Społeczność żydowska w życiu przedwojennej Praszki
Wstęp
Żydzi należą do starożytnych ludów semickich, którzy według Starego testamentu, a konkretnie Księgi wyjścia, pod wodzą Abrahama z Ur, poprzez Mezopotamię, Syrię i Palestynę mieli dotrzeć po kilku wiekach wędrówek do Egiptu. Stąd natomiast pod wodzą Mojżesza wyruszyli do kraju Kanaan, jako ziemi obiecanej, gdzie też założyli swoje państwo. Ostatecznie powstanie antyrzymskie w latach 66 --70 n.e. zakończyło się nie tylko utratą szczątkowej autonomii, ale też i zburzeniem Świątyni Jerozolimskiej. Natomiast po upadku powstania pod wodzą Bar Kochby (132- 135 roku n.e.) Żydzi zostali z Palestyny wygnani. Rozproszyli się nie tylko po całym obszarze wpływów rzymskich, ale również znaleźli się na Kaukazie, Krymie, Persji, a nawet w Indiach i Chinach.
W Europie, we wczesnym średniowieczu, wykształciły się dwa odłamy kulturowe Żydów:
Aszkenazyjczycy, tj, pochodzący z terenów Niemiec:
Sefardyjczycy, tj. wywodzący się z Półwyspu Iberyjskiego.
Te dwie grupy łączyła jedność religii, dzielił natomiast dialekt języka jidisz, obyczajowość, wymowa niektórych słów hebrajskich, porządek odprawiania modlitw czy też metody studiowania Tory.
Na ziemiach polskich pierwszymi Żydami byli Radanici - co w języku perskim oznacza „znający drogę”. Byli to kupcy z Hiszpanii i południowej Francji, którzy wędrując do Bizancjum, przemierzali ziemie zamieszkiwane przez Słowian. Zajmowali się handlem jedwabiem, korzeniami i niewolnikami. Jednym
z nich był Ibrahim ibn Jakub, który zostawił nam jeden z najstarszych przekazów o państwie Mieszka I.
Napływ ludności żydowskiej na ziemie polskie odbył się w dwóch etapach.
Pierwszy rozpoczął się około 1098 roku i związany był z wygnaniem Żydów z Pragi czeskiej oraz
z prześladowaniami na terenie Niemiec. Uciekinierzy osiedlali się najpierw na Śląsku, a z czasem
w pozostałych polskich dzielnicach.
Wiek XV przyniósł nowy napływ ludności żydowskiej na ziemie polskie. Przyczyna leżała w wygnaniu Żydów aszkenazyjskich z Niemiec i Sefardyjskich z Hiszpanii.
Na terenie Polski znajdowali korzystne warunki do życia i pracy. Jedna z przyczyn tego stanu rzeczy leżała w licznych przywilejach, nadawanych im przez polskich władców. W 1264 roku w Kaliszu Bolesław Pobożny wydaje statut, na mocy którego Żydzi mieli być sądzeni przez sądy książęce, uzyskali swobodę
w prowadzeniu handlu, bezpieczeństwo mienia i życia oraz swobodę praktyk religijnych.
Żydzi w Polsce zajmowali się handlem - opanowali szczególnie handel zagraniczny - rzemiosłem - od XVII wieku zaczęły powstawać cechy żydowskie- operacjami kredytowymi (znanymi na tym polu byli Fiszlowie w Krakowie i Nachmanowicze we Lwowie). Ponadto dzierżawili cła, młyny, gorzelnie, dobra ziemskie - szczególnie na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej.
Mieszczaństwo chrześcijańskie próbowało się bronić przed żydowską konkurencją. Jedna z form obrony były królewskie przywileje „non tolerandis Judeis”, zakazujące osiedlania się Żydów w miastach je posiadające. Taki przywilej posiadał m.in. Wieluń z 12 czerwca 1566 roku.
Na ziemiach polskich wykształcił się też samorząd żydowski. Podstawowymi jego jednostkami były gminy zwane kahałem. Te zrzeszone były w czterech ziemstwach - powołanych przez Zygmunta Starego w latach 1518-1522. Natomiast w 1579 roku Stefan Batory powołał do życia Sejm Czterech Ziemstw - Waad arba aracot.
Po upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów, pod koniec XVIII wieku, zaborcy stanęli przed problemem ustosunkowaniem się do społeczności żydowskiej.
