68.Nurt jezuicki w architekturze barokowej Europy, ze szczególnym uwzględnieniem analizy kościołów Il Gesu w Rzymie i śś Piotra i Pawła w Krakowie.

Architekturę jezuicką określa się jako sztukę przełomu, okres przejściowy między renesansem a barokiem.

Tło historyczne

Odrodzony po soborze trydenckim (1545-1563) Kościół katolicki stanowił liczącą się w Europie potęgę. Przeprowadzano zmiany, ustalano kwestie dogmatyczne. Wzmogła się żarliwość religijna. Odpowiedzią ma reformację była tak zwana kontrreformacja - odnowa Kościoła katolickiego i starcie z protestantami. Formą ideologicznej walki z przeciwnikami był rozwój kaznodziejstwa, budowanie okazałych świątyń. Wiernych miały przyciągać rozbudowane nabożeństwa , widowiskowość i bogata oprawa ceremonii. Wraz z przełamywaniem się wartości religijnych także w sztuce nastąpił duży przełom. Sobór trydencki sformułował wyraźne zadania i cele, a także najogólniej mówiąc - określił charakter sztuki i architektury religijnej. Miała reprezentować Kościół, okazywać jego potęgę, przez materialne, zmysłowe piękno mówić o pięknie Boga niewidzialnego. Miała skupiać liczne rzesze wiernych we wspaniałych obrzędach, umożliwiać swobodne słuchanie płomiennych kazań, uwznioślać sceny religijne, zwłaszcza rozpowszechniać kult świętych, z którymi zerwali reformatorzy. Sztuka religijna, zgodnie z założeniami soboru trydenckiego, reprezentuje Kościół triumfujący i unaocznia wiernym jego wielkość poprzez bogatą i monumentalną architekturę, olśniewający przepych wystroju wnętrz, pełne emocji, wręcz teatralne nabożeństwa. W odróżnieniu od surowych budowli protestanckich, w kościołach katolickich wszystkie dziedziny sztuk plastycznych miały współgrać ze sobą w przekazywaniu wiernym mistycznego przesłania. Państwo Kościelne, najbardziej samodzielne pod względem gospodarczym i politycznym, stało się, wraz ze stolicą Rzymem, centrum kulturalnym Włoch. Realizację postulatów soboru trydenckiego, dotyczących m.in. sztuki i architektury, zlecono powstałemu około 1540 roku zakonowi jezuitów, który zrzeszał ludzi wykształconych, ogarniętych pasją misjonarską i całkowicie oddanych katolickiej ortodoksji. Wczesny barok stał się stylem jezuickim, wypracowanym w Rzymie pod czujnym okiem papieża.

Charakterystyka

Architekturę jezuicką cechuje monumentalizm, śmielsze niż w renesansie operowanie światłocieniem, bogatsze zdobienie wnętrz. Bryły są proste, zwarte, wnętrza przestronne. Nie wprowadzono żadnych innowacji w dziedzinie konstrukcji budynków, a w dekoracji korzystano z tych samych, zapożyczonych z antyku motywów, którymi posługiwali się twórcy renesansowi. Różnica polegała na odmiennym ich traktowaniu. Na szczególną uwagę zasługuje bardziej niż dotychczas okazała fasada. Jest zwykle dwukondygnacyjna, płaszczyzna muru podzielona poziomo gzymsami, pionowo podwójnymi pilastrami, półkolumnami lub kolumnami. Pojawia się złożona dekoracja rzeźbiarska, spotęgowanie kontrastów światłocieniowych. Zgodnie z zasadami architektury barokowej gmach musiał mieć element dominujący (tzw. dominantę), zwykle była to potężna kopuła. Powstają dodatkowe ołtarze przy filarach międzynawowych, a przy ostatnim filarze zawiesza się ambonę. Architektura, rzeźba i malarstwo splatają się w jedną, nierozłączną, malowniczą i ruchliwą całość, opartą na kontrastach, współdziałającą ze światłem.

