyż oznaczają one skuteczne i konstruktywne metody wpływu na dzieci.
Oprócz autorytetu rodzicielskiego zmienił się tez autorytet nauczyciela. Nie jest on już wyrocznią dla ucznia, jego katem i oprawcą, ale powoli staje się ( przynajmniej próbuje być) partnerem lub osobą służąca pomocą. W ostatnich latach niestety nauczyciel stracił bardzo wiele w oczach uczniów. Młodzi uważają, że nie może on być autorytetem, ponieważ jak większość ludzi jest niedoskonały i nie można go tak do końca naśladować, ale mogą go szanować za pewne cechy, które zdaniem uczniów powinien posiadać dobry nauczyciel. „Cechą nauczyciela szczególnie wysoko cenioną przez młodzież jest sprawiedliwość wyrażająca się w równorzędnym traktowaniu wszystkich uczniów. Jest to cecha łatwo obserwowalna w codziennych kontaktach, ujawniająca się przede wszystkim przy ocenianiu. Nauczyciela sprawiedliwego darzy się szacunkiem. Gdy brak mu tej cechy, część uczniów czuje się pokrzywdzona i nie akceptuje nauczyciela.”
Co sprawiło, że młodzież odchodzi od starych ideałów, buntuje się, odrzuca uniwersalne wartości, próbuje tworzyć świat na nowo? Dawniej wolny czas dzieci poświęcały na czytanie książek, gdzie bohaterowie byli tylko opisani, trzeba było stworzyć ich postać w głowie, nadać mu twarz i sylwetkę. Zazwyczaj mieli oni cechy pozytywne, popełniali błędy, do których się przyznawali z czasem, nie byli najbardziej urodziwi ale za to konsekwentni i dążyli do celów uporczywie. Dzisiaj książkę zastąpiła telewizja, kino, internet. Z każdej strony młodzi zarzucani są rożnymi idolami. I tu pojawia się sedno sprawy. Ideał przerodził się w idola, który ma twarz, który się porusza, jest atrakcyjny pod względem fizycznym, ma dużo pieniędzy, jest sławny i niczego mu nie potrzeba. Ma wszystko, o nic nie musi walczyć a i tak go wszyscy uwielbiają. Idol nie wytyka błędów, nie karci, nie mówi co masz robić. Po prostu jest i imponuje. Warto przytoczyć tutaj fragment artykułu Beaty Ecler- Nocoń „Wychowanie do szczęśliwego życia. Między ideałem a idolem”: „Ideał to to, do czego się zmierza, doskonały model. Jeśli chodzi o człowieka, którego nazywamy ideałem, to uosabia on pewne doskonałe i pożądane cechy lub zachowania. Owe cechy i zachowania mogą być celem samym w sobie. Chcemy być odważni, oczytani, sprawiedliwi, uczciwi, odpowiedzialni, prawdomówni, wrażliwi jak ktoś. Naśladowanie lub identyfikacja nie jest wyłącznie utożsamianiem się z owym kimś, ale zmierza do odznaczania się podobnymi cechami lub działaniami. To wymaga wewnętrznej pracy nad sobą, zaangażowania woli, stawiania sobie zadań i wyzwań. Dojrzała osobowość nie potrzebuje jakiegoś realnego wzorca w osiąganiu pożądanych atrybutów charakteru, wystarczy samo umiłowanie danych cnót. Jednakże w procesie wychowania młodszych pokoleń niejednokrotnie takie wzorce czynią usługi nie do przecenienia. Doskonale, na przykład, zdawali sobie z tego sprawę teoretycy ruchu harcerskiego, podsuwając swoim wychowankom postaci typu Zawisza Czarny czy Kmicic. Natomiast idol to symbol, wyobrażenie bóstwa, będącego przedmiotem kultu lub (co bardziej zdaje się odpowiadać współczesnemu rozumieniu słowa idol) osoba ciesząca się szczególną popularnością. Ubóstwianiu jakiejś postaci towarzyszy zbieranie jej zdjęć, wycinków prasowych, oglądanie programów z jej udziałem, następnie kupowanie rozmaitych bibelotów, które ją charakteryzują, noszenie podobnej odzieży. Istotą posiadania idola nie jest właściwie zmiana, choć do zmian prowadzi. Tu w naśladownictwie także chodzi o pewne cechy i zachowania, ale mają one bardziej zewnętrzny charakter. Zmiana często dotyczy cech zewnętrznych. Jeśli ideał obejdzie się bez swego przedstawiciela w postaci człowieka, to idol przede wszystkim jest tym przedstawicielem. Ideał zatem jest obrazem czystym, autentycznym, prawdziwym, naturalnym, niekłamanym, ponadczasowym, jest ideałem samym w sobie. Idol zaś jest uosobieniem jakiegoś człowieka, co więcej - niejednokrotnie wykreowanym. Nieważna jest prawda o idolu, istotne jest złudzenie, jakie tworzy wokół siebie, według maksymy: Nieważne ile ważysz, ale na ile wyglądasz.” Młodzi ludzie nie chcą już słuchać o bohaterach, którzy walczyli o ojczyznę, nie chcą żyć zgodnie ze słowami „Praca uszlachetnia”, na wszystko brakuje im czasu, chcą się bawić póki są młodzi, boja się odpowiedzialności. Do upadku autorytetów często przyczyniają się rodzice. Ich dzieciństwo nie było kolorowe, więc chcą aby ich pociechy miały lepiej. Niczego im nie odmawiają, chronią pod własnymi skrzydłami od wszelkiego złego a nawet sami podważają autorytet nauczyciela, czym niszczą od dawna kształtowane reguły i normy. Innym znowu razem robiąc karierę brakuje im czasu dla dzieci, więc te braki zastępują pieniędzmi, które robią z dzieci małe potworki. Uniwersalne wzorce zastępowane są kolegami z grupy rówieśniczej, którzy zabłysnęli w jakiejś tam sytuacji. Nie zawsze jednak są to czyny pożądane, ale dla młodego człowieka atrakcyjne.
Czy instytucja autorytetu może zniknąć ze sceny wychowania? Może tak się stać, jeśli nie zmienimy sposobów przedstawiania postaci branych za wzorce. Autorytet nie jest ideałem samym w sobie, ale dążył do niego. Trzeba dzieciom uzmysłowić, że każdy ma prawo do błędów i każdy je popełnia. Nie jest grzechem popełniać błędy, ale grzechem jest nie wyciągać z nich wniosków. Ciężko w dzisiejszych czasach będzie odwołać się do Kościoła i do jego dogmatów. Dziecko jest jeszcze na tyle czyste umysłowo, ze można mu wdrukować pewne zasady i przedstawić niepodważalne ideały, ale co z tego, jeśli z biegiem czasu to samo dziecko widzi, że tak do końca nie jest, że nie wszystko jest prawda. Dostrzega różnice miedzy tym co mówi ksiądz, a tym co robi... ginie wtedy jego światopogląd. Być może stare autorytety już nie powrócą, w związku z tym trzeba wśród współczesnych szukać dobrych wzorców do naśladowania. Zacząć też należy od tego, żeby wytłumaczyć młodym, że jednak warto być dobrym człowiekiem, postępować uczciwie, mimo iż efektów nie zobaczy się od razu. Trzeba zacząć rozmawiać z młodzieżą o tym co daje im wzorowanie się na idolach? Przedstawiać argumenty, dla których zrozumieją że taka medialna osoba nie jest idealna, że ma wady, że jego postępowanie nie do końca jest takie jak nam się wydaje. Nie zabronimy dzieciom słuchać muzyki i oglądać telewizji, ale możemy wpływać na odbierany przekaz. Już od najmłodszych lat. Dzieci szybko chłoną to co jest śmieszne i czego do końca nie rozumieją, a później wdrażają to w życie. Zacznijmy ich słuchać i korygować błędne spostrzeżenia. Nie ochronimy dzieci przed wszelkimi złymi wpływami, ale możemy je ograniczyć. Myślę, że duże sukcesy można osiągać tym, iż zaczniemy przyznawać się do błędów przed dziećmi i zaczniemy przyznawać im racje w momencie, kiedy dziecko faktycznie ja ma, a nie ukrywajmy ze czasami tak jest. Unikniemy wtedy komunikatów sprzecznych, a dziecko poczuje się docenione i będzie bliższe emocjonalnie autorytetowi który wybrało, a nie będzie się od niego oddalał. „Zdarza się na przykład, że radio przestanie działać. Ojciec stwierdza, że uszkodzone są lampy. Dwunastoletni syn wie lepiej, twierdzi, że aparat działa dzięki tranzystorom. Ojciec jednak upiera się przy swoim myśleniu. Syn to odwzajemnia i spór trwa. Chodzi w nim o relację dominacji i naśladownictwa na gruncie wiedzy specjalistycznej, a także o podział ról w tej sytuacji. Ojciec nie jest autorytetem w tej dziedzinie, a syn nie ma dostatecznie silnej pozycji, więc nie może przeforsować swojej racji. Ojciec tradycyjnie określił stosunek do syna i jego rzeczywisty autorytet na tym polu nie ma znaczenia. Rodzic przywołuje swój osobowy autorytet i zrywa dialog. Jest to autorytarna forma wychowania. Zachwiana została w niej wiara w prawość ojcowskiej roli. Młodzież często doświadcza takiego sposobu rozwiązywania konfliktów. Na takie działanie może zareagować w dwojaki sposób: przejąć te autorytarne zachowania i je powielać albo uciec w wewnętrzną emigrację, przez co straci wiarę w oparte na szacunku kontakty społeczne. Jeśli rodzice uznają kompetencje dzieci, wtedy zapanuje atmosfera służąca rozwojowi moralnemu.”
