Kolonializm Europejski w pierwszej połowie XIX w.

Terytorialna ekspansja państw europejskich poza granice Europy nabrała w XIX wieku nowego charakteru. Zmieniały się zarówno mechanizmy ekspansji jak i role, jakie zamorskie posiadłości odgrywały w życiu metropolii a także układ zależności, jakie łączyły je z metropolią. Na początku XIX istniały dwa wielkie zamorskie imperia: Hiszpania i Wielka Brytania. Hiszpania po serii wstrząsów wewnętrznych miała pogrążyć się w kryzysie i zniknąć po większej części jako mocarstwo kolonialne, Wielka Brytania zaś po odłączeniu się od centrum kolonii północnoamerykańskich szybko skonsolidowała się ponownie. Inne kraje europejskie takie jak Francja, Holandia i Portugalia posiadały znacznie mniejsze posiadłości kolonialne niż Londyn i Madryt. Odrębny model ekspansji to przypadek imperium rosyjskiego, która jeszcze w XVII wieku zaczęła kolonizować Syberię. Rosja jako kraj euroazjatycki nie musiał szukać możliwości zawładnięcia nowymi ziemiami na innych kontynentach, posiadała ona wprawdzie posiadłości zamorskie w XIX wieku takie jak osiedla na Alasce, jednak w 1867 sprzedano je Stanom Zjednoczonym i uwaga polityków rosyjskich skierowała się w inną stronę: na Kaukaz i w kierunku Azji środkowej. Ekspansja kaukaska rozpoczęła się w 1801 roku zajęciem Gruzji, do końca lat 20 - tych po pomyślnej wojnie z Rosją znaczna część Kaukazu i Transkaukazji znalazła się w granicach rosyjskiego imperium. Jednak panowanie Rosji w tej części świata było umowne, najzacieklejsze walki toczyły się z rosyjskim panowaniem w Czeczenii i w Dagestanie. Francja natomiast utraciwszy większość swoich pozaeuropejskich posiadłości podczas długotrwałych wojen z Wielką Brytanią podjęła na nowo próbę odbudowania swojej kolonialnej potęgi w 1830 roku, kiedy francuska ekspedycja wojskowa zajęła Algier, jednak walki w Algierii toczyły się jeszcze do 1857 roku. Pod rządami Napoleona III Francja opanowała jeszcze do połowy lat sześćdziesiątych Senegal i nieco później część Półwyspu Indochińskiego (obecne południowe rejony Wietnamu i Kambodży). Jednak głównym rozdającym na arenie podbojów kolonialnych w XIX wieku jest zdecydowanie Wielka Brytania. Terenem, który przyciągał w XIX wieku najbardziej Brytyjczyków były Indie, gdzie Wielka Brytania była reprezentowana przez kompanię wschodnioindyjską. Było to stowarzyszenie kupieckie o bardzo rozległych uprawnieniach również politycznych i sporej sile militarnej. Kompania ta z pełnym poparciem rządu w Londynie uzależniła od siebie w już drugiej połowie XVIII wieku władców indyjskich i w XIX wieku dążyła do umacniania swojej pozycji w tym regionie(bardzo cennym dla Londynu gospodarczo). XIX wiek zaczął się dla Brytyjczyków w Indiach walkami prowadzonymi z federacją księstw utworzonych przez lud Marathów, które to starcia zakończyły się dla Brytyjczyków zwycięsko w 1803 roku. Starcia zbrojne między londyńskim centrum a indyjską metropolią zdążały się zresztą w nadchodzącym okresie często, a najważniejszą z nich będzie wojna toczona w latach czterdziestych z rycerskim zakonem, Sikhów, który to zakon utworzył w Pendżabie własne państwo. Kiedy w 1849 roku po krwawych walkach Sikhowie uznali brytyjską zwierzchność oznaczało to że w praktyce Brytyjczycy kontrolują cały obszar Indii. Jednak kontrola ta nie odbywała się bezpośrednio, rządy lokalne często sprawowane były przez miejscowych i oparte zostały bardzo sprytnie o lokalne istniejące już systemy i struktury władzy, na czele, których stali różni rozmaitej rangi książęta uzależnieni prawie `całkowicie od europejskich zwierzchników. Ogromną zaletą tego systemu był fakt, że relatywnie niewielka liczba przedstawicieli metropolii mogła zarządzać ogromnym terytorium. Zarówno gospodarcza jak i polityczna aktywność Brytyjczyków w Indiach oddziaływała bardzo silnie na zastany tam w chwili podboju stan rzeczy i doprowadziła między innymi do poważnego zagrożenia dla tradycyjnego indyjskiego rzemiosła i doprowadziła do stanu niemalże kryzysu indyjskie rolnictwo. Tak nagłe, niespodziewane i bardzo szybkie zmiany w społeczeństwie indyjskim, które było bardzo tradycyjne doprowadziło do wzrostu nastrojów antyeuropejskich, czego efektem była rebelia miejscowych żołnierzy - sipajów w latach 1857 - 1858. Była to erupcja antyeuropejskości na największą skalę i została zdławiona niezwykle krwawo.