Architektura Wzorcem, który na długie lata wyznaczył obowiązujący model kościoła w krajach katolickich, była ukończona w 1584 roku, macierzysta świątynia zakonu jezuitów - kościół Il Gesù w Rzymie. Bryła została zaprojektowana i zrealizowana pod koniec renesansu a jego dwukondygnacyjna elewacja to początki baroku, więc jest to zabytek należący do baroku kontrreformacyjnego. Pierwszy projektant kościoła, najsławniejszy uczeń Michała Anioła - Giacomo Barozzi da Vignola - stworzył plan łączący elementy układu centralnego i podłużnego. Bryła jedynie nawiązuje do formy krzyża łacińskiego, gdyż wydaje się bardziej zwarta niż świątynie budowane na planie typowego krzyża łacińskiego. W Il Gesù szeroką, dość krótką nawę główną przecina równie obszerny transept - nie wystaje on poza ściany boczne świątyni, więc jest to tak zwany transept pozorny. Powstałą w ten sposób na skrzyżowaniu naw, obszerną przestrzeń przykrywa potężna kopuławsparta na żaglach (pendentywach). Światło wpadające przez okna u podstawy kopuły, rozświetla obszar na skrzyżowaniu naw iprezbiterium. Nawy boczne zostały zastąpione kaplicami połączonymi przejściem, które służy jako miejsce modłów indywidualnych i odprawiania mszy dla licznie powstających bractw religijnych. Prezbiterium zakończone jest półkolistą absydą. Dzięki zwartemu korpusowi, wypunktowaniu ołtarzowego centrum, jednonawowemu rozwiązaniu, w którym zgromadzony tłum mógł łatwo śledzić przebieg nabożeństw czy kazań, powstało wnętrze czytelne, przestronne i funkcjonalne. Na ścianach i sklepieniach widnieją freski, wnętrze zdobią również rzeźby stiukowe z zaprawy gipsowej imitującej marmur), kunsztowne sztukaterie, piękne kapitele kolumn. Fasadę kościoła, zaopatrzoną w trzy wejścia, stworzył Giacomo della Porta między 1537 a 1541 rokiem. Została zaprojektowana w taki sposób, żeby jej elementy tworzyły ostre kontrasty światłocieniowe, co później stało się jedną z naczelnych cech baroku). Jest to fasada dwukondygnacyjna, podzielona pionowo zdwojonymi rytmami pilastrów korynckich, przy czym po obydwu stronach głównego wejścia i znajdującego się na jego poziomej osi otworu okiennego znajdują się półkolumny. Natomiast poziomo dzielą ją gzymsy. Oba piętra fasady łączą skrajnie umieszczone woluty. Całą elewację nakrywa trójkątny fronton (klasyczny tympanon). Wielkie okno, znajdujące się w centrum górnej kondygnacji, doświetla wnętrze świątyni. Nad bocznymi wejściami znajdują się nisze, a w nich rzeźby figuralne. W górnej kondygnacji nisze są puste. Do środka prowadzą 7-stopniowe schody rozległe na niemal całą szerokość fasady.

Wzorzec Il Gesù powielany był we wszystkich krajach katolickich, głównie we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Flandrii i Polsce.

Architektura jezuicka w Polsce Powstanie nowego nurtu w kulturze europejskiej zbiegło się z początkiem rządów w Rzeczpospolitejdynastii Wazów. Król Zygmunt III Waza, oddany zwolennik kontrreformacji, popierał działalność jezuitów, którzy właśnie w Polsce wznieśli pierwszy kościół kontrreformacyjny na północ od Alp - świątynię zakonną w Nieświeżu. Za nią powstało wiele innych, powtarzających bezwieżową fasadę i układ przestrzenny włoskiego Il Gesù. Znakomitym przykładem budowli wczesnobarokowej jest wybudowany przez kilku włoskich architektów jezuickich, a fundowany przez króla, kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Stanowi przykład baroku w jego początkach i stał się wzorem dla wielu innych kościołów w Polsce. Przy budowie kierowano się zasadą łączenia planu podłużnego z centralnym, czego wyrazem jest szeroka nawa środkowa, boczne nawy złożone z rzędów kaplic oraz krótki transept. Świątynia ma zwarte wnętrze, w którym najbardziej wyeksponowana przestrzeń to przykryte kopułą skrzyżowanie naw. Kopuła ma ciekawą formę elipsy. Na górze wieńczy ją ozdobna latarnia. Prezbiterium jest mroczne, a jego okna umieszczono tak, by światło padało na księdza odprawiającego mszę. W apsydzie dekorację stanowią sceny z życia św. Piotra i św. Pawła oraz posągi patronów Polski - św. Wojciecha i św. Stanisława. Uwagę przyciągają sztukaterie sklepień absydy i kaplic. Kamienna wykładzina nadaje budowli wyraz pewnej surowości. Kościół ma zwarty korpus ifasadę o silnie wystających gzymsach, potężnym wieńczącym tympanonie i podwójnym rytmie pilastrów. Jest dość oszczędna, jednak ma ogromną siłę wyrazu. W półkolistych niszach oraz na wysokich cokołach przed kościołem umieszczono posągi świętych, a nad portalemgłównym godło zakonu jezuitów, w górnej kondygnacji znajdują się posągi św. Zygmunta i św. Władysława. W dwukondygnacyjnej fasadzie odnajdujemy cechy kościoła Santa Susana oraz Il Gesù.

Wnętrza i dekoracje Wnętrza stają się bardziej bogato zdobione (prawdziwy rozkwit przypada na okres dojrzałego baroku), popularne były zdobienia stiukowe, sztukaterie, pojawiają się freski mające stworzyć iluzję przestrzeni. Wspaniałym przykładem jest fresk na sklepieniu kościoła św. Ignacego w Rzymie przedstawiający alegorię misji jezuickich (Andrea del Pozzo) oraz Triumf Jezusa na sklepieniu Il Gesù autorstwaGaulliego. Silnie zaakcentowane gzymsy tworzą poziome podziały wnętrz. Pilastry i półkolumny mają ozdobne kapitele.

Urbanistyka Na dobę kontrreformacji przypadają początki rozkwitu urbanistyki. W Rzymie, a za jego przykładem i w innych stolicach krajów europejskich, burzono stare domy tworząc owalne, okrągłe lub prostokątne place. Często wychodziły z nich pojedyncze lub rozchodzące się promieniście szerokie arterie, które umożliwiały podziwianie ze znacznej odległości usytuowanych przy placach monumentów architektury, okazałych fontann czy pomników. Znakomitym przykładem takiego rozwiązania jest ulica łącząca most św. Anioła z placem św. Piotra w Rzymie. Ważną postacią jest uważany za ojca urbanistyki Domenico Fontana, twórca planu przebudowy Rzymu. Według jego planów od starochrześcijańskiej bazyliki Santa Maria Maggiore rozchodziły się promieniście ulice, każda zamknięta optycznie obeliskiem lub kościołem.

Kościół Il Gesù w Rzymie

Kościół zaprojektowany został przez Giacomo della Porta oraz Jacopo Barozzi da Vignola, na zamówienie zakonu jezuitów, a zbudowany w latach 1568-1584. Autorem elewacji jest della Porta. Świątynia stanowi prototyp wielu barokowych kościołów jezuickich znajdujących się na terenie całej Europy (w tym również w Polsce).

Wnętrze świątyni nawiązywało jeszcze do wzorców gotyckich i renesansowych. Nowością było jednak wprowadzenie transeptupozornego, a więc transeptu znacznie krótszego niż w kościołach gotyckich. Kolejnymi różnicami było pojawienie się płytszegoprezbiterium, zredukowanie naw bocznych do rzędów kaplic oraz zlikwidowanie (obecnych w gotyku) łuków tęczowych oddzielających prezbiterium od nawy głównej.

Wskutek tych zmian rzut jedynie nawiązuje do formy krzyża łacińskiego, jako że sama bryła wydaje się być znacznie bardziej zwarta niż świątynie na rzucie typowego krzyża łacińskiego.

W fasadzie pojawiają się zdwojone pilastry. Sama fasada została zaprojektowana w taki sposób, żeby jej elementy tworzyły ostre kontrasty światłocieniowe (co później stało się jedną z naczelnych cech baroku).

Wszystko to zaburzyło tak cenioną do tej pory harmonię i umiar. Budowla robi więc wrażenie ozdobnej i wyrafinowanej. Stanowi zapowiedź nowego stylu w budownictwie - baroku.

Fasada kościoła jest podzielona na dwie części. Dolna część podzielona jest na sześć par pilastrów z korynckimi literami, natomiast górna część jest podzielona czterema parami pilastrów. Górna część jest połączona z dolną część przez spirala z każdej strony. Główne drzwi stoją pod krzywoliniowym tympanonem , a dwie boczne pary drzwi są pod trójkątnym tympanonem. Nad głównymi drzwiami widać tarczę z christogramIHS , reprezentujących imię Jezusa Ihesus. Elewacja pokazuje również papieski herb i tarczę z initialism SPQR .

