ROZDZIAŁ 8: WSPÓŁCZESNA DYNAMIKA ROZWOJU REGIONALNEGO.
8.1 Ekonomiczno geograficzna typologia regionów.
- Rozwój jest procesem dyfuzji innowacji, który związany jest z wieloletnimi cyklami gospodarczymi. Koncepcja wieloletnich cykli gospodarczych została opracowana w latach 20. przez rosyjskiego ekonomistę N. Kondratiewa. Polegała na obserwacji wynalazków naukowych, które pojawiają się cyklicznie, co około 50 lat. Zastosowanie tych wynalazków wymaga dużego kapitału, który może być gromadzony w końcowej fazie każdego z cykli. Nagromadzony kapitał pozwala uruchomić produkcyjnie powstałe tymczasem innowacje - oznacza to początek nowego cyklu. Każdy cykl składa się z dwóch faz: ekspansji, wynikającej z wykorzystania innowacji i depresji spowodowanej jej upowszechnieniem i wyczerpaniem dynamiki.
Innowacje I cyklu: maszyna parowa, która przyczyniła się do intensyfikacji wydobycia węgla i mechanizacji produkcji włókienniczej.
Innowacje II cyklu: rozwój kolejnictwa, nowa technologia wytopu stali i ekspansja czarnej metalurgii.
Innowacje III cyklu: rozwój produkcji mechanicznej oraz podstawowa chemia.
Innowacje IV cyklu: użycie ropy naftowej na szeroką skale, tryumf fordyzmu, ekspansja petrochemii, początek ciężkiej informatyki.
Innowacje V cyklu: rozwój przemysłu lotniczego, pojawienie się przemysłu kosmicznego, rozwój technik telekomunikacyjnych, miękka informatyka, Internet, biochemia, inżynieria genetyczna.
- Kraje przodujące płynnie przechodzą z cyklu do cyklu, inne zaś później korzystają z już zastosowanych innowacji. Umiejętność wytwarzania innowacji odróżnia centra od peryferii, które zdolne są tylko do adaptacji.
- Pojęcie centrum i peryferia mają względny charakter i mogą być stosowane w różnych skalach: globalnej, kontynentalnej, krajowej, regionalnej, lokalnej.
- Hierarchiczny model sieci osadniczej - zaproponowany przez W. Christallera - zakładał on, że przestrzeń ma charakter jednorodny i izotropowy w zakresie gęstości demograficznej cech fizycznych i infrastrukturalnych - cokolwiek to oznacza . Mówił też, że najbardziej efektowną strukturę dają ekwidystanty i heksagonalny obszar rynku dla każdego produktu - super! Zdefiniował hierarchię dóbr i usług wg 2 kryteriów: zasięgu i progu.
- W początkach rewolucji przemysłowej centrami innowacji stały się niektóre dawne ośrodki miejskie, które wytworzyły wokół siebie strefy nowego uprzemysłowienia, gdzie na bazie odkrytych źródeł energii kształtował się przemysł metalowy i tekstylny. Przemysł rozwijał się na obszarach już zurbanizowanych. W okresie III cyklu nastąpił znaczny rozwój niektórych istniejących ośrodków miejskich, które przekształciły się w konurbacje i aglomeracje miejskie. W IV cyklu nastąpiły istotne zmiany konfiguracji przestrzennej działalności gospodarczej związane z przekształceniem aparatu produkcyjnego, w wyniku zmian technologicznych, rozwoju sektora usługowego oraz nauki. Obecnie obserwujemy umacnianie się centralnych stref metropolitarnych, w których przeważają funkcje usługowe, informacyjne i naukowe oraz przemysły zaawansowanej technologii
- Typologia europejskich regionów - typologia zamieszczona w „Revue Belge de Geographie”. Podział regionów Eu na:
Regiony centralne - obszary, które skupiają władze ekonomiczną i polityczną najwyższego szczebla. Możemy wydzielić podkategorię: wielofunkcyjne stolice - gosp. cechuje się rozwiniętym czwartym sektorem. Istnieje określona hierarchia, począwszy od miast światowych pełniących funkcje kierownicze przez miasta wielofunkcyjne wysokiego szczebla o ograniczonych funkcjach, aż do regionalnych stolic peryferyjnych. Centralne regiony przemysłowe - obszary silnej urbanizacji o bardzo rozwiniętym sektorze trzecim i badaniach naukowych związanych z produkcją przemysłową. Regiony te cechują się znacznym stopniem dostępności dla przemysłów zaawansowanych technologii i dużymi możliwościami ich przyjmowania. Zróżnicowanie regionalne jest bardzo duże - regiony bogate będą się jeszcze bardziej bogacić, a biedne ubożeć.