W zaborze pruskim na mocy ustawy z 1797 roku wypędzono Żydów biednych, nie posiadających żadnego majątku i nie znających języka niemieckiego. Pełną asymilacje przeprowadzono tam w latach 1848
i 1850.
W zaborze austriackim zakazano Żydom wykonywania różnych zawodów, np. aptekarstwa, młynarstwa czy piwowarstwa. Pełnego równouprawnienia dokonano tam w latach 1859-1867/1868.
W zaborze rosyjskim pozbawiono Żydów praw obywatelskich, zwolniono ich też z obowiązku służby wojskowej, w zamian za co nałożono na nich podatek rekrucki. W 1822 roku powołano dozory bóżnicze, które zajmowały się sprawami religijnymi i działalnością charytatywną. W 1862 roku na mocy ukazu carskiego w wielu dziedzinach prawa zrównano ich z resztą społeczeństwa.
W II Rzeczypospolitej, na mocy Konstytucji marcowej z 1921 roku, wszyscy obywatele byli równi wobec prawa, a ustawa z 1931 roku zniosła wszystkie te przepisy (jeszcze z czasów zaborów), które wprowadzały dyskryminację ze względu na rasę czy religię. Według powszechnego spisu ludności z 1931 roku w Polsce mieszkało 3 miliony Żydów, co stanowiło 10 % wszystkich mieszkańców kraju.
Na ziemiach polskich rozwijała się kultura żydowska. Na polu literatury hebrajskiej działał Mendel Lewin z Satanowa, w języku jidisz pisał światowej sławy Szalom Asz. Na hebrajski tłumaczono trylogie Henryka Sienkiewicza i utwory Adama Mickiewicza. Powstał teatr żydowski, którego twórcą był Abraham Goldfachen, urodzony w Starym Konstancinie na Wołyniu. Rozwijała się muzyka wokalna synogogalna, reprezentowana przez kantorów. Światową sławę osiągnęli: Joel Dawid Jaszuński - podziwiany przez Stanisława Moniuszkę, i Gerszon Sirota, zwany „żydowskim Caruso”.
Na ziemiach polskich rozwijała się prasa żydowska. W 1814 roku pojawiła się pierwsza gazeta „Cir Neeman” (Wierny Wysłannik)-wydawana przez Józefa Perla. W pobliskim Wieluniu w okresie międzywojennym wydawano m.in. „Di Cajt”, „Wieluner Cajtung” i „Wieluner Leben”.
W Polsce powstał i rozwijał się od XVIII wieku ruch religijny zwany Chasydyzm. Jego twórca był Izrael ben Elia zwany Baal szew Tow ( Mistrz Dobrego Imienia). Ruch ten objął znaczną część ludności żydowskiej na ziemiach polskich. Żydzi w Praszce.
Żydzi w Praszce
Nie wiadomo dokładnie od kiedy Żydzi zamieszkiwali Praszkę. Mieszkali tu już w XVII wieku.
W roku 1713 zostali z miasta wygnani pod zarzutem mordu rytualnego. W II połowie XVIII wieku Wojciech Mączyński sprowadził ich z powrotem. Według Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego w 1791 roku w Praszce mieszkało 127 Żydów tj. 16,9% całej ludności. To samo źródło podaje, że w tym samym roku urodziło się 6 chłopców i 5 dziewczynek żydowskich, zawarto 2 śluby, a zmarło 28 Żydów. Dla przykładu według pruskiej statystyki z 1787 roku w pobliskim Gorzowie Śląskim mieszkało 48, w Dobrodzieniu 120, a w Oleśnie 112 Żydów. W 1792 roku Praszkę zamieszkiwało już 281, a w 1800 roku 250 Żydów.
Wzrostowi ich liczby sprzyjał sam właściciel miasta Wojciech Mączyński, który zachęcał ludność żydowską do osiedlania się w naszym mieście. Nadał im też m.in. przywilej wolnego handlu oraz wydzierżawił rzeźnię i szynk. Miał za to rocznie otrzymywać 1800 złotych polskich. Liczne skargi Mączyńskiego z lat 1825-1827 świadczą, że nie zawsze gmina żydowska z tego obowiązku się wywiązywała. Ponadto sąsiedztwo Śląska było dodatkowym czynnikiem zwiększającym osadnictwo żydowskie w naszym mieście.
