Prehistoria Europy

od paleolitu po epokę brązu

Jas Justyna

Prehistoria

To najdłuższy okres dziejów od pojawienia się człowieka na Ziemi do powstania pisma

i źródeł pisanych. Pokrywa się z terminem archeologia pradziejowa utrzymanym

przez badaczy traktujących archeologię jako dyscyplinę źródłową.

WSTĘP DO PALEOLITU:

Najnowsze badania ujawniły, że okres który nazywamy początkami kultury ludzkiej, tj. paleolit był poprzedzony przez epokę, w której posługiwano się rozmaitymi narzędziami okazyjnymi a także wyrobami z drewna.

Innymi słowy- już wcześniej sądzono, że istniały przesłanki umożliwiające wykształcenie się wyższych form antropologicznych, a co się z tym wiąże, pozwalających przyspieszyć sam proces uformowania się homo sapiens.

W takim ujęciu zgodzić się musimy ze zdaniem, że właściwe początki formowania się kultury ludzkiej znajdują się na razie w dużej mierze poza zasięgiem naszej wiedzy. Epoka, którą nazywamy paleolitem, jest już niejako drugim etapem jej rozwoju.

Paleolit jest epoką kamienia łupanego. Termin ten obejmuje okres pradziejów od czasów kiedy człowiek zaczął produkować narzędzia (ok. 4,5- 4 mln lat temu) do schyłku epoko plejstocenu.

Starszy paleolit możemy uważać, za okres, w którym w wyniku nieustannych przemian następujących w ciągu długich tysiącleci społeczeństwo ludzkie odnosiło pierwsze wielkie sukcesy na drodze opanowywania sił przyrody i zaprzęgania ich do swych potrzeb.

Były to również czasy, gdy świadome działanie zaczynało dominować nad instynktem.

Paleolit dzielimy na:

1. Paleolit dolny (ok. 4,5- 4 mln do 120 tys. lat p.n.e):

Formy przedludzkie produkują prymitywne narzędzia kamienne i krzemienne; narzędzia otoczakowe, pięściaki. Wznoszą pierwsze budowle mieszkalne, umieją wykorzystać ogień.

2. Paleolit środkowy (ok. 120 tys- ok. 40 tys. lat p.n.e):

Produkcja głównie narzędzi odłupkowych, zaczęto stosować skomplikowane techniki krzemieniarskie. Pojawiły się również elementy kultury duchowej.

3. Paleolit górny (ok. 40 tys- ok. 8300 lat p.n.e):

Nastąpił gwałtowny rozwój wiórowych technik krzemieniarskich. W epoce tej również miało miejsce ogromne zróżnicowanie form narzędzi. W paleolicie górnym możemy zaobserwować także rozkwit przemysłu rogowego i kościanego, zwł. związanego ze stosowaniem wyszukanych strategii myśliwskich; różnorodne formy budownictwa mieszkalnego ; bogactwo obiektów sztuki w postaci rytów malowideł i płaskorzeźb naskalnych jak również ornamentyki na narzędziach.

Pierwsze przeniknięcie Homo erectus do Europy miało miejsce ok. 1 mln lat temu.

W Europie musiał się on dostosować do nowych warunków, które panowały na tym obszarze. W adaptacji do nowego środowiska istotną rolę odegrał ogień, który służył do przyrządzania pożywienia, a także do ogrzewania organizmu oraz zabezpieczenia człowieka

i pożywienia przed napaścią. W epoce tej zaczęto ulepszać budowę wszelkich schronień. Dodatkowo rozpoczęto wytwarzanie odzieży, która była niezbędnym elementem w adaptacji człowieka do nowego terenu.

Formy rozwoju populacji koncentrowały się głównie na zbieractwie, dopiero później

zaczęto polować na większe zwierzęta.

U schyłku tej epoki zmieniła się znacząco eksploracja środowiska przyrodniczego.

Zaczęto przenosić obozowiska, gdy wyczerpywały się zasoby danego terenu,

tzw. strategia oportunistyczna.

W paleolicie pojawiły się również pierwsze obozowiska łowieckie, będące nastawione

bardziej efektywnie na planowanie i wykorzystywanie zasobów terenu w różnych sezonach.