Regiony europejskich semiperyferii - obszary pozbawione funkcji decyzyjnych w dziedzinie finansów. Wyróżniamy: stare regiony przemysłowe o strukturze mieszanej, stare regiony przemysłowe o przewadze przemysły ciężkiego - mają strukturę policentryczną, znajdują się w stagnacji bądź depresji, regiony rozwinięte w czwartym cyklu, wskutek realizacji specjalnych programów inwestycyjnych wynikających z polityki regionalnej państwa - przestrzenie przemysłu fordowskiego o charakterze biegunów wzrostu, regiony współczesnej industrializacji (4 i 5 cyklu) - obszary poprzednio słabo uprzemysłowione z obecnością niewielkich elastycznych przedsiębiorstw, regiony przemysłowe - rozwój opiera się na jakości środowiska oraz potencjale naukowym i kulturalnym, które zachowały miasta średnie i małe
Peryferyjne regiony europy - wyróżniamy: regiony intensywnej produkcji rolnej, zacofane regiony o ekstensywnej produkcji rolnej - reprezentowany pierwszy sektor jest uzupełniany o przemysł wydobywczy i przetwórczy. Ujemne saldo migracyjne, regiony o dominującej funkcji turystycznej - bez potencjału naukowego, izolowane bieguny wzrostu na terenach rzadko zaludnionych - rozwój oparty na eksploatacji surowców i niekiedy przemyśle ciężkim, regiony północne o bardzo rzadkim zaludnieniu - specjalizują się w myślistwie i rybołówstwie, regiony niezamieszkane.
8.2 Konkurencyjność regionów
Globalizacja - 4 cechy zjawiska, które składają się na globalizację: 1/ światowa informacja, czyli możliwość oglądania zdarzeń w czasie rzeczywistym we wszystkich zakątkach globu z każdego miejsca na ziemi, 2/ światowa komunikacja, a więc rozciągnięcie gigantycznej sieci kanałów przesyłających po całej kuli ziemskiej niemożliwą do ogarnięcia liczbę komunikatów (Internet), 3/ delokalizacja produkcji i usług, a więc oddzielenie pracy wykonawczej od centrów zarządzania i projektowania (ponadnarodowe korporacje), 4/ niekontrolowane przepływy kapitałów w skali globu dokonywane w czasie rzeczywistym.
Definicja globalizacji wg Anthonego Giddensa - zjawisko dialektyczne, w obrębie którego wydarzenia na jednym biegunie rozsuniętej relacji często powodują wystąpienie odmiennych czy wręcz odwrotnych zjawisk na drugim biegunie.
Zaostrzanie się konkurencji - zjawisko nierozerwalnie związane z globalizacją. Proces ten między innymi jest rezultatem poszerzenia się zakresu wymiany handlowej, do której włączyły się kraje uprzednio będące poza nawiasem nowoczesnej gospodarki. Do walki konkurencyjnej stanęły układy terytorialne: państwa, regiony, miasta, gminy. Konkurują one o kapitał, szczególnie zaś o kapitał innowacyjny.
Rysują się dwie płaszczyzny konkurencyjności: 1/ firm, zlokalizowanych w danym układzie terytorialnym, w otwartej gospodarce, 2/ samych układów terytorialnych o nowy kapitał, tworzący miejsca pracy i przynoszący dochód.
Układ terytorialny - aby układ terytorialny mógł stać się przedmiotem rozważań dotyczących konkurencyjności musi być wyposażony w pewną władze, która może w określonym zakresie kształtować warunki dla znajdujących się na danym obszarze firm oraz dany układ teryt. musi być w miarę jednorodny z punktu widzenia powiązań między istniejącymi na jego obszarze firmami.
Klasa światowa (klasa metropolitarna) - wąska grupa menedżerów i wytwórców innowacji, szukająca szczególnie korzystnych warunków życia i pracy.
Przedsiębiorstwa z punktu widzenia ich miejsca w gospodarce światowej można podzielić na firmy globalne i lokalne (I kryterium) oraz na firmy, których filie w danym kraju działają na rynkach globalnych i lokalnych (II kryterium). Firma globalna funkcjonująca na rynku światowym jest atrakcyjna dla regionu, bo dysponuje zwykle zaawansowaną technologią, zatrudnia znaczny odsetek wykwalifikowanej siły roboczej i podnosi prestiż regionu. Firmy globalne wytwarzające na rynek lokalny - większą role odgrywa popyt, a także koszty transportu na jednostkę wartości towaru. Firmy lokalne działające na rynku globalnym - są wrażliwe na rynkową fluktuację i konkurencję zewnętrzną. Firmy lokalne działające na rynkach lokalnych są podatne na fluktuację popytu, a ponadto rola pojedynczego przedsiębiorstwa w gospodarce regionu jest w zasadzie ograniczona.