Obecny ołtarz główny, zaprojektowany przez Antonio Sarti (1797-1880), został zbudowany w połowie 19 wieku. Jest zdominowany przez cztery kolumny w neoklasycystycznymfrontonem . Sarti również wykonał rysunki tabernakulum . Anioły wokół IHS aureole zostały wykonane przez Rinaldo Rinaldi (1793/73). Dwóch aniołów klęczących na każdej stronie aureole są dziełem Francesco Benaglia i Filippo Gnaccarini(1804/75). Ołtarz, reprezentujący "Obrzezanie", został namalowany przez Alessandro Capalti (1810-1868). Pułap apsydy zdobi obraz "Glory Mistycznego Baranka" przez Baciccia (Giovanni Battista Gaulli).

Analiza na mature:

Kościół Il Gesú (Imienia Jezus);

Rzym;

(główny) kościół zgromadzenia jezuitów.

druga połowa XVI wieku (1568 r.);

barok (wczesna faza baroku, barok kontrreformacyjny z elementami

manieryzmu);

projekt kościoła autorstwa (Giacomo Barozzi) da Vignola, fasada według

projektu Giacomo della Porta.

kościół podłużny na planie krzyża łacińskiego, zamknięty półkolistą apsydą,

z ramionami transeptu wysuniętymi nieznacznie poza linię muru;

• korpus jednonawowy z rzędami kaplic po bokach połączonych między sobą

wąskimi przejściami;

• na skrzyżowaniu nawy z transeptem znajduje się kopuła na planie koła.

Układ przestrzenny:

• skomponowany z dwóch segmentów: centralnej części prezbiterialnej

i krótkiego, szerokiego korpusu;

• wnętrze sklepione kolebkowo z dominantą wyniosłej kopuły na bębnie;

•

podział ścian przeprowadzony przy pomocy pilastrów w układzie

dwukondygnacjowym: w strefie dolnej szerokie arkady otwarte na wnętrze

nawy, powyżej rząd okien;

• wnętrze nawy obszerne, przestronne (ukierunkowane ku ołtarzowi

głównemu);

• liczne okna umieszczone w górnej partii murów i bębnie kopuły rozświetlają

wnętrze tworząc zróżnicowane efekty światłocieniowe, z zaakcentowaniem

przestrzeni pod kopułą.

Opis fasady:

• fasada dwukondygnacjowa (piętrowa) zwieńczona trójkątnym przyczółkiem

(tympanonem);

• dolna kondygnacja fasady pięciopolowa, górna trójpolowa, oddzielone

belkowaniem;

• różnica szerokości obu kondygnacji wyrównana za pomocą łączących je

miękkich linii spływów wolutowych (ślimacznic);

•

fasada podzielona parami pilastrów;

•

na osi centralnej: portal główny ujęty kolumnami, zwieńczony trójkątnym

przyczółkiem w łuku na pasie belkowania, powyżej w górnej kondygnacji

półkoliście zamknięte okno;

• w polach bocznych wnęki (nisze) na pomieszczenie rzeźb;

• fasada monumentalna, szeroka, w układzie horyzontalnym;

•

elementy dekoracyjne podporządkowane strukturze architektonicznej.

Program ideowy a koncepcja architektoniczna:

• układ przestrzenny kościoła został dostosowany znakomicie do potrzeb

duszpasterskich jezuitów, którzy odegrali pierwszoplanową rolę w dziele

reformy Kościoła po Soborze Trydenckim i w powstrzymaniu reformacji

(kontrreformacja);

• szeroka nawa pozwalała na zgromadzenie licznych wiernych i kierowała ich

wzrok ku ołtarzowi głównemu „zachęcając” do aktywnego

współuczestnictwa we mszy św. oraz skupiała uwagę wiernych na kazaniach

wygłaszanych z ambony (efekty teatralne);

• wnętrza kaplic oddzielone od nawy, stwarzały odpowiedni nastrój dla

indywidualnej modlitwy medytacyjnej, (zalecanej przez założyciela jezuitów

św. Ignacego Loyolę);

• przejścia pomiędzy kaplicami umożliwiały poruszanie się procesji wokół

wnętrza kościoła;

• operowanie zróżnicowanym światłem oraz dobra akustyka wnętrza (muzyka

organowa, kazania) były środkami oddziaływania na sferę emocjonalną

wiernych (potęgując nastrój religijnego uniesienia czy indywidualnego

skupienia);

• reprezentacyjny charakter majestatycznej fasady świadczył o sile autorytetu

kościoła.

Znaczenie i wpływ:

• formy architektoniczne Il Gesú są wyrazem monumentalnej, pełnej powagi

architektury sakralnej doby kontrreformacji;

• koncepcja architektoniczna inspiruje rozwiązania charakterystyczne dla

architektury baroku, była pierwowzorem dla licznych świątyń jezuitów

i innych zgromadzeń zakonnych;

• odczytana może być jako udane, harmonijne połączenie planu podłużnego

i centralnego;

• układ przestrzenny kościoła Il Gesú i schemat kompozycyjny jego

bezwieżowej fasady były uważane w końcu XVI i XVII w. za jedne

z najdoskonalszych rozwiązań w rzymskokatolickiej architekturze sakralnej;

• w Polsce spośród wielu naśladownictw typu Il Gesú jednym z najlepszych

jest m.in. jezuicki kościół św. św. Piotra i Pawła w Krakowie.

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła

Kościół ma szeroki, jednonawowy korpus z nawami bocznymi o charakterze kaplic, transept z kopułą na skrzyżowaniu oraz prostokątne (krótkie) prezbiterium zamknięte półkolistą apsydą.

Fasada

Dwukondygnacyjna fasada z dolomitu przypomina rzymski kościół Santa Susana Carla Maderny, ale są w niej też echa fasady głównego kościoła jezuickiego Il Gesù w Rzymie.

W niszach znajdują się posągi świętych jezuickich: św. Ignacego Loyoli, św. Franciszka Ksawerego, św. Alojzego Gonzagi oraz św. Stanisława Kostki dłuta Dawida Heela, a nad portalem głównym godło zakonu jezuitów; w górnej kondygnacji św. Zygmunt i św. Władysław.

Ogrodzenie placu z rzeźbami apostołów zostało zaprojektowane przez Kacpra Bażankę, a wykonane w roku 1722 przez Dawida Heela z wapienia pińczowskiego. Dziś, na miejscu XVIII-wiecznych, bardzo zniszczonych oryginałów, znajdują się współczesne kopie (także z wapienia pińczowskiego), wykonane przez Kazimierza Jęczmyka. Przyczyną tego stanu są kwaśne deszcze wymywające twarze rzeźb.

Wnętrze

Stiukowa dekoracja, głównie na sklepieniach, jest autorstwa Giovanniego Battisty Falconiego: w apsydzie prezbiterium są to sceny z życiaśw. Piotra i Pawła oraz posągi patronów Polski - św. Wojciecha i św. Stanisława. W nawach bocznych dekoracja staje się bardziej swobodna - pojawiają się tam postacie puttów wplecionych w ornamentalne kompozycje i plafony.

Późnobarokowy ołtarz główny z roku 1735 z obrazem Józefa Brodowskiego "Wręczenie kluczy św. Piotrowi" zaprojektowany został przezKacpra Bażankę.

Wśród elementów wyposażenia wnętrza wyróżnia się nagrobek biskupa Andrzeja Trzebickiego z końca XVII wiek, a także nagrobki rodzin Branickich (z 1720-25 r.) i Brzechffów (z 1716 r.) projektu Kacpra Bażanki.

Oświetlenie wnętrza zostało podporządkowane teatralizacji sprawowania liturgii w baroku: światło miało skupiać się na księdzu odprawiającym mszę świętą, a boczne filary wspierające kopułę miały stwarzać wrażenie kulis teatralnych.

W 1638 roku przy kościele Jezuici założyli kapelę - największą w ówczesnej Polsce. Śpiewało w niej od 80 do 100 osób.

Krypty

W podziemiach kościoła pochowany jest ks. Piotr Skarga.

Od stycznia 2010 r. trwają prace nad utworzeniem w podziemiach Panteonu Narodowego^[2][3].

W kościele jest zawieszone najdłuższe w Polsce wahadło Foucaulta (46,5 m). Co czwartek odbywają się demonstracje^[4], pozwalające zaobserwować (pośrednio) ruch obrotowy Ziemi wokół własnej osi.

---