Rozważmy jeszcze na koniec autorytet nauczycielski. Grono pedagogiczne próbując ratować swoje stanowisko, stara się raczej być dla ucznia kumplem, niż osoba znacząca, lub też odwrotnie, nadużywać swej władzy ( „ Przecież i tak to ja wystawiam oceny”). W swoim życiu ucznia spotkałam tylko jednego nauczyciela, który był dla mnie autorytetem. W szkole podstawowej moja pani rusycystka potrafiła znakomicie przekazać wiedze, i wyegzekwować ją. Rozumiała ze czegoś można nie pojąć, że młody człowiek ma swoje problemy osobiste, starała się nam pomagać zarówno w zdobywaniu wiedzy, jak i w sprawach osobistych. Zawsze zdążyła przeprowadzić lekcję, porozmawiać z nami, pośmiać się i zdenerwować. Budziła w nas respekt i szacunek, ale i zaufanie. Kiedy nas karała za coś, to wiedzieliśmy, że jest to słuszna kara. Zanim wydała jakiś osąd, to starała się sprawdzić czy ma racje. Potrafiła przyznać się do błędu i nagrodzić nas kiedy wykazaliśmy się jakąś pozytywna inicjatywą. Czasy się zmieniły, a dzieci nadal widzą w niej nauczyciela z autorytetem, ponieważ wierzy w młodzież jak mało kto.
Problem autorytetu pojawił się wraz z pojawieniem się demokracji i liberalizmu w wychowaniu. Gdzie demokracja daje pozytywne rezultaty tylko wtedy, gdy jest umiejętnie stosowana, a liberalizm nigdy nikomu nie wychodził na dobre. Tak wiec reasumując autorytety zawsze były, są i będą, tylko naszym zadaniem jest je kontrolować, poddawać ocenie i modyfikować, jeśli uznamy, że mogłyby mieć zły wpływ na pokolenia dorastające. Swoją drogą to przecież dorośli są właścicielami koncernów telewizyjnych i to oni decydują co pojawi się na ekranie....
Bibliografia:
1.Braun- Gałkowska M., Uflik- Jaworska I.: Zabawa z zabijanie: oddziaływanie przemocy prezentowanej w mediach na psychikę dzieci. Wydawnictwo Gaudium, Warszawa, 2002
2. Złe dziewczyny, Bunda Martyna, Polityka, nr 45(2529), 12 listopada 2005
3. Możdżeń S. I.: Zarys historii wychowania. Cz. I- do 1795 roku. Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce, 1999
4. Pawlak R.: Polska kultura hip- hopowa. Wyd. KAGRA, Poznań, 2004
5. Strelau J. (red.): Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 3: Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 2000
6. Śliwerski B. : Współczesne teorie i nurty wychowania. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 1998r
http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1996/07/autorytet_.html
http://www.isr.org.pl/slownik/autorytet.htm
Śliwerski B.: Współczesne teorie i nurty wychowania. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 1998,
str. 142
http://www.edukacja.int.pl/index.php?page=dzialy/publikacje/autorytetirola
http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/2002/09/miedzy_idealem_a_idolem.html
http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1996/07/autorytet_i_wychowanie.html
7
2