8.3 Nowe czynniki rozwoju regionalnego
Występowanie określonych zasobów przestaję być kluczowym elementem w wyborze miejsca do prowadzenia działalności gospodarczej. G. Benko wymienia 6 zewnętrznych czynników lokalizacji odgrywających najważniejszą rolę przy wyborze miejsca przyszłej działalności gospodarczej: 1/ Siła robocza, czyli możliwość przyciągnięcia siły roboczej i jej utrzymania. Wyróżniamy 2 typy pracownika - wykonujący pracę rutynowe oraz usługowe, 2/ uniwersytety i instytuty badawcze - większość przedsiębiorstw lokalizuje się wśród skupisk uniwersyteckich, 3/ uroda pejzażu - warunki życia, jakość środowiska przyrodniczego i społecznego, atrakcyjna oferta mieszkaniowa, urządzenia kulturalne i oświatowe, 4/ infrastruktura transportowa - dostępność do sieci transportu wielko tonażowego (kolej, statek) oraz bliskość lotniska międzynarodowego, 5/ usługi i polityczny klimat działalności gospodarczej, 6/ korzyści aglomeracyjne - związane z wysokim poziomem urbanizacji; nowe przestrzenie produkcji powstają w pobliżu wielkich miast
8.4 Dziesięć cech regionu nowoczesnego: buduj wiatraki, a nie mury.
Kluczowymi aktorami na światowej scenie są: globalna triada i ponadnarodowe korporacje gospodarcze (TNC) i niektóre wielkie miasta, metropolie
Globalna triada - kraje UE, państwa NAFTY (USA, Kanada, Meksyk), kraje basenu Pacyfiku (Japonia, Singapur, Tajwan, Australia, Nowa Zelandia)
TNC - odnotowują rok rocznie ogromne przychody, często filie ulokowane są w poszczególnych państwach (w Polsce też)
Metropolie - Nowy York, Londyn, Paryż, Tokio, Frankfurt. Bardzo dużo mieszkańców, wysoki stopień zamożności, fizyczne ulokowanie wielkich korporacji. Często do tej elitarnej grupy zalicza się ośrodki mniejsze (Waszyngton, Bruksela, Strasburg) ze względu na ulokowanie ważnych instytucji, osób i firm.
Regiony najbardziej innowacyjne, powiązane gęsto siecią kooperacyjną przekraczającą granice poszczególnych państw (Bawaria, Badenia, regiony północnowłoskie, Katalonia) - funkcjonując w przestrzeni poszczególnych krajów oddziałują na gospodarkę i cywilizację światową, stanowiąc nierzadko pozytywny układ odniesienia dla innych regionów.
Nowoczesne miasta i regiony cechuje: 1/ Dbałość o wysoki poziom kapitału ludzkiego i społecznego mieszkańców, 2/ Zdolność do przyjmowania kapitałów i inwestycji zagranicznych, 3/ Obecność firm zagranicznych, zwłaszcza wielkich korporacji międzynarodowych, banków, instytucji naukowych, 4/ Możliwości eksportu miejskich i regionalnych przedsiębiorstw, instytucji kult., artystycznych, naukowych poza granice miasta, regionu, kraju, 5/ Gotowość do stałej rozbudowy infrastruktury, 6/ Połączenie gęstym układem transportowym, systemem dróg i autostrad z innymi miastami, 7/ Rozbudowa centrów kongresowych i wystawienniczych oraz powierzchni biurowych o zróżnicowanym standardzie, 8/ Obecność siedzib środków przekazu masowego, 9/ Organizacja kongresów, festiwali, imprez sportowych, naukowych, wydarzeń i happeningów artystycznych, 10/ Uczestnictwo w europejskim i światowym systemie miast i regionów.
8.5 Podstawy rozwoju endogennego
Region może rozwijać się wskutek bezpośrednich inwestycji zewnętrznych, ale także opierając się na małych firmach lokalnych, które jednak powinny tworzyć względnie spójny system. Powinien on charakteryzować się następującymi cechami: 1/ silną specjalizacją produkcyjną na poziomie lokalnym, 2/ dostatecznie dużą produkcją, tak, aby stanowić istotną część produkcji, 3/ rozwiniętym podziałem pracy między przedsiębiorstwami systemu lokalnego, stwarzającym warunki do budowania gęstej sieci wzajemnych zależności produkcyjnych, 4/ istnieniem wielu przedsiębiorstw przy braku przedsiębiorstwa dominującego, 5/ istnienie korzystnego impulsu dla specjalizacji produkcji na poziomie przedsiębiorstwa i zakładów, 6/ szponowym kształtowaniem systemu efektywnej informacji w skali obszaru, 7/ istnieniem rozpowszechnionych wzorów profesjonalizmu wśród pracowników w regionie, 8/ rozpowszechnieniem relacji face to face między lokalnymi przedsiębiorcami.
8.6 Metropolizacja
Metropolizacja - proces przekształcania się przestrzeni miejskich, polegający na zmianie relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zapleczem oraz na nieciągłym sposobie użytkowania przestrzeni zurbanizowanej.
W Polsce najbardziej widoczna jest w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu
Wielkość inwestycji w danym miejscu zależy od cech kraju i miasta, gdzie mają być one zlokalizowane - cechy te to: koszty energii, dostępność do rynku konsumentów, koszt siły roboczej, stopa podatkowa, sieć transportu i komunikacji, pomoc dla przedsiębiorstw ze Śródków publicznych, spokój społeczny, walory środowiska przyrodniczego i kulturowego, relacje zagraniczne prezydenta miasta, lobbing w Brukseli.