Wzrost liczby ludności żydowskiej w Praszce spowodował, że oderwali się oni od kahału działoszyńskiego i założyli własną gminę. Spotkało się to z kontrakcja kahału, który sprawę skierował do sądu referendarskiego w Warszawie. Początkowo sprawa została przez Żydów praszkowskich przegrana, ale wpływy Wojciecha Mączyńskiego, działacza Sejmu Czteroletniego, sprawiły, że ostatecznie w Praszce powstała samodzielna gmina żydowska. Postarano się też i o synagogę, najpierw drewnianą, a od 1836 roku murowaną.
Żydzi w Praszce zajmowali się głównie handlem, choć była grupa rzemieślników, wśród których dominowali krawcy i rzeźnicy. W I połowie XIX wieku znanym w powiecie wieluńskim był Joachim Kempner, który najpierw dzierżawił, a później wykupywał kuźnice i kopalnie rud, między innymi
w Dankowie. Natomiast Heyman Kempner dzierżawił opłaty targowe i brukowe w Praszce w latach 1837-1843. Część praszkowskich Żydów posiadała szerokie kontakty handlowe ze Śląskiem. Aron Herszlikowicz skupował w dobrach Tomasza Potockiego, właściciela Praszki od 1843 roku, wełnę, którą następnie wywoził do Wrocławia.
Największą sławę w XIX wieku zdobył Daniel Neufeld. Urodził się w Praszce w 1814 roku. W latach 1861-1863 redagował „Jutrzenkę”. Był zwolennikiem kulturowej i obyczajowej asymilacji Żydów. W 1863 roku zesłany na Syberię, powrócił dwa lata później. Osiadł w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie zmarł w 1874 roku.
Żydzi w Praszce aktywnie włączyli się w proces powstawania pierwszej społecznej organizacji, tj. Ochotniczej Straży Pożarnej (powstałej w 1882 roku). we władzach tej organizacji zasiadali m.in. Jakub
i Józef Rozentalowie. W poczet członków honorowych w 1882 roku zapisało się ponad 30 Żydów.
Przywódcą religijnym społeczności żydowskiej był rabin. W Praszce do 1913 roku funkcje tą sprawowali: Kopel Rozenblum i Kopel Rothblum. Natomiast w skład dozoru bóżniczego wchodzili m.in. Józef i Jakub Rozentalowie i Icek Skorupa.
Społeczność Żydowska w Praszce w okresie międzywojennym
W 1918 roku państwo polskie odrodziło się po 123 latach niewoli. W latach 1918-1921 musiało jednak zbrojnie tej niepodległości bronić. Część społeczności żydowskiej zajęła wobec tych wydarzeń stanowisko wyczekujące. Znaczna jednak jej część aktywnie brała udział w walkach w latach 1918-1921. 21 kwietnia 1919 roku w Kozielnikach (na południowym-wschodzie) zginął Chaim Bilski, urodzony w 1899 roku w Praszce. Krzyżem Walecznych zostało odznaczonych siedmiu praszkowskich Żydów, a mianowicie: Natan Gurfraind (kupiec), Dawid Aronowicz (krawiec), Maurycy Urbach (buchalter), Szlama Szmul Świerk (robotnik), Hereka Poznański (fryzjer), Mendel Weksztajn (nauczyciel) oraz Efroim Lipszyc (pisarz).
W latach 1918-1939 zmalała liczba ludności Żydowskiej w Praszce. O ile w 1926 roku liczyli oni 1 524 osób, to w 1938 roku 1016 osób. Główna przyczyna tego faktu leżała w napiętych stosunkach politycznych i ekonomicznych niemiecko-polskich. Powstania Śląskie, plebiscyt, wojna handlowa niemiecko-polska oraz niemieckie restrykcje nałożone na polski handel, spowodowały drastyczne obniżenie obrotów handlowych. W tej sytuacji część Żydów przeniosła się do dużych aglomeracji miejskich jak np. Częstochowa czy Łódź. Byli też i tacy, którzy wybrali emigrację, głównie do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. W tym ostatnim przypadku dysponujemy dla lat 1926-1938 12 nazwiskami osób tam emigrujących, a które pochodziły z Praszki. Najstarsza z nich, w chwili wyjazdu, liczyła 32 a najmłodsza 21 lat. Były to m.in. Józef Skorupa, Mendel Sudowicz, Herszlik Goldrat, Izreal Świerk. Dla porównania w Gorzowie Śląskim w 1926 roku mieszkało 43 Żydów.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że Żydzi w Praszce, podobnie jak i reszta społeczeństwa, przez cały okres międzywojenny, musieli borykać się z trudna sytuacja ekonomiczną.
Gmina Żydowska Wyznaniowa
Wszyscy Żydzi zrzeszeni byli w Gminach Wyznaniowych. Ich ustrój i organizację regulował dekret Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z 7 lutego 1919 roku oraz dwa rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 1927 i 1928 roku. Do zadań gmin należało:
zarządzanie i organizowanie życiem religijnym
prowadzenie działalności dobroczynnej
zarządzanie szkolnictwem religijnym
utrzymywanie rabinatu
utrzymywanie budynków i urządzeń służących potrzebom religijnym
utrzymywanie cmentarza itp.
Przynależność do gminy była obowiązkowa, choć można z niej było wystąpić. Na czele dużych gmin- to jest takich które liczyły ponad 5 tys.-stała Rada, która wybierała Zarząd. W gminach małych - do 5 tys. - jej pracami kierował Zarząd, wybierany w wyborach, przez Żydów do tego uprawnionych. Prawa wyborcze posiadali mężczyźni. Nad wyborami czuwała komisja, powoływana przez Zarząd. Zatwierdzenie wyników wyborów należało do Starosty powiatowego, który mógł je unieważnić. Taki przypadek zdarzył się w Praszce raz, w 1924 roku, kiedy to Starosta Wieluński powołując się na 60 protestów wyborczych, unieważnił wybory przeprowadzone 1 czerwca i zarządził nowe na 24 sierpnia.
Zarząd składał się najpierw z czterech, a od 1928 roku z ośmiu członków wybieralnych i rabina
(z urzędu). Na jego czele stał przewodniczący. Funkcje tą pełnili: do 1931 roku oraz w latach 1933-1936 Jakub Weltman, w latach 1931-1933 Zelek Urbach, a w latach 1936-1939 Dawid Koplowicz. Przez długi czas zarząd praszkowskiej gminy wyznaniowej żydowskiej nie posiadał regulaminu obrad. Dopiero 9 lipca 1939 roku Zarząd takowy uchwalił.
Prace Zarządu czasami były zakłócane przez różnego rodzaju konflikty. Ich przyczyna leżała z jednej strony w ostrych podziałał politycznych, wśród członków tego gremium, a z drugiej strony w osobistych urazach. W latach 1931 -1933 Zarząd targany był konfliktem miedzy jego przewodniczącym Zelkiem Urbachem-syjonistą, a Chaimem Lajb Matusiakiem - ortodoksą. Według syjonistów Matusiak szykanował ich, obrażał i zachowywał się na posiedzeniach zarządu arogancko. Natomiast ortodoksi zarzucali syjonistom nadużywanie władzy i próbę wykluczania ich z posiedzeń zarządu. Dochodzenie przeprowadzone przez urzędników Starostwa wykazało też i osobisty wymiar całej sprawy. Okazało się mianowicie, że Zelek Urbach zwolnił z funkcji sekretarza Herszlika Weltmana, syna byłego przewodniczącego i aktualnego członka zarządu Jakuba Weltmana. Cała sprawa doprowadziła do rezygnacji Zelka Urbacha z funkcji przewodniczącego, a po wybraniu wspomnianego wyżej Jakuba Weltmana na jego miejsce, do rezygnacji z członkostwa w zarządzie wszystkich syjonistów.
Inny konflikt dotyczył osoby Dawida Koplowicza, przewodniczącego Zarządu gminy w latach 1936-1939, Grupa ortotoksów ze Szlamą Szmulem Świerkiem zarzuciła mu: machinacje wyborcze, pijaństwo, awanturnictwo oraz podejrzaną działalność gospodarczą. Wywiad miejscowej policji potwierdził jego cechy charakteru i nałogi ale nie kryminalna działalność. Ostatecznie Starostwo wszystkie skargi oddaliło.
Gmina Żydowska w Praszce obejmowała miasto i gminę Praszka oraz gminę Rudniki. Na terenie tej ostatniej w 1931 roku zamieszkiwało 141, a w 1938 roku 128 Żydów. Podstawowe źródła finansowania gminy obejmowały opłaty od uboju zwierząt oraz składki bóżnicze, płacone przez tych Żydów, którzy mieli swoje środki utrzymania. Ich wysokość określał zarząd gminy wyznaniowej. Od jego decyzji można było się odwołać do starostwa. Takich przypadków było dużo, szczególnie na początku lat 30-tych, kiedy w Polsce panował kryzys gospodarczy. Innymi źródłami dochodów gminy były opłaty cmentarne, wynajem miejsc w synagodze i dotacje miejscowego Magistratu. W dziale wydatków znaczne miejsce zajmowały pobory: rabina, dwóch rzezaków, posługacza i innych pracowników synagogi. Przykładowo rabin w Praszce w 1930 roku zarabiał 4 750 zł, a rzezak 3000 zł. Inne wydatki dotyczyły: działalności charytatywnej (np. rozdział mac i węgla oraz opieka zdrowotna biednych), utrzymywanie budynków gminy itp.
Żydowska gmina wyznaniowa w Praszce posiadała kilka nieruchomości:
Synagoga - wyceniona w 1938 roku na 38.120 zł.
Mykwa - tj. łaźnia rytualna;
Rzeźnia, w której dokonywano rytualnego uboju;
Dom piętrowy na ulicy Kościuszki, w którym było mieszkanie rabina i szkoła religijna;
Cmentarz, przy którym stał dom parterowy;
Przytułek dla starców.
Życie religijne
Przywódcą religijnym żydowskiej społeczności żydowskiej był rabin. W Praszce był nim Abram Herszlik Zilberman. Urodził się w 1877 roku w Warcie, najpierw funkcje rabina pełnił w Koźminku, pow. kaliski, a 27 grudnia 1913 roku został zatwierdzony na rabina w Praszce przez Gubernatora Kaliskiego. Ciszył się dużą sympatią i szacunkiem wśród lokalnej społeczności żydowskiej. Politycznie i społecznie jednak nie udzielał się. Koncentrował się bowiem tylko na działalności religijnej i charytatywnej. Prawdopodobnie do około 1932 roku swoją posługę religijną sprawował także w synagodze w pobliskim Gorzowie Śląskim.
W religii mojżeszowej jest siedem świąt:
Sukot - Święto Szałasów - obchodzone jesienią, po zbiorach, zostało ustanowione na pamiątkę 40-letniej wędrówki przez pustynię, po wyjściu z Egiptu; święto trwa osiem dni, a zaczyna się 15 tiszri (tj. na przełomie wrzesnia i października).
Jom Kipur - Dzień Pojednania - miało upamiętniać podarowanie narodowi wybranemu drugich Tablic z Dekalogiem, co stanowi akt przebaczenia za bał-
wochwalstwo; obchodzi się go 10 dnia miesiąca tiszri tj. pod koniec września.
Pesach - upamiętnia wybawienie narodu wybranego z niewoli egipskiej, rozpoczyna się 15 dnia nisan (przełom marca i kwietnia) i trwa 7 dni, podczas niego spożywa się pieczywo zrobione bez zakwasu tzn. z mąki i wody, (maca).
Chanuka - Święto Świateł - rozpoczyna się 28 dnia miesiąca kislew (około połowy grudnia) i trwa 8 dni; głównym obrzędem tego święta było zapalenia po zachodzie słońca ośmioramiennego świecznika, zwanego chanukija, stawiało się go w oknie; miłym akcentem tego święta, były prezenty dawane dzieciom - zwykle małe pieniążki.
Rosz Haszana - Początek Roku - pierwszego dnia miesiąca tiszri ( połowa września), trwa dwa dni, upamiętnia akt stworzenia pierwszego człowieka - Adama.
Purim - Święto Losów - upamiętnia ocalenie Żydów w Persji, opisane w Księdze Estery. Obchodzone 14 dnia miesiąca adar (tj. przełom lutego i marca). Czyta się wtedy rano i wieczorem wspomnianą Ksiegę Estery. Podczas wymieniana nazwiska Hamana należy wtedy tupać, krzyczeć, uderzać
w kołatki, aby go zagłuszyć. W tym dniu Żydzi obdarowują się prezentami. Po południu urządza się świąteczny posiłek, podczas którego wskazane jest nadużywanie alkoholu.
Szabat - po hebrajsku znaczy odpoczynek - upamiętnia dzień, w którym Bóg odpoczął po stworzeniu świata. Szabat zaczyna się wieczorem w piątek a kończy wieczorem w sobotę. Rozpoczynało je zapalenie dwóch świec przez kobietę, która też odmawiała nad nimi błogosławieństwo.
W życiu każdego pobożnego Żyda ogromną rolę odgrywa bar micwa, co oznacza syn przykazania, Jest to uroczystość uznania 13-letniego chłopca za pełnoletniego, pod względem religijnym. Ceremoniał odbywał się w pierwszy szabat po 13-tych urodzinach i polegał na wezwaniu chłopca do odczytania przypadającego na ten dzień fragmentu Tory i wygłoszenia własnego komentarza do odczytanego tekstu. Od tej pory jest on pełnoletni, odpowiada za swoje czyny, może dysponować swoim majątkiem i ożenić się.
Podobną uroczystością jest bat micwa - przeznaczona dla dziewcząt 12-letnich. Wprowadzony pod koniec XIX wieku wśród Żydów liberalnych, część ortodoksów przyjęła ten zwyczaj dość późno. Nie wiemy czy był on praktykowany w Praszce.
Szkolnictwo
Szkolnictwo w życiu społeczeństwa żydowskiego odgrywało zawsze ważną rolę. Uważano ich za naród pisma i księgi. W Praszce w okresie międzywojennym działały dwie szkoły:
szkoła religijna cheder, powstała w 1922 roku. Utrzymywana była przez gminę wyznaniową, otrzymywała też dotacje państwowe. Zajmowała cztery pokoje w piętrowym budynku przy ulicy Kościuszki. Według urzędników Starostwa Powiatowego, lustrujących szkołę w 1933 roku, stan wewnętrzny lokalu był w stanie opłakanym. Wskazywano na brud, uszkodzone piece. W tym roku w szkole tej uczyło sześciu nauczycieli. Grupa syjonistów była raczej ustosunkowana negatywnie do tej instytucji. Wyrazem tego były zaległości w subwencjach w latach 1931-1933, tj. gdy w Zarządzie przewodzili syjoniści.
Powszechna Szkoła Podstawowa nr 2, powstała na bazie szkoły prywatnej utworzonej w 1918 roku. Jej kierownikiem przez cały czas jej istnienia był Wowo Poznański. Najwięcej dzieci uczęszczało do niej w roku szkolnym 1925/1926 (350 dzieci). W połowie lat trzydziestych na skutek ciągle zmniejszającej się liczby dzieci, szkoła została zamknięta, a dzieci żydowskie uczęszczały do jednej z dziećmi chrześcijan.
Na początku 1934 roku Organizacja Syjonistyczna w Praszce zorganizowała kursy języka hebrajskiego. Odbywały się one w budynku przy ulicy Piłsudskiego. Wydaje się, że miały one na celu przygotowanie przyszłych osadników w Palestynie.
Na terenie Praszki pracowali tacy żydowscy nauczyciele jak: Rotholc Moszek, Poznański Wowo, Krzuk Alje Hirsz, Bornstein Mordehaj, Bornstein Henoch, Kliniewska Sara, Welcman Szmul.
Inną sferą działalności były biblioteki. Zakładane były głównie przez organizacje polityczne.
W Praszce swoją bibliotekę posiadała Aguda Isroel i Organizacja Syjonistyczna. Istniała też Biblioteka Młodzieży Żydowskiej.
Podczas I wojny światowej Maurycy Fraehlich utworzył czytelnię „Kultura”. Po jego wyjeździe
z Praszki kierownikiem jej został Henoch Jedwab, który próbował założyć Stowarzyszenie Biblioteki „Kultura”. Sprzeciwiło się temu Starostwo Powiatowe. Przyczyna z jednej strony leżała w działalności Jedwaba podczas I wojny światowej (oskarżano go o donosicielstwo) oraz w przekonaniach politycznych (podejrzany był o komunizm).
Działalność gospodarcza
Dominującym zajęciem Żydów w Praszce w okresie międzywojennym był handel. Część Żydów posiadało sklepy, np. Chaim Kempiński, Jankiel Abramowicz (manufaktura i nici), Herszlik Jaronowski (handel kolonialno-łokciowy) czy Moszek Hirsz Grűn (sklep galanteryjny). Trzy największe przedsiębiorstwa w Praszce należały do:
Braci Lajzerowicz i Szmula Glikiera - Młyn parowy „Laura”
Mendel Herszlikowicz - garbarnia
Mordka Złoty - garbarnia.
Następną grupą zawodową byli rzemieślnicy. Najliczniejszą grupę stanowili:
krawcy - np. Icek Grin, Herszlik Krzuk, Fajwel Najman, Moszek Olesiński, Mordka Gerszl;
rzeźnicy - np. Mordka Szlamka, Jakub Sztyler, Majer Mejerowicz.
Krