HISTORIA STAROŻYTNEJ GRECJI
DANUTA MUSIAŁ

Uwagi wstępne
1. Kraj i ludzie
- doskonale rozwinięta linia brzegowa doprowadziłą do zakładania wielu portów i rozwoju żeglugi.
- poprzez Grecję ciągną się góry zwane Hellenidami, które są przedłużeniem Gór Dynarskich. Częścią Hellenidów jest masyw Pindosu, ciągnący się w północno-zachodniej części kraju.
- większe obszary równinne znajdują się na wybrzeżu oraz w Beocji i Tesalii.
- Grecja jest uboga w surowce mineralne, których większość importowano.
- klimat śródziemnomorski, zimy wilgotne i suche lata, na wybrzeżu Morza Jońskiego bardziej wilgotny, na wybrzeżu Egejskiego - suchy.
- na polach (jako które wykorzystywano także zbocza gór) uprawiano zboża, oliwki i owoce, hodowano głównie owce i kozy. Mięsa jednak spożywano niewiele.
- system kabotażowy - pływanie wzdłuż wybrzeża, od portu do portu. Grecy pływali tak od października do maja. W lecie żegluga była mniej niebezpieczna.
2. Źródła (nieistotne)
3. Uwagi o terminologii i chronologii
- nazwa Greków pochodzi prawdopodobnie od nazwy jednego z plemion, które uczestniczyło w kolonizacji Italii. Nazwę tę następnie Rzymianie przenieśli na wszystkich mieszkańców Grecji
- Grecy sami siebie nazywali Hellenami, od legendarnego przodka całego narodu - Hellena. Kraj zaś nazywali Helladą.
- w historiografii starożytnej Grecji wyróżnia się umownie 3 okresy:
- okres archaiczny VIII-V w.p.n.e.
- okres klasyczny V-IV w.p.n.e.
- okres hellenistyczny 323-30 r. p.n.e.

Grecja w epoce brązu
1. Kreta minojska
- ze względu na górzystość, głównym towarem eksportowym była oliwa
- nazwa pochodzi od legendarnego króla Minosa, syna Europy i Dzeusa, uważanego za prawodawcę i twórcę morskiej potęgi wyspy
- pałace - obszerny budynek, spełniający funkcje admnistracyjne (siedziba władcy) i gospodarcze, wznoszone od II tys. p.n.e. a zniszczone około 1450 r. p.n.e. przez trzęsienie ziemi, wybuch wulkanu, zamieszki wew. lub inwazję Mykeńczyków (brak zgody)
- Minojczycy posługiwali się kilkoma rodzajami pisma - piktogramami (prawdopodobnie zapożyczonymi od Hetytów), linearnym A (nieodczytanym) i linearnym B (które przejęli od nich Mykeńczycy)
- władca największego z pałaców („król”) znajdującego się w Knossos rozciągał kontrolę nad całą wyspą. A. Ewans przypuszcza że miał on tytuł „minosa”.
- w religii dominacja bóstw żeńskich
2. Kultura mykeńska
- Achajowie - wg Homera mieszkańcy Grecji przed inwazją Greków.
- Mykeny - centrum kultury mykeńskiej, domniemana ojczyzna Agamemnona, wodza Achajów spod Troi,
- od XV w.p.n.e. apogeum potęgi Myken. Mury (8m wysokości, 8 szerokości) miasta okrążają 30 km kwadratowych.
- Mykeńczycy posługiwali się pismem linearnym B i językiem greckim (dialektem achajskim)
- pałace spełniały podobną rolę co u Minojczyków, z tym że były też centrami handlowymi
- wanaks - władca mykeński
- religia zbliżona do religii klasycznych Greków
- nie wiadomo czy istniało jedno państwo achajskie („Ahhijawa” znana z przekazów hetyckich) czy kilka ośrodków państwowych wchodzących ze sobą w sojusze
- cywilizacja mykeńska upadła z winy tarć wewnętrznych jak i inwazji plemion Greckich ok. XIII-XII w. p.n.e.

Społeczeństwo i polityka w epoce archaicznej
1. Grecja w początkach I tys. p.n.e.
- XI-VIII - tzw. Wieki Ciemne - okres po upadku cyw. Mykeńskiej i inwazji Dorów i Jonów, epoka regresu, upadku cywilizacyjnego, kulturalnego, technologicznego, demograficznego. Pod koniec tego okresu rozpoczęła się w Grecji epoka żelaza.
- aojdowie - wędrowni śpiewacy. Jeżeli Homer istniał i był jedną osobą, był takim właśnie aojdem.
- w epoce archaicznej społeczności skupione są wokół królów (basileus) którzy walczyli o władzę z arystokracją
2. Kształtowanie się struktur społecznych i form sprawowania władzy
- w epoce archaicznej powstawały poleis
- dwa typy organizacji urbanistycznej - polis (jedno centrum miejskie), ethnos