(wiosna- ryby, latem- rośliny, jesienią i zimą -zwierzęta)

Podstawowymi jednostkami społecznymi paleolitu były gromady składające się z rodzin dysponujących własnymi szałasami. Wszyscy członkowie gromady byli ze sobą spokrewnieni. W społeczeństwie tym nie było różnic społecznych i majątkowych.

PALEOLIT NA ZIEMIACH POLSKICH:

1. Starszy paleolit:

Brak niestety pewności, których lat sięgają początki przebywania grup ludzkich na ziemiach polskich. Niewielka liczba znalezionych zabytków wskazuje na to, że na terenach Polski przebywała mała grupa, składająca się zapewne tylko z kilku osobników.

Jest rzeczą ciekawą , że zarówno w jaskini Ciemnej, jak też w Piekarach pod Krakowem znaleziono zespoły krzemienne dowodzące, że w inwentarzu dominowały narzędzia odłupkowe, natomiast miejscowości Konradówka natrafiono, na wtórnym wprawdzie złożu, na pięściak typu aszelskiego. Znaleziska te pozwalają nam postawić hipotezę, że już w dolnym paleolicie przebywały na terenie Polski , podobnie jka na innych obszarach, niewielkie grupy myśliwych, posługujące się odmiennymi tradycjami technicznymi.

Ślady pobytu człowieka, o których wyżej była mowa, nieliczne dotąd i słabo zadbane na ziemiach polskich sięgają około 250 000 do ok. 180 000 lat p.n.e.

ŚRODKOWY PALEOLIT:

Wraz ze zmianami klimatycznymi, zaistniały na ziemiach polskich korzystniejsze warunki bytowania. Zwiększyła się również liczba ludności koczującej na obszarze Polski.

Oprócz zabytków wykazujących wyraźne nawiązanie do dawnych tradycji aszelskich spotykamy i takie, które mówią, iż część grup tu przebywających miała inne nawyki produkcyjne.

Do nich należy m In. Grupa prądnicka, która swą nazwę zawdzięcza rzece Prądnik.

Jej cechą charakterystyczną jest zarzucanie w miarę upływu lat pięściaków dwustronnie retuszowanych i coraz częstsze posługiwanie się nożami krzemiennymi oraz różnymi innymi narzędziami służącymi do obróbki drewna, kości i rogu, a także zapewne do przygotowywania jadła.

Zaczęto polować na większe zwierzęta jak; mamuty, renifery oraz konie. Zdobyczą środkowego paleolitu była też umiejętność konserwowania mięsa. Nauczono się więc gromadzić zapasy , co zabezpieczało byt grupie w okresach, w których były gorsze warunki dla polowań.

Spotykamy się wtedy z pierwszymi przejawami zabiegów magicznych, a także z zabytkami sztuki związanymi zapewne z tymi samymi praktykami.

Na uwagę zasługują międzywojenne odkrycia w Jaskini Radochowskiej na Śląsku oraz powojenne w jaskini w Dziadowej Skale. W pierwszej z nich znaleziono w spejclanym schowku czaszkę niedźwiedzia jaskiniowego z upiłowanymi kłami, a w drugiej podobnie ukrytą żuchwę młodego konia. Praktyki te , jak można sądzić na podstawie analogii etnograficznych , łączyły się z magią myśliwską. Wiązały się one z troską o zapewnienie obfitych łowów.

W dalszym ciągu obok polowań dużą rolę w zdobywaniu pożywienia odgrywało zbieractwo zarówno roślinne, jak i zwierzęce.

MŁODSZY PALEOLIT:

Jest to okres przypadający na czasy ostatniego zlodowacenia, tzw. bałtyckiego. Tempo rozwoju grup ludzkich wyraźnie wówczas narasta, stwarzając przesłanki do znacznie szybszego postępu. W dziejach jego dominuje Homo sapiens fossilis, który wykazuje się zdumiewającymi umiejętnościami w doskonaleniu zarówno technicznej str. produkcji jak też w tworzeniu dzieł sztuki i organizowaniu się w wyższe formy społeczne.

MEZOLIT:

(ok. 10000 - ok. 5000 p.n.e)

Podstawą gospodarki ludzi mezolitu było wciąż jeszcze polowanie, nie tylko na wielkie zwierzęta (jak jelenie), lecz także i na ptaki; w wielu miejscach uzupełnianie ono było rybołówstwem, a na brzegu morza -również zbieraniem mięczaków. Poza tym w dalszym ciągu dużą rolę odgrywało oczywiście zbieranie jadalnych roślin.

Do najważniejszych narzędzi produkcji człowieka mezolitu należały - jedno z najdonioślejszych odkryć epoki kamienia- łuk i strzały, o ostrych kamiennych grotach.

Ważną pomoc w zdobywaniu pożywienia stanowiły też dłubanki.

Pojawiły się nowe narzędzia z kości i poroży, zwłaszcza mocne harpuny, topory i siekiery

z otworami , ząbkowane ostrza oszczepów. U schyłku europejskiego mezolitu pojawiły

się wreszcie prymitywne naczynia gliniane.

Ogromne zmiany zachodziły w sposobie produkcji i trybie życia, w istotny sposób

zmieniały się stosunki społeczne. Przejście do neolitu stało pod znakiem przekształcania

się całego społeczeństwa ludzkiego, a więc również stosunków socjalnych i ideologii.

Neolit

(ok. 9000 - ok. 3400/2000 p.n.e)

-Pierwsi rolnicy, pierwsi rzemieślnicy

Jesteśmy w epoce neolitu (począwszy od 6000 roku przed naszą erą w Europie).

Przyroda niewiele się już różni od tej, którą znamy… Neolit charakteryzuje się

licznymi przemieszczeniami ludności. Jest to epoka, kiedy człowiek uczy się

gładzenia kamienia i z wolna udaje mu się zapanować nad środowiskiem.

Nowe narzędzia ułatwiają mu karczowanie lasów i budowanie osad. Jak przystało

na prawdziwego rolnika hoduje bydło i uprawia zboża. Nowa technika - obróbka

metali - wprowadzi go w epokę brązu (około 1800 roku przed naszą erą).

Oswajanie przyrody

Do VIII tysiąclecia przed narodzeniem Chrystusa na Bliskim Wschodzie, oraz do VI

tysiąclecia w Europie, człowiek prowadził tryb życia łowcy oddając się myślistwu, rybołówstwu i zbieractwu. W epoce kamienia gładzonego jego życie ulega głębokim przeobrażeniom: zaczyna sam produkować żywność hodując bydło i uprawiając ziemię.

Na Bliskim i Środkowym Wschodzie, na obszarze zwanym Żyznym Półksiężycem, który rozciągał się od wybrzeży Morza Śródziemnego po Mezopotamię i północne krańce Syrii, przyroda obdarzała ludzi wieloma gatunkami zbóż oraz innymi roślinami jadalnymi.

W stanie dzikim żyły tam także owce, kozy, świnie i bydło. Z tego regionu pochodzą

pierwsze udomowione zwierzęta i rośliny Europy, przeniesione przez ludność przemieszczającą się poprzez basen śródziemnomorski lub wzdłuż biegu Dunaju.

Dzięki hodowli ludzie zapewniają sobie zawsze dostępne zapasy żywności; zwierzęta dostarczają im mleko, skóry i wełnę. Na Bliskim Wschodzie zakładanie pierwszych osad ludzkich poprzedza hodowlę i uprawę roli; W Europie dzieje się to równolegle. Jednak te

trzy elementy są nierozdzielnie: hodowca, a zwłaszcza rolnik potrzebuje stałego miejsca zamieszkania.

Wraz z nową organizacją życia społecznego i gospodarczego w epoce neolitu pojawiają

się ważne innowacje techniczne: naczynia ceramiczne, umiejętność gładzenia kamienia

oraz tkactwo. Ceramika pozwala na składowanie zapasów żywności i gotowanie gorących posiłków. Gładzenie daje możliwość wykorzystania mniej twardych skał niż krzemionka,

a zaostrzone kamienie są bardziej odporne na uderzenia. Podejmowane są pierwsze próby tkania włókien roślinnych i zwierzęcych, jak wełna czy len.

Życie w osadzie

W V tysiącleciu przed naszą erą na całym obszarze Europy pierwsi rolnicy budują podłużne, prostokątne domy z drewna lub z cegły mułowej. Osady i inne im podobne noszą cechy charakteru wczesno miejskiego, stanowiąc przy tym pierwsze znane tego typu osady

na świecie. Nie wszystkie są obronne, ale wszędzie widzimy zwarte osadnictwo, solidne,

stałe budynki, ślady prężnej organizacji o cechach wspólnot z silnym autorytetem władzy.

W większości możemy dostrzec zorganizowany kult publiczny i założ. świątyń.

W niektórych takich osadach spotykamy wyspecjalizowaną wytwórczość obróbki kamienia, krzemienia, rogu i kości. Inne monopolizowały wymianę surowców i wyrobów m.in. poszukiwanych surowców do wyrobu narzędzi jak np. obsydian.

W neolicie rozpoczął się w Europie rozwijać handel wymienny, dzięki któremu przedmioty dostawały się do odległych krain. (np. muszle małżów) Głównymi przedmiotami handlu

były zapewne: bursztyn, miód, sól, skóra, niektóre kamienie, jak marmur, później miedź

i złoto. Ten ożywiony handel przyspieszył przemiany społeczno- ekonomiczne, zwłaszcza

w okresie brązu i żelaza.

PODSUMOWANIE:

Neolit

- prawdziwa rewolucja

Przez wiele set tysiącleci człowiek żył z łowiectwa. Wraz z epoką neolitu rodzi się nowy

tryb życia, który obejmuje prawie cały świat, z nielicznymi wyjątkami; jak Eskimosi czy plemiona australijskie. W ciągu niespełna 10 000 lat pojawiają się pierwsze osiedla ludzkie, wynalezione zostaje pismo, narzędzia staną się znacznie bardziej doskonalsze.

A liczne wędrówki ludności, które miały miejsce u schyłku neolitu przyczyniły się

do wyodrębnienia się głównych grup kulturowo-językowych współczesnej Europy.

Epoka brązu:

(ok. 3400 - ok. 1200/750 p.n.e.)

Ze wzrostem populacji i wykorzystania metali kończyła się epoka neolitu. Ludzie nauczyli się wytapiać rudę w prymitywnych piecach i sporządzać z metalu ozdoby, narzędzia i broń.

Wynalezienie brązu pozwoliło wytwarzać surowiec na narzędzia i broń, znacznie przewyższające wyroby kamienia, drewna i kości.

Technologia odlewania brązu została wysoko rozwinięta, a niektórych jej tajników nie wyjaśniliśmy do dziś. Różnymi skomplikowanymi sposobami sporządzano z tego stopu

nie tylko narzędzia i broń, lecz także naczynia i inne przedmioty codziennego użytku

oraz rozmaite ozdoby.

W okresie brązu nadal podnosił się poziom techniczny, ekonomiczny, i społeczny

człowieka, struktura społeczeństwa ulegała dalszemu zróżnicowaniu.

Arystokracja rodowa wyraźnie wyodrębniła się z ludu i organizacja plemienna zyskiwała

coraz to większe znaczenie. Doszło też do drugiego społecznego podziału pracy, mianowicie do oddzielenia się rzemieślników i górników od głównych producentów żywności - rolników

i hodowców. Podstawy rolnictwa nie zmieniły się jednak w istotny sposób.

Do powstania różnic społecznych przyczynił się w dużym stopniu rozkwit dalekosiężnego handlu wymiennego i możliwość indywidualnego bogacenia się (gromadzenie metali). Postępował nadal rozpad starego porządku społecznego.

Do ważniejszych kultur epoki brązu należą:

• Kultura przedłużycka:

- w gospodarce dominowała hodowla zwierząt domowych nad uprawą roli.

- rozwija się metalurgia

-produkuje się wiele różnych narzędzi, broni oraz ozdób czy też symboli władzy (diademy)

-wyrabia się również narzędzia z kamienia

-używano mieczy, sztyletów, grotów, oszczepów oraz czekanów z brązu

-budowanie kurhanów i grobów płaskich

• Kultura trzciniecka:

- uprawiano myślistwo i zbieractwo

-w obrządku pogrzebowym przeważa grzebanie zmarłych, rzadziej występuje ciałopalenie.

-drewno wykorzystywano jako surowiec do wytwarzania narzędzi, naczyń a także środków transportu.

-bogactwo zdobień

-obróbka rogu, kości oraz skóry.

• Kultura unietycka:

- produkcja sztyletów, berła sztyletowatego, naramienników, naszyjników, bransolet.

- duże osiedla, trudno dostępne

- dominowały groby płaskie szkieletowe

- kurhany

- rolnictwa a także rozwinęło się przetwórstwo spożywcze

- bardzo Dorze rozwinięta metalurgia.

---