Bardzo istotnym wątkiem, o którym należy wspomnieć przy omawianiu europejskiego kolonializmu jest niewolnictwo, które stanowiło niemalże fundament całego porządku gospodarczo - społecznego kolonialnego systemu. Jednak właśnie XIX wiek przyniósł zachwianie tego systemu, gdyż po pierwsze zmniejszała się ekonomiczna użyteczność niewolnictwa, po drugie jego moralny wymiar stał w ostrej sprzeczności z głoszonymi wówczas w Europie oświeceniowymi idami. Już w 1783 powstaje we Francji „Towarzystwo Przyjaciół Czarnych”. Wielka Brytania zakazuje handlu niewolnikami w 1807 roku z dwóch powodów: po pierwsze angielscy kupcy tracą zainteresowanie żywym towarem, po drugie po wprowadzeniu tego zakazu Wielka Brytania szafuje hasłem powszechnego zakazu handlu żywym towarem, aby ugodzić w gospodarki konkurujących z nią państw takich jak Hiszpania i Portugalia.

Myśl o opanowywaniu nowych lądów rozpowszechnia się i bardzo szybko staje się popularna pod koniec XIX wieku właściwie w całej Europie i jest to uwarunkowane kilkoma powodami. Po pierwsze i najważniejsze decydują względy gospodarcze. Najprościej rzecz ujmując Europa czerpie z Afryki i Azji surowce w zamian wysyłając tam swoje produkty. Poza tym istniało dla kolonializmu bardzo silne poparcie europejskich społeczeństw wynikające z przekonania o wyższości Europejczyków nad innymi ludami. Padały w dyskusjach publicznych nawet argumenty, że zetknięcie się z „ cywilizacją” będzie dla społeczeństw pozostających w stanie „ barbarzyństwa” korzystne, poza tym żywe było przekonanie, iż wyższość cywilizacyjna ścisłe wiąże się z wyższością rasową, stąd wprowadzanie w miejscach podbojów stratyfikacji miejscowej ludności według koloru skóry, wyżej stali oczywiście Ci „bielsi”, jako że Ci stojący wyżej mają obowiązek zajmowania się tymi stojącymi niżej.

Najszybciej i z największą energią zawładnęli Europejczycy Afryką, bo na początku ekspansji posiadano jego niewielką część ok. 10 % to do ok. roku 1810 europejskie mocarstwa zawładnęły niemal całym kontynentem. Głównym powodem tej sytuacji jest fakt, że rdzenni mieszkańcy Afryki nie byli sobie w stanie poradzić z szkolonymi i uzbrojonymi armiami najeźdźców. A drugim powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, że Afryka wkroczyła w wiek XIX bardzo silnie osłabiona wywozem niewolników głównie na plantacje w Ameryce Północnej. Według obliczeń szacunkowych w XVIII wieku, co roku docierało tą drogą za ocean ok. 50 tysięcy ludzi. Skala tego „przedsięwzięcia” była tak ogromną, ponieważ doliczano przy każdym ładunku liczbę osób, które transportu w nieludzkich warunkach miały nie przeżyć. Uczestniczyli w tym procederze Europejczycy, Amerykanie, arabscy kupcy, którzy dostarczali kolonizatorom żywy towar a także czasami lokalni wodzowie plemion sprzedający poddanych za europejski towar wymienny, czyli najczęściej alkohol i broń palną.

Po opanowaniu Afryki w zaledwie czterdzieści lat pod rządami Francji znalazły się: północ Afryki od Tunisu po Maroko, Afryka Zachodnia od Mauretanii po Dahomej i ze strefy centralnej obszar od Gabonu po Saharę i Madagaskar. Wielka Brytania podbiła północ od Kraju Przylądkowego do jeziora Tanganika, część wschodniego wybrzeża aż za Jezioro Wiktorii, a także posiadłości nad zatoką Gwinejską, z których największą była Nigeria. W Afryce północnej ich największą zdobyczą był oczywiście Egipt. Nie wszędzie jednak podbój przebiegał tak gładko z potknięć kolonizatorów wyliczyć można brytyjską kolonizację Sudanu, który już wcześniej podbijany był przez Egipt i gdzie zrodził się islamski ruch zarówno antyegipski jak i antyeuropejski skupiony wokół przywódcy religijnego Muhmada Ahmada, który walczył z kolonizatorami skutecznie kilkakrotnie pokonując wojska brytyjskie do roku, 1898 kiedy to zadano im ostateczny cios w bitwie pod Omdurmanem przy pomocy niedawno skonstruowanych karabinów maszynowych i przy przewadze liczebnej. Kolejnym niełatwym łupem były republiki burskie, które Brytyjczycy chcieli zając ze względu na znajdujące się tam złoża diamentów( jak się później okazało również złota). Aneksji wprawdzie dokonano w 1877 roku jednak po kilku latach Burowie zdołali uzyskać niezależność. W metropolii ten konflikt zbrojny spowodował wzrost nastrojów patriotycznych a nierzadko nacjonalistycznych, ponieważ konflikt ten wiązał się silnie z brytyjsko - niemiecką walką o dominację w tej części Afryki. Ostatecznie w 1902 roku Transwal i Orania uznały brytyjską zwierzchność i od tego czasu wzajemne stosunki ulegały stopniowej poprawie aż do roku, 1910 kiedy to na wzór Kanady i Australii utworzono z południowoafrykańskich posiadłości Związek Afryki Południowej z własnym parlamentem i rządem. Obok Wielkiej Brytanii i Francji jako kolonizatorzy pojawili się na kontynencie afrykańskim także Niemcy i Belgowie. Ci pierwsi opanowali w latach osiemdziesiątych rozległe obszary w Afryce południowo - zachodniej, a Belgia podporządkowywała sobie większą część dorzecza Kongo. Jeżeli zaś idzie o Azję była głównie domena Rosji, która na początku lat siedemdziesiątych sprawiła, że jej zwierzchnictwo zostało uznane w Bucharze, Kokandize i Chiwie. Zaś Francja podbijała półwysep Indochiński - dzisiejszą środkową i północną część dzisiejszego Wietnamu. Nie był jednak w przypadku Azji możliwy tak jak miało to miejsce w Afryce podbój całego kontynentu przez kolonizatorów a przyczyną tego stanu rzeczy był fakt, iż w Azji najazd napotkałby po prostu opór dobrze rozwiniętych państw o porównywalnym potencjale militarnym. Nad Azją starano się, więc zapanować inaczej, w miarę możliwości wykorzystywano pośrednie metody gospodarczego i politycznego uzależnienia.

---