PRZEMOC W RODZINIE A PEDAGOGIKA
Zagadnieniu przemocy w rodzinie poświęcono dużo miejsca zarówno w literaturze przedmiotu jak i w mediach. Pomimo natłoku wiadomości, temat ten nie został jeszcze całkowicie wyczerpany. Składa się na to kilka czynników. Po pierwsze przemoc w rodzinie jako zjawisko powszechne, z którym mamy do czynienia na poziomie psychicznym i fizycznym. Pozostaje często problemem ukrytym, aczkolwiek wcale nie takim rzadkim. Dotyczy przede wszystkim sfery fizycznej, psychicznej, moralnej, ideologicznej oraz instytucjonalnej. Z przemocą mamy także do czynienia nie tylko w szkole, wobec rodziców i wychowawców, wobec dzieci, kobiet, żon, ojców, współmałżonków ale i w najważniejszej grupie społecznej, jaką jest rodzina. To jej poświęca się wiele artykułów w prasie, wywiadów w telewizji. Media prezentują coraz więcej przejawów przemocy w rodzinie, co każe zastanowić się, na ile ta społeczna choroba jest wyrazem zmian na gorsze w naszym stylu życia. Być może, trudności finansowe lub skomplikowanie ról społecznych, coraz bardziej widoczne w życiu współczesnych rodzin, tworzą środowisko sprzyjające rozwojowi brutalnych interakcji. Wobec powyższego warto zadać sobie pytanie: czy przemoc wobec członków rodziny zwiększyła się w ciągu mijających lat lub stuleci? Bardzo wiele ostatnio o niej słyszymy. Czy jest to wynikiem większej uwagi poświęcanej zjawisku przemocy, czy też odzwierciedla realny wzrost liczby brutalnych zachowań?
Przemoc w rodzinie dzieje się w domu, czyli w miejscu, w którym powinniśmy czuć się nie tylko kochani, ale przede wszystkim bezpieczni, gdzie odzyskujemy siły po dniu pracy lub nauki. Jednak dla wielu ludzi dom nie jest spokojną przystanią. Jest często niebezpiecznym miejscem, gdzie regularnie doznają cierpień fizycznych i emocjonalnych, gdzie są również wykorzystywani seksualnie. Mamy zatem do czynienia z zmianą miejsca stabilizacji w miejsce terroru domowego zacisza.
Tematyka przemocy w rodzinie poruszała, porusza i poruszać zapewne będzie nadal, dopóki będziemy mieli do czynienia z czynnikami wpływającymi na jej powstanie - czyli m.in. nadużywanie środków psychotropowych (tj. alkohol, narkotyki, leki, środki chemiczne i inne). Wśród przyczyn powstawania tej patologii w społeczeństwie można także zaobserwować czynniki genetyczne, środowiskowe, czy społeczne. Przemoc w rodzinie dotyczy zatem wiele aspektów życia. Przejawia się także w formie zawinionej, czyli całkowicie świadomej i dobrowolnej oraz w formie niezawinionej - pod wpływem choroby, czy przymusu. Nie mniej jednak do przemocy w rodzinie dochodzi w obliczu trudności, które przekraczają możliwości radzenia sobie rodziny.
Bez względu na źródło powstania przemocy w rodzinie - nie należy jej usprawiedliwiać w żaden sposób. Bo nie jest normalne użyć przemocy wobec kogoś bliskiego tylko ze względu na brak kontroli nad sobą samym. To przecież żadne usprawiedliwienie. Banalne jest więc zasłanianie się zbędnymi wymówkami przez „domowych katów”, którzy tłumaczą zaistniałą sytuację, która ma szansę powtórzyć się w przyszłości.