- ethnos - typ rozwoju społeczności regionalnej, brakowało w nim jednego centrum miejskiego, dominowały osady zamieszkane przez pasterzy i rolników. Powstawały w oddaleniu od kultury mykeńskiej, głównie w Tesalii, Fokidzie i Akarnanii, tworząc często federacje np. Związek Tesalski.
- proces powstawania polis
- polis zakłada się na warownym wzgórzu
- buduję się tam agorę - plac będący miejscem zgromadzeń i handlu
- wokół agory buduje się budynki sakralne i publiczne
- wszyscy mieszkańcy zamieszkują w obrębie murów wokół polis (wariant 1 - Smyrna)
- ludzie zamieszkują we wsiach okrążających polis, które z kolei łączą się w jedno miasto (wariant 2 - synojkizm - Sparta)
- polis - wspólnota obywateli zamieszkujących określone terytorium, złożone najczęściej z ośrodka miejskiego i otaczających go obszarów wiejskich.
- politai - ludzie związani z danym polis (czyli obywatele i ich rodziny[zapewne autorka nie wlicza niewolników - Ł.M.])
- fratria - rodzaj bractw, których członkowie uważali, że pochodzą od tego samego przodka.
- powstawanie poleis wiąże się z przejmowaniem uprawnien basileusów przez organa władzy obywatelskiej (np. boule)
- za główną przyczynę powstania poleis uważa się czynnik geograficzny, choć nie odpowiada on na niektóre pytania
- aristoi - „najlepsi”, grupa bogaczy i możnych sprawująca w epoce archaicznej władzę w polis.
- arystokracja - w starożytnej Grecji ustrój władzy sprawowanej przez aristoi (rodzaj systemu oligarchicznego)
kakoi - „źli” - członkowie wspólnoty uważani przez aristoi za gorszych
- pozycja aristoi wynikała z małej ilości metali kopalnych w Grecji, a co za tym idzie, z wysokiej ich ceny. Tylko bogaci (czyli aristoi) mogli pozwolić sobie na broń i konia, a jak wiadomo pozycja wojskowych w każdym społeczeństwie jest wyższa niż niewojskowych producentów (por. drabina feudalna w średniowieczu)
- sympozjon - spotkanie mężczyzn pochodzących z arystokracji, gdzie wymieniano poglądy polityczne, ocenianio gusta i twórczość artystyczną.

- libacja - poświęcenie pierwszych kropel wina z sympozjonu
- rewolucja hoplicka - w VII w.p.n.e. upowszechniła się falanga hoplicka, która umożliwiła awans społeczny wielu obywatelom, którzy mogli sobie pozwolić na broń.
- brak ziemi i nadmierny przyrost naturalny doprowadził do kryzysu społecznego, który ostatecznie zaowocował powolnym odsuwaniem aristoi od władzy
3. Kolonizacja
- od VIII w.p.n.e.
- przyczyną kolonizacji były nadwyżki ludnościowe, chęć rozwijania handlu i konflikty wew.
- apoikia - kolonia „mieszkalna” o typowo rolniczym charakterze
- emporia - kolonia działająca jako placówka handlowa i przeładunkowa
- kolonie były niezależne od macierzystych poleis jednak wzorowały na nich ustrój
- oikistes - wyznaczony przez macierzystą polis założyciel kolonii o bardzo szerokich uprawnieniach
- zanim założono kolonię zgłaszano się z pytaniem o słuszność do Delf
- skutkami kolonizacji było pojawienie się greckich osad na wielu wybrzeżach Morza Śródziemnego, wzrost zamożności Grecji i intensyfikacji handlu oraz rozwój kultury i sztuki (nowe poleis stawały się centrami promieniującymi na stare)

Dwie drogi rozwoju - Sparta i Ateny
1. Ustrój i społeczeństwo Sparty
- symmachia spartańska („Lacedemończycy i ich sprzymierzeńcy”) - sojusz wojskowy Sparty i innych poleis nie wymagający danin, a wymagający zgody zgromadzenia Spartiatów i zgody ich sprzymierzeńców którzy zbierali się w Istmie Korynckim.
- twórcą ustroju spartańskiego miał być Likurg (VIII w.p.n.e.), który był autorem Retry (dzieła inspirowanego wyrocznią delficką, gdzie opisano zasady ustrojowe) oraz przypisuje mu się autorstwo reformy rolnej.
- ustrój Sparty dojrzał w VI w.p.n.e. i przybrał formę arystokracji z królami jako dziedzicznymi urzędnikami
- król w Sparcie miał szerokie uprawnienia religijne, pozatym mógł przewodzić wojskom poza miastem
- geruzja - grono 28 mężczyzn powyżej 60 roku życia wybieranych dożywotnio. W skład geruzji wchodzili też królowie. Przygotowywali uchwały pod głosowanie i byli trybunałem najwyższej instancji. Członków nazywano gerontami.
- eforowie - 5 wybieranych na jednoroczne kadencje obywateli. Pełnili głównie funkcje władzy wykonawczej i kontrolnej - egzekwowanie prawa, nadzór nad publicznym programem wychowania młodzieży (agoge) oraz kontrolowali królów (dwóch eforów towarzyszyło królowi podczas wypraw wojennych), na których mogli nawet nałożyć areszt. Odpowiadali także za politykę zagraniczną przyjmując posłów z innych poleis.
- apella (Zgromadzenie Ludowe) - pełnoprawni obywatele (zwani Spartiatami lub homoioi). Wybierali gerontów, eforów, byli władzą ustawodawczą, głosując nad uchwałami proponowanymi przez pozostałe organa władzy, decydowali o wojnie i pokoju. Nie debatowali lecz jedynie głosowali.
- homoioi - pierwsza, najwyższa grupa społeczna w Sparcie. Aby należeć do niej trzeba było spełnić trzy warunki: a) być synem dwojga Spartiatów, b) trzeba było przejść agoge oraz c) należało uczestniczyć we wspólnych posiłkach (sysstia). Wykluczonym z tego stanu można było przez kilka czynników: a) uchylanie się od sysstii z powodu niemożności wnoszenia składek w naturze, b) uchylanie się od małżeństwa, c) tchórzostwo w walce. Spartiaci mieli wszelkie prawa polityczne, uczestniczyli w wyprawach wojennych i do nich należała ziemia (kleros) dziedziczona zawsze przez najstarszego syna, uprawiana przez helotów.
- periojkowie - druga grupa społeczna w Sparcie. Nie mieli praw politycznych, ale ciążyły na nich obowiązki wojskowe. Wywodzili się z mieszkańców wybrzeży. Zajmowali się rolnictwem, handlem i rzemiosłem, często bywali zamożni. Oni i Spartiaci nazywani są Lacedemończykami.
- heloci - niewolna, służalcza grupa społeczna wywodząca się od podbitych ludów Mesenii. Uprawiali kleros i otrzymywali pewną część zbiorów z niej na własne potrzeby. Uczestniczyli w wyprawach wojennych jako piechota lekkozbrojna.
- agoge - publiczne wychowanie młodzieży spartiackiej, które zaczynało się w siódmym roku życia (wtedy zaczynały się ćwiczenia). W wieku dwunastu lat młodzicy opuszczali dom i przenosili się do koszar. Podczas agoge nauczano śpiewu, czytania, pisania, umiejętności walki i braterskiego oddania. Agoge kończyło się w wieku 30tu lat.
- krypteje - jeden z obrzędów podczas agoge. Grupa ejrenów (najlepszych spośród uczestniczących w agoge) była pojedynczo zostawiana nago na pustkowiu ze sztyletem i zmuszani do przetrwania.
- od V w.p.n.e. następuje zamykanie się Sparty na wpływy zew. ze względu na obawę przez rewoltą helotów i upadkiem ustroju spartańskiego.
2. Od Solona do Klejstenesa - Ateny w VI w.p.n.e.
Sytuacja w Atenach na przełomie VII i VI w.p.n.e.
- władza należy do eupatrydów (dobrze urodzonych) - bogatych właścicieli ziemskich
- eupatrydzi spośród siebie wybierali archontów, najwyższych urzędników w państwie
- eponymos - jego imieniem nazywano rok
- basileus
- polemarchos (dowódca wojskowy)
- sześciu tesmotetów tj. twórców prawa
- eupatrydzi rządzą aeropagiem, w którym zasiadali emerytowani archonci
- ziemię eupatrydów uprawiali heksamoroi, którzy jedną szóstą plonów oddawali właścicielom. Wielu z heksamoroi nie było w stanie spłacić zależności i popadali w niewolę bywali nawet sprzedawani za granicę.
- wg tradycji, Drakon, pierwszy prawodawca Aten, miał uczynić prawo surowszym i uporządkować jego zapisy
Solon:
- archont na rok 594/593 p.n.e.
- seisachteia - jednorazowe umorzenie wszystkich długów
- zakaz udzielania pożyczek pod zastaw dłużnika lub jego rodziny
- podział Ateńczyków na cztery klasy w zależności od dochodu:
- pentakosiomedimnoi (pięćsetmedymnowcy) - ponad 500 medymnów dochodu rocznego
- hippeis (jeźdźcy) - powyżej 300 medymnów
- zeughitai - powyżej 200 medymnów
- teci - brak stałego dochodu
Pizystrat
- tyran w latach 560-528 p.n.e. popierany głównie przez ubogich
- nie zmienił ustroju
- powołał sędziów objazdowych chroniących mieszkańców dalszych obszarów Attyki
- wielka rozbudowa Aten - upiększenie wielu budowli. Przy pracach znalazło zatrudnienie wielu ludzi. Rozwój rzemiosła i sztuki (Anakreont, Symonides)
- 514 p.n.e. - zamordowanie syna Pizystrata - Hipparcha przez Harmodiosa i Aristogejtona
- 510 p.n.e. - Alkmeonidzi w sojuszu ze Spartanami wypędzają Hippiasza, brata Hipparcha
Klejstenes
- po obaleniu tyranów rozgorzały walki między Alkmeonidami a innymi stronnictwami. Ze względu na klęsce Alkmeonidów, ich stronnik, Klejstenes odwołał się do Zgromadzenia Ludowego
- nowy podział Attyki.
- podstawowa jednostka - dem (wieś i okoliczne tereny). Posiadał własne zgromadzenie i urzędnika zwanego demarchą. Po imieniu Ateńczyka zapisywno nazwę demu.
- demy grupowały się w 30 trityes
- trityes grupowały się w 10 fyl. Każda fyla miała po jednej trityes z miasta, wybrzeża i wnętrza kraju, dzięki czemu osłabiono możnowładcze rodziny które nie mogły już kontrolować rad urzędniczych.
- wyboru i losowania urzędników dokonywano w fylach

- prawodopodobnie wprowadził ostracyzm

Epoka Wojen Perskich
1. Miasta greckie w Azji Mniejszej. Przyczyny wojen perskich.
- kolonizacja Grecka objęła Azję Mniejszą ok. I tys. p.n.e.
- w VI w.p.n.e. greckie poleis dostały się pod władzę Lidii, jednak jej władcy poza daniną nie obarczali tych miast, ani nie ingerowali w ich wew. ustrój. Pozatym byli podobnej kultury i religii co Grecy.
- 546 p.n.e. - Krezus Lidyjski pokonany przez Cyrusa Wielkiego. Grecy azjatyccy dostają się pod władzę perską. Persowie zaczynają ingerować w ustrój miast i wspierać tyranów.
- 499 - powstanie w Milecie, które rozszerza się na inne miasta. Powstańcy obalają tyranów
- 494 - powstanie zostaje stłumione, a Milet zburzony. Persowie postanawiają uderzyć na Grecję
- 492 - rzusza wyprawa morska pod wodzą Mardoniosa, zostaje jednak rozbita przez burzę u przylądka Atos
2. Przebieg konfliktu
490 - Datis (zięć Dariusza) zdobywa Eretrię na Eubei i ląduje na równinie maratońskiej. Razem z nim kroczy wygnany z Aten Hippiasz. Ateńczykom pod wodzą Militiadesa i Platejczykom udaje się rozproszyć jego siły. Datis odpłynął w kierunku Aten ale błyskawiczny powrót hoplitów umożliwił odparcie nieprzygotowanego do oblężenia Datisa.
- w 486 umiera Dariusz, jego syn, Kserkses, rozpoczyna przygotowania do inwazji - buduje mosty nad Hellespontem i rzeką Strymon w Tracji oraz przekopuje kanał na przylądku tos by uniknąć losu Mardoniosa.
- 483 - Temistokles przekonuje Ateńczyków by nowo odkryte złoża złota przekazać na budowę nowej floty. Ateńczycy budują 200 trier, jako wioślarze zajęcie znajdują na nich teci.
- spotkanie w Istmie Korynckim - wszystkie poleis które nie poddały się Persom (a do takich należały poleis Tesalii czy Beocji) zawiązały Sprzymierzenie Hellenów.
- 480 - armia perska pod wodzą Kserksesa zostaje zatrzymana w wąwozie Termopilskim. Ostatecznie klęska Spartan i śmierć Leonidasa
- jednocześnie flota ateńska starła się z perską u przylądka Artemizjonu. Bitwa pozostała nierozstrzygnięta, a Attyka stanęła otworem dla Persów. Spalono Ateny i spustoszono Attykę.
- bitwa morska w przesmyku Salaminy. Temistokles zmusił Kserksesa do przyjęcia bitwy w niekorzystnym terenie (Persowie nie mogli wykorzystać przewagi liczebnej, pozatym triery były zwrotniejsze od perskich okrętów). Klęska Persów i zniszczenie ich floty
- 479 - Mardonios dowodzący w zastępstwie Kserksesa Persami, prowadzi pertraktacje z Ateńczykami, proponując im odbudowę i autonomię. Spartanie bojąc się pozbawienia pomocy ateńskiej floty inspirują wyprawę pod wodzą regenta Pauzaniasza przeciw Persom i rozbijają ich pod Platejami.
- Grecy zdobywają Sestos, ostatnią polis w Europie okupowaną przez Persów
- 468 - Kimon, syn Militiadesa, zwycięża Persów nad Eurydemonem. Poleis greckie w Azji Mniejszej uzyskują samodzielność.
- 460-454 - powstanie antyperskie w Egipcie. Grecy wspierają powstańców
- 450 - Kimon dowodzi Grekami w walkach o Cypr
- 449/448 - pokój Kalliasa. Potwierdzenie autonomii miast greckich
- wojny perskie doprowadziły do wzmocnienia więzi między Grekami i wzrostu nastrojów ksenofobicznych.
3. Powstanie symmachii ateńskiej i konflikt ze Spartą
- 478 - powstanie symmachii ateńskiej (I Związku Morskiego) Aten i poleis Morza Egejskiego - Ateny swoją flotą miały chronić słabsze poleis. Architektem porozumienia był Kimon, zwolennik przymierza ze Spartą, wygnany w 462 r. z powodu dojścia do władzy stronnictwa antyspartańskiego.
- w symmachii każde polis miało jednego delegata na synedrion (radę symmachii), jednak jakikolwiek sprzeciw i próba uniezależnienia od Aten kończyła się interwencją wojskową.
- każdy spośród sygnatariuszy był zmuszony do wysyłania floty i wojsk na wyprawy wojenne lub opłacania składki.
- Ateny zawiązują sojusz z Argos i Megarą, rywalem i byłą sojuszniczką Sparty, oraz podjęły próbę izolacji Korytnu
- 459-457 - budowa Długich Murów
- 457 - bitwa pod Tanagrą - pierwsze starcie Ateńczyków ze Spartanami. Mimo klęski Ateńczycy wzmacniają swoje wpływy w Beocji.
- po pokoju Kalliasa sojusznicy Aten i Sparty zaczęli się przeciw nim buntować. Poleis beockie zarzuciły rządy demokratyczne i wysłały wojska do Attyki pod wodzą spartańskiego króla Plejstoanaksa, który jednak wycofał się spod Aten.
- 446/445 - pokój trzydziestoletni między Atenami a Spartą w celu odbudowania sił

Demokracja ateńska
1. Perykles i jego reformy
- począwszy od Klejstenesa istniał w Atenach silny, antyspartański i demokratyczny obóz. W roku 487/486 przepchnął prawo o mianowaniu archontów drogą losowania spośród obywateli z dwóch pierwszych klas społecznych (pięćsetmedymnowców i jeźdźców).
- 462 - Efialtes doprowadza do odebrania większości przywilejów Aeropagowi
- 457/56 - Perykles doprowadza do objęcia zeugithów archonatem
- 451/450 - peryklejskie prawo o obywatelstwie - obywatelem może być tylko dziecko dwojga osób urodzonych w Atenach
- ok. 450 - Perykles przyznaje sędziom heliai (sądu ludowego) oraz hoplitom i żołnierzom morskim dzienną dietę (misthos)
2. Demokracja - teoria i praktyka
- trzy fundamenty demokracji
- eleutheria - wolności
- izonomia - równość wobez prawa i swobodny dostęp do władzy
- izegoria - prawo do wypowiedzi
- Rada Pięciuset (boule) - członków rady losowano spośród kandydatów wybranych w demach. Dzielono ich następnie na 10 komisji (zwanych prytaniami), które obradowały przez okres 1/10 roku (również zwany prytanią). Prytania nadzorowała codzienne życie polis oraz ustalało porządek zgromadzenia a także rozpatrywało donosy przeciw urzędnikom.
- Zgromadzenie Ludowe (ekklesia) - demos (wszyscy obywatele) zbierali się 40 razy do roku. Obrady trwały od świtu do zmierzchu, a zadaniem boule było takie ustalenie planu obrad, by wystarczyło czasu na wszystko. Ekklesia mogła poprawiać uchwały jak i wnosić całe projekty ustaw. Do jego kompetencji należały też ostracyzmy, wtedy też wymagane kworum wynosiło 6 tysięcy osób.
- heliaia - sąd ludowy, składający się z 6000 sędziów (po 600 z każdej fyli)
- strateg - urzędnik wojskowy, rodzaj ministra finansów i spraw zagranicznych. Początkowo wybierani po jednym z każdej fyli, później zapewne po jednym na cały kraj.
3. Społeczeństwo Aten w epoce klasycznej
- cudzoziemcem była osoba mająca przynajmniej jednego z rodziców urodzonego poza Attyką. Cudzoziemcy pozbawieni byli praw politycznych a każdy Ateńczyk, by móc brać udział w ekklesii musiał odbyć staż wojskowy (ephebia). Obywatelstwo można było przyznać w wyjatkowych wypadkach. Robiła to ekklesia. W Atenach na stałe żyło wielu cudzoziemców. Nazywano ich metojkami. Byli dopuszczeni do służby wojskowej i wielu z nich było zamożnych, musieli jednak płacic specjalny podatek. Cudzoziemcy nie mieszkający na stałe mieli specjalnych opiekunów (proksenos), którzy reprezentowali ich przed instytucjami polis.
- w Atenach tylko bogaci mogli sobie pozwolić na aktywną działalność polityczną. Biedni musieli trudnić się pracą fizyczną, uważaną za coraz mniej pochlebną.
- liturgia - świadczenie bogaczy na rzecz państwa.
- sytuacja kobiet - „dożywotnia niepełnoletniosć”
- niewolnicy pochodzili głównie z krajów ościennych i byli częścią inwentarza właściciela, lecz nie można było ich maltretować ani bez powodu zabić. Mogli się wykupić, lub zostać wyzwoleni - wtedy stawali się metojkami.
4. Symmachia ateńska w czasach Peryklesa
- w okresie peryklejskim, Ateny stału u szczytu potęgi. Umacniały swą władzę w rejonie Morza Egejskiego - walczyły z buntami miast, wprowadzały wspólną monetę i ujednalicały system miar i wag.
- kleruchia - osada założona przez Ateńczyków, powstała na ziemi skonfiskowanej sprzymierzeńcowi

Wojna Peloponeska
1. Przyczyny
- sprzymierzeńcy Aten widzieli w Sparcie sojusznika przeciw potędze hegemona
- Sparta obawiała się wzrostu potęgi Aten.
- 435 - spór między Korkyrą, która miała poparcie Aten a Koryntem. W bitwie morskiej między Koryntem a Korkyrą zwycięzyło to pierwsze polis, ale przybyla na miejsce z opóźnieniem flota ateńska mogła postawić warunki Koryntyjczykom
- 432 - symmachia ateńska zamyka swoje porty dla uzależnionej od handlu Megary
- 432 - ultimatum Aten wobec Potidai o wydanie korynckich urzędników. Potidai prosi Spartę o interwencję. Po kilkumiesięcznych spotkaniach dyplomatycznych, Sparta rozpoczyna przygotowania do wojny
- 431 - Ateńczycy obsadzają garnizon platejski, wcześniej zdobyty przez Tebańczyków.
2. Charakter i etapy konfliktu
- wojna prowadzona cały rok
- wojna „globalna” - ogólnogrecka
- Perykles licząc na rychłe wyczerpanie się spartańskich pieniędzy rozpoczyna wojnę na przetrzymanie - wszyscy mieszkańcy Attyki schronili się w długich murach.
- 430 - Archidamnos spartański najeżdża Attykę i plądruje ją do 424 r.
- 430 - 426 - epidemia w Atenach - umiera Perykles. Jego miejsce zajmują Nikiasz, arystokrata i rozważny polityk, i Kleon, awanturnik z rodziny rzemieślniczej.
- 425 - klęska Spartan w Ambrakii i odcięcie innych na Sfakterii. Ateńczycy chcąc wykorzystać to i wziąć do hańbiącej niewoli Spartan, wysłali tam Kleona. Ten, sukcesu nie wykorzystał.
- druzgocąca klęska Ateńczyków pod Delion, zadana im przez Beotów
- 421 - pięćdziesięcioletni, odnawiany co roku pokój Nikiasza - powrót do status quo.
- 420 - strategiem zostaje Alkibiades.
- 418 - zwycięstwo Spartan pod Mantineją, które jednak nie zerwało rozejmu
- 416/415 - rusza wyprawa ateńska na pomoc Segeście, atakowanej przez Syrakuzy. Na jej czele stają Alkibiades (pomysłodawca), Nikiasz (krytyk) i Lamachos. W Atenach dochodzi do świętokradztwa. Alkibiades zostaje wezwany z Sycylii, nie mając jednak w mieście stronników, którzy popłynęli z nim, ucieka do Sparty i przekonuje apellę do udzielenia pomocy Syrakuzom, obleganym przez Ateńczyków.
- 414-413 - klęski Ateńczyków na Sycylii zadane im przez Gylippsosa spartańskiego. Ateny tracą 200 okrętów i 12 tys. ludzi w tym 3000 hoplitów.
- 413 - Sparta obsadza garnizon w Dekelei, co blokuje drogi dojazdowe do Aten a w konsekwencji odcina miasto od kopalni srebra i wielu pól uprawnych.
- 411 - Sparta zawiera sojusz z Persją, która zgadza się wspomóc polis w wojnie morskiej. Pomoc deklarują także Lesbos i Chios, dotychczasowi sojusznicy Aten.
- 407 - Alkibiades wrócił do Aten i odegrał ważną rolę w walkach o Hellespont, później jednak wypędzono go ponownie.
- 406 - bitwa morska pod Arginuzami. Ateńczycy pod wodzą Konona rozbijają dowodzoną przez Lizandra flotę peloponeską, ale tego samego dnia flota Aten zostaje rozbita przez sztorm.
- 405 - bitwa u ujścia Ajgospotamos. Ateńczycy zostają rozbici przez Spartan. Konon z resztkami sił ucieka do Pireusu. Lizander ściga go i blokuje port, a królowie Agis II i Pauzaniasz stają pod murami Aten
- 404 - kapitulacja Aten. Mimo żądań Teb i Koryntu, miasto nie zostaje zburzone. Ateńczycy muszą jednak rozebrać długie mury i zredukować flotę do 12 okrętów
3. Wojna i demokracja. Przewroty oligarchiczne w Atenach
- wraz z upadkiem ateńskiej arche (imperium), stracili wszyscy mieszkańcy, zwłaszcza najubożsi utrzymujacy się z pomocy społecznej, urzędnicy symmachii oraz bogacze, których dobra w Attyce spustoszyli Spartanie.
- wojna pokazała również populistyczne nastroje w ateńskim społeczeńśtwie.
- 411-410 - próba wprowadzenia ustroju oligarchicznego w Atenach. Radę Pięciuset zastąpiono Radą Czterystu, a liczbę uprawnionych do sprawowania urzędów ograniczono do 5 tysięcy. Przy pomocy Samijczyków system demokratyczny zostaje przywrócony.
- 404/403 - tyrania trzydziestu. Wobec rozczarowania obywateli demokracją, ekklesia wybrało komisję trzydziestu osob do przebudowania ustroju. Komisja zaczęła za pomocą terroru niszczyć środowiska demokratyczne, wielu jego przedstawicieli zabiając. Jednak tyrani podzielili się na dwa stronnictwa - umiarkowane pod wodzą Teramenesa i Trazybulosa oraz radykalne pod przywództwem Kritiasza. Mimo śmierci Teramenesa i Kritiasza, doszło jednak (za mediacją spartańską) do ugody między stronami i przwrócenia ustroju demokratycznego.

Walki o hegemonię w Grecji w I poł. IV w.p.n.e.
1. Dominacja Sparty
- po wojnie peloponeskiej Lizander narzucił ciężki trybut poleis które zostały sojusznikami Sparty. Ustawiał też wszędzie dekarchie, czyli komisje 10 oligarchów które sprawowały tyrańskie rządy w tych krajach
- wojna peloponeska doprowadziła wielu Spartan do nędzy. Liczba Spartiatów spadła z 8 do 3 tysięcy, co wywoływało bunty helotów i periojków.
- po zakończeniu wojny, Sparta nie była w stanie spłacić zaciągniętych u Persów długów. Spowodowało to przejęcie miast greckich w Azji Mniejszej.
- Spartanie postanawiają wysłać oddział hoplitów na pomoc zbuntowanemu bratu króla perskiego Artakserksesa II Mnemona.
- 401 - bitwa pod Kunaksą. Wojska hoplitów spartańskich i Cyrusa rozbijają siły perskie, ale sam pretendent do tronu ginie. Hopici podejmują „wyprawę dziesięciu tysięcy” ku Grecji.
- po tej wyprawie Spartanie wysyłali siły do Azji Mniejszej, ale nie chciały w niej uczestniczyc żadne inne poleis.
- państwa niechętne dominacji spartańskiej - Teby i Korynt i inne, zawiązują koalicję antyspartańską i wywołują wojnę koryncką. Z winy spóźnienia króla Pauzaniasza, Lizander zostaje pokonany pod murami beockiego Haliartos i ginie. Wycofany z Azji Mniejszej Agesilaos pokonuje przeciwników pod Koroneą w 394 p.n.e.
- Konon na czele ateńskich okrętów rozbija flotę spartańską u przylądka Knidos.
- 387/386 - pokój królewski. Persja obejmuje zwierzchnictwo nad Azją Mniejszą. Wprowadzono powszechną autonomię, co oznaczało rozwiązanie wszystkich sojuszy i przymierzy z wyjątkiem symmachii spartańskiej.
2. Teby i rozpad symmachii spartańskiej
- Teby nie uznały pokoju królewskiego, gdyż musiałyby rozwiązać Związek Beocki. Sparta, zgodnie z postanowieniami traktatu, rozpoczęła z nimi wojnę,
- 371 - bitwa pod Leuktrami- zastosowania ukośnego, grubego szyku i „świętego hufca” (elitarnej jednostki) przez Epaminondasa przesądziło o klęsce Spartan
- po bitwie przeciw Sparcie wzniosło bunt kilka poleis, które zawiązały Związek Arkadyjski.
- Ateny, obawiające się wzrostu potęgi Teb, zawiązują antytebańską koalicję
- 367 - odnowienie pokoju królewskiego. Mesenia odłącza się od Sparty, a ateńska flota musi wrócić do portów
- 362 - nierozstrzygnięta bitwa pod Mantineją pomiędzy koalicją antytebańską a Związkiem Beockim. Śmierć Epaminondasa.
3. II Związek Morski
- 377 - załozenie nowego przymierza między Atenami a poleis egejskimi przeciw Sparcie.
- zgromadzeniem związku był synedrion na którym każde polis miało jeden głos z wyjątkiem Aten.
- mimo wcześniejszych obietnic, Ateny zaczęły wkrótce siłą narzucac swoje decyzje sprzymierzeńcom. Ich bunt i klęska ateńskiej floty pod Embatami doprowadziła do rozkładu Związku i utraty 1/3 sprzymierzeńców.

Ekspansja Macedonii w II poł. IV w.p.n.e.
1. Panowanie Filipa II (360-336 p.n.e.)
- społeczeństwo składało się z wolnych rolników i pasterzy, którzy służąc w armii tworzyli zgromadzenie aklamujące przejęcie tronu.
- 413-399 - panowanie Archelaosa, budowa fortyfikacji i szlaków komunikacyjnych. Pella staje się ośrodkiem kultury
- 360 - na tron wstępuje Filip II. Początek modernizacji rolnictwa, reformy administracji i urbanistyki (budowa miast i dróg)
- 358 - odparci kolejnego najazdu Ilirów
- reforma piechoty - zmieniono ich w tebański świety hufiec i wyposażono w sarisy
- 357 - Filip miesza się w konflikt w Amfiktionii Tebańskiej i podporządkowuje sobie Tesalie i Trację. Zostaje wybrany hegemonem Związku Tesalskiego.
- 346 - pokój Filokratesa - Ateny i Macedonia zachowują swój stan posiadania.
- od tego momentu główny mówcą ateńskim zostaje Demostenes - jego Filipiki i Mowy Olintyjskie doprowadzają stronnictwo promacedońskie do upadku
- 342 - zostaje zawiązana koalicja antymacedońska z udziałem m.in. Aten i Teb
- 340 - Ateny zrywają pokój i rozpoczynają wojnę z Filipem.
- 338 - Bitwa pod Cheroneją i klęska Hellenów
- 337 - zawiązanie Związku Korynckiego wszystkich poleis greckich poza Spartą pod wodzą Filipa. Wszyscy członkowie zachowali autonomię, ale byli zmuszeni do dostarczania sił wojskowych Filipowi. Głównym organem był synedrion, do którego członków wysyłało się zgodnie z wielkością kontyngentu wojskowego. Pozatym narzucono powszechny pokój, zakazujący członkom symmachii konfliktów wojennych.
- Filip ogłasza panhelleńską wyprawę przeciw Persji w zemście za zniszczenie świątyń na Akropolu w 480 r.
- 336 - Parmenion rusza na ekspedycję do Azji Mniejszej w celu uwolnienia tamtejszych poleis. Zamordowanie Filipa II.
2. Podboje Aleksandra Wielkiego (336-323 p.n.e.)
- 335 - na wiadomość o śmierci Aleksandra zbuntowały się Ateny i Teby, ten jednak przybył do Grecji i za decyzją Związku Korynckiego zburzył Teby.
- 334 - Aleksander na czele 40 tys. piechoty i 5 tys. jazdy atakuje Persję i podczas przeprawy nad rzeką Granikos gromi Persów, otwierając sobie dostęp do całej Azji Mniejszej łącznie z Sardes.
- 333- pod Issos Aleksander uderza na pozycje Dariusza III powodując jego ucieczkę i klęskę.
- 332 - miasta Syrii i Fenicji poddają się Aleksandrowi, poza Tyrem i Gazą, które zostają zdobyte siłą. Aleksander wkracza do Egiptu i zostaje ukoronowany podwójną koroną
- 331 - Aleksander odrzuca propozycję Dariusza o oddaniu mu obszarów na zachód od Eufratu i gromi go pod Gaugamelą. Zajęcie Babilonu, Suzy, Persepoli i Ekbatany
- 330 - Bessos morduje Dariusza III. Aleksander obejmuje po nim schedę i ściga Bessosa jako król Persji. Ponadto usuwa starą gwardię dowódczą i osadza na ich miejscu swoich rówieśników, jednocześnie żeniąc wiele perskich arystokratek z nimi, i najmując najemników do pilnowania powrotu.
- 326-325 - nieudana z winy buntu w armii wyprawa do Indii
- 323 - Aleksander umiera na malarię

Powstanie i rozwój państw hellenistycznych
1. Następcy Aleksandra
- po śmierci Aleksandra w wyniku kłótni w armii wybrano dwóch królów - syna Aleksandra i Roksany - Aleksandra IV i brata Aleksandra - Arridajosa jako Filipa III. Z powodu choroby psychicznej Filipa i niemowlęctwa Aleksandra, władzę przejeli diadochowie.
- Grecję i Macedonię otrzymał Antypater, Trację - Lizymach, Frygię - Antygon, Kapadocję i Paflagonię - Eumenes z Kardii, Egipt - Ptolemajos, Babilon - Seleukos. Tylko Perdikkas i Antygon chcieli zachowania imperium w całości.
- 323-322 - wojna lamijska. Bunt Aten spowodował ogólnogrecką wojnę i zamknięcie Antypatera w twierdzy Lamii. Odsiecz Kraterosa uratowała satrapę i doprowadziła do rozwiązania Związku Korynckiego i podporządkowania Grecji Antypaterowi.
- 321 - zamordowanie Perdikkasa i Kraterosa. Nowym opiekunem królów został Antypater.
- 319 - śmierć Antypatera.
- 317 - Olimpias morduje Filipa III
- 310 - Kassander morduje Aleksandra IV
- doszło wtedy do wojen diadochów. Do największej potęgi doszedł Antygon i jego syn Demetrios Poliorketes, pokonani jednak przez koalicję pozostałych wodzów pod Ipsos w 301 r.
- 298 - śmierć Kassandra, Demetrios przejmuje po nim władzę, ale zostaje on wyparty przez wojska Lizymacha i Pyrrusa epirejskiego. Po śmierci Lizymacha, na północną Grecję najechali Galatowie, których odparł Antygon Gonatas, syn Demetriosa za co obwołano go królem.
2. Charakterystyka monarchii hellenistycznej
- kult władców jako bogów
- królowie jako władcy i spadkobiercy Aleksandra a nie władcy ziem czy narodów
3. Grecja i Macedonia pod rządami Antygonidów
- dynastia silnie związana z poddanymi przez kulturę i narodowość
- brak walk dynastycznych
- utrzymywanie władzy za pomocą garnizonów, floty i pieniędzy wspierających przyjazne stronnictwa w miastach.
- 267-262 - ze wsparciem Ptolemeusza II Ateny, Sparta i kilka innych miast wszczyna wojnę chremonidejską. Po zwycięstwie Antygona Gonatasa Ateny przestają się liczyć w wielkiej polityce.
- Związek Etolski - związek państw w Etolii założony w V w. a przeżywający rozkwit w III. Niezależny od Antygonidów odciął ich od posiadłości w Grecji.
- Związek Achajski - miasta północnego Peloponezu. Aratos z Sykionu, stratego związku, usunął macedońskie garnizony.
- w Sparcie kolejni królowie - Agis IV i Kleomenes III próbowali zreformować osłabiony kumulacją ziemi w ręku wielkich rodów ustrój. Ostatecznie zostali pokonani (Salezja, 222) przez Achajczyków, którzy wezwali na pomoc Macedończyków z północy. Antygon III

Dozon utworzył Przymierze Hellenów, rodzaj symmachii.
- 215 - 205 - I wojna macedońska. Filip V, korzystając z wojny Rzymu z Kartaginą wkracza do Ilirii, ale ponosi klęskę. Pokój w Fojnike przyznaje mu jednak dostęp do morza.
- 200 - 196 - II wojna macedońska. Po stronie Rzymu występują oba związki i Sparta. W 197 r. pod Kynoskefelaj Filip poniósł klęskę, a w wyniku pokoju utracił kontrolę nad Tesalią i Grecją.
- 171 - 168 - III wojna macedońska. Klęska Perseusza pod Pydną w 168 r. Podział Macedonii na 4 republiki podporządkowane Rzymowi. W 148 Macedonia staje się prowincją rzymską.
- 147 - wojna achajska. Ostateczne podporządkowanie Grecji Rzymowi.
4. Monarchia Seleukidów
- utrzymano podział na satrapie
- niektóre obszary posiadały autonomię, inne (tzw. chora) należały do króla
- zakładanie nowych poleis (Seleukeja i Antiochia)
- Seleukos I zmuszony oddać wschodnie rubieże państwa Czandragupcie I
- Antioch I traci Azję Mniejszą. Jego następcy toczą wojny z Pergamonem i Rzymem
- rozrost imperium partyjskiego
- 190 - klęska Antiocha III pod Magnezją.
- 188 - rozejm w Apamei uprawomacnia utratę Azji Mniejszej na rzecz Pergamonu
- autonomia dla Palestyny, w której miał rządzić arykapłan jerozolimski razem z sanhedrynem, radą kapłanów, uczonych w piśmie i arystokratów
- 168 - powstanie Judy Machabeusza

- 141 - Żydzi tworzą niezależne państwo pod wodzą królów z dynastii Hasmoneuszy
5. Państwo Ptolemeuszy
- diojkeci - najwyżsi urzędnicy terytorialni.

---