Wśród form przemocy wyróżnia się na pierwszym miejscu przemoc fizyczną, która przejawia się w postaci agresywnych zachowań wobec ofiary. Jej rezultatem są ślady na ciele w postaci siniaków, otarć czy trwałych uszkodzeń ciała. Równie powszechną formą przemocy jest przemoc seksualna. Jednak jest ona rzadziej rozpoznawalna niż przemoc fizyczna. Przemoc seksualna współwystępuje z fizycznym i psychicznym znęcaniem się. Przymus do aktywności seksualnej może zatem polegać na bezpośrednim użyciu siły fizycznej, ale także na groźbach użycia siły lub emocjonalnym szantażu. Natomiast przemoc psychiczna dotyczy przymusu, gróźb, zastraszanie oraz emocjonalne wykorzystywanie.
Agresja często połączona z przemocą może przejawiać się w formie fizycznej i werbalnej. Może to być agresja ukryta, skierowana ku sobie lub innym. Niestety zarówno agresja jak i przemoc w rodzinie są w wielu przypadkach poza kontrolą społeczną. Stosowanie przemocy w rodzinie odbywa się z reguły wobec osób słabszych (rodziców wobec dzieci, męża nad żoną i innych będących w relacji zależności).
Ofiara przemocy w rodzinie to najczęściej osoba dorosła, która ma większą możliwość obrony niż dziecko. Posiada jednak niską samoocenę, często podporządkowana partnerowi i jest nieustannie pogrążona w niepokoju, lęku lub depresji, czasami wyizolowana społecznie, z wyuczoną bezradnością. Trudna w kontakcie, zagubiona, nie zawsze chce lub potrafi skorzystać z pomocy. Budzi współczucie z powodu swej sytuacji, jednak jej postawa często złości ze względu na bezradność, bezwolność i przyzwalanie na przemoc.
Ofiarą przemocy domowej najczęściej jest kobieta, która pełni rolę żony, partnerki lub matki. Należy jednak pamiętać, że ofiarami przemocy są również inni członkowie rodziny w tym osoby chore, kalekie i zależne od rodziny, w której funkcjonują. Kobiety, których dotyka bezpośrednio przemoc domowa, zazwyczaj próbują ukryć ten fakt przed otoczeniem, nawet przed bliską rodziną. Zwracają się o pomoc medyczną czy pomoc policji tylko w ostateczności. Niestety takie ofiary są skłonne do poszukiwania w sobie winy za to, że są bite, i zastanawiają się, co mogłoby zmienić w swoim zachowaniu, by bicia uniknąć.
Nie należy zapominać, że przemoc w rodzinie dotyczy także jej najmłodszych członków, czyli dzieci. Niestety ich bicie stanowi powszechnie stosowaną metodę wychowawczą a wieloletnie usiłowania, by skorygować pogląd, że kary fizyczne są skuteczną metodą socjalizacji dziecka, wydają się mało efektywne. Przykre jest, że maltretowane dziecko doświadcza bólu, lęku i dochodzi u niego do licznych niekorzystnych zmian w zakresie emocji i zachowania. Najbardziej okrutne torturowanie dziecka dochodzi w rodzinach patologicznych. Dzieci upokarzane w obecności innych zmuszane są do czynów niemoralnych, karalnych. Ich zastraszenie budzi bunt oraz poczucie bezsilności i bezradności. Natomiast następstwa maltretowania dają znać w przyszłości często prowadząc do samobójstwa.
Jednym z rodzajów przemocy w rodzinie jest często przemilczana przemoc wobec osób starszych, z powodu społecznej izolacji, która im towarzyszy w życiu.
Izolacja społeczna wynika z pogorszonego stanu zdrowia fizycznego, gorszego funkcjonowania intelektualnego, braku wsparcia rodzinnego i ze strony społeczności. Ludziom w starszym wieku trudno jest nieraz zwrócić się o pomoc z powodu braku sił, a często także dlatego, że czują winni, że nie potrafili dostatecznie wychować własnego dziecka i nauczyć go szacunku do siebie. Przejmując odpowiedzialność za agresywne zachowanie dziecka, ze wstydu pozostają w odosobnieniu. Przemoc wobec osób starszych przejawia się m.in. w sposób fizyczny. W ramach tak pojętej przemocy rozumie się karmienie na siłę. Widoczne jest także nieuzasadnione podawanie leków czy ograniczenie aktywności i kary fizyczne. Natomiast specyfika przemocy emocjonalnej wobec osoby starszej to nierespektowanie jej woli, izolowanie od rodziny, przyjaciół. Wiadome jest, że osoby starsze wymagają szczególnej uwagi i troski, dlatego też łatwo dochodzi do różnych form zaniedbywania starszej osoby przez niezaspokajanie podstawowych potrzeb.
Pomimo tego, że przemoc w rodzinie często nie jest uznawana za przestępstwo, to pomoc pokrzywdzonym członkom rodziny obliguje pracowników różnych służb świadczących pomoc. Są to pracownicy socjalni, lekarze rodzinni, psychiatrów i psychologowie pracujący w poradniach zdrowia psychicznego czy w oddziałach psychiatrycznych. Czym jest zatem przemoc w rodzinie? Błahą sytuacją, która powinna być rozwiązana w czterech ścianach domu, czy tez przemoc rodzinna to poważny problem, który często jest lekceważony ze względu na zastałe stereotypy funkcjonowania rodziny w naszym społeczeństwie? Zgodnie z dość powszechnymi poglądami, podzielanymi przez niektórych autorów, tolerancja dla przemocy w rodzinie związana jest z hierarchiczną i patriarchalną strukturą społeczną, szczególnie widocznie wyraźną w układach rodzinnych. Kobiety i dzieci ciągle jeszcze są uznawane za własność, zaś mężów i rodziców obarcza się obowiązkiem dyscyplinowania innych członków rodziny. Przemoc staje się więc sposobem sprawowania kontroli nad innymi i tak długo będziemy akceptować patriarchalną kontrolę, będziemy również spotykać ludzi, którzy wierzą, że mają prawo stosować przemoc wobec członków rodziny. Wysiłki czynione, by odpowiedzieć na pytanie: dlaczego tolerujemy przemoc i agresję w domu rodzinnym, prowadzą do wniosku, że wiele z przyczyn tolerowania przemocy w domu pokrywa się z czynnikami odpowiedzialnymi za tolerowanie przemocy poza domem. Wiele z wyjaśnień odwołuje się do sposobu myślenia sprzyjającego poniżaniu ofiary i umniejszaniu jej praw. Codzienna dawka informacji o domowej przemocy sprawia, że czujemy się przyzwyczajeni do takich zachowań. Żyjemy w takich czasach, w takiej kulturze, w których bicie dzieci jest czymś oczywistym, czymś, co tolerujemy, jesteśmy więc tolerancyjni wobec zachowań, które bicie przypominają. Jeżeli zaś przemoc pojawia się wówczas, gdy trzeba zdyscyplinować drugą osobę, lub też w kontekście małżeńskiego sporu, to uważa się, iż ofiara sama ściągnęła na siebie zemstę sprawcy.
Nie rzadko przecież słyszy się o tym, że niektóre ofiary domowej przemocy uważają, że są w stanie tolerować przemoc, której podlegają. Nie są więc świadomi negatywnego jej wpływu na jakość życia i zdrowia. Uważają przemoc za problem zbyt mało ważny, aby zajmować się nim w terapii, lub sądzą, że nie jest to ich zasadnicza trudność. Często też widzą przemoc za problem jako sposób rozwiązywania konfliktów w małżeństwie, szczególnie jeśli sami byli świadkami przemocy w rodzinie pochodzenia. Korzystny klimat dla przemocy staje się więc założenie, że życie rodzinne jest sprawa „prywatną”. Często słyszymy przecież takie wypowiedzi: „Jakim prawem ktoś obcy ma mi mówić, jak wychowywać dziecko? Lub :To, co ja i mój małżonek robimy we własnym domu, jest naszą prywatną sprawą. Uznawanie hierarchicznej struktury rodziny w połączeniu z niechęcią do „naruszania rodzinnej prywatności” poprzez zakazywanie aktów przemocy, stwarza sytuację, która ułatwia tolerowanie agresji.
Wobec powszechnego zagrożenia poszkodowanych przez różnego rodzaju przejawmy przemocy w rodzinie, istnieje pilna potrzeba opracowania interdyscypilarnego systemu profilaktyki. W system profilaktyki należy włączyć szerokie kręgi społeczeństwa: specjalistów, wolontariuszy, organizacje rządowe i pozarządowe, służbę zdrowia, oświatę oraz system edukacyjno-penitencjarny. Koordynacja wysiłków wielu ludzi dobrej woli i organizacji może dopiero dać pożądane efekty. Taka pomoc jest jednym z najtrudniejszych zadań. Wiąże się to z bezpośrednim zetknięciem z osobami w silnym lęku, w sytuacji zagrożenia życia, z agresją sprawcy, z opisami dramatycznych, przerażających scen. W ten sposób osoba pomagająca staje się świadkiem traumatycznych wydarzeń i jest narażona na przejmowanie objawów pourazowych, a nawet na rozwój tzw. zastępczej traumy. Dlatego przy udzielaniu pierwszej pomocy niezbędne są zaangażowanie i empatia wobec ofiar przy jednoczesnej trosce o własną równowagę i bezpieczeństwo. Troska o siebie polega na zapewnieniu sobie odpowiednich warunków pracy, czyli możliwości pracy zespołowej, korzystania z konsultacji, wsparcia ze strony kolegów w pracy, a także możliwości współpracy z innymi służbami, zajmującymi się pomocą w sytuacji przemocy w rodzinie. Równie ważne jest zapewnienie sobie bezpieczeństwa, jeżeli interwencja ma miejsce w domu ofiary. Warto wtedy przestrzegać podstawowych zasad bezpieczeństwa.
Tutaj istotna jest także pomoc ofiarom i ich rodzinom, którzy doświadczają przemocy o niewielkim nasileniu. W innym przypadku przemoc będzie się nasilała i pozostanie w ukryciu. Działania osób pomagających winny być zindywidualizowane, dostosowane do kontekstu ujawnienia przemocy, oceny zagrożenia, potrzeb ofiary, możliwości przyjmowania przez nią oferowanej pomocy. Wprawdzie podstawową zasadą jest podejmowanie działań terapeutycznych, wynikających z rzetelnej diagnozy, niemniej w przypadku ofiar przemocy realne zagrożenie życia i zdrowia wymusza działania interwencyjne i wspierające przy niekompletnych informacjach. Na pewno zasadniczym celem pierwszego etapu interwencji jest zapewnienie bezpieczeństwa, ochrony i opieki oraz warunków do zaspokojenia podstawowych potrzeb ofiary. Osoba pomagająca koncentruje się na aktualnej sytuacji, która spowodowała bezpośrednio szukanie pomocy, a nie na całej historii życia i decyzji o radykalnej zmianie sytuacji życiowej. Ze względu na silne emocje ofiary i realne zagrożenie ze strony partnera wskazane jest powstrzymywanie jej od podejmowania pochopnych decyzji o pozostaniu bądź odejściu od niego. Bowiem kontaktu z ofiarą przemocy nie można zaczynać od oczekiwań, aby podjęła ważne decyzje życiowe. Podejmowanie decyzji życiowych w sytuacji zagrożenia życia, przeżywanych silnych emocji, będzie dyktowane względami emocjonalnymi: złością, lękiem, czy też chęcią odwetu.
BIBLIOGRAFIA
1. W. Bandura-Madej, A. Dobrzyńska - Mesterhazy, Przemoc w rodzinie: interwencja kryzysowa i psychiatria, Kraków 2000
2. Cz. Cekiera, Przemoc w rodzinie i w społeczeństwie a nadużywanie substancji psychotropowych oraz ich profilaktyka, [w:] Zagrożenia w wychowaniu i socjalizacji młodzieży oraz możliwości ich przezwyciężenia, pod red. T. Sołtysiak, Bydgoszcz 2005
3. A. Lipowska - Teutsch, Rodzina a przemoc, Warszawa 1995
4. S. D. Herzberger, Przemoc domowa: perspektywa psychologii społecznej, Warszawa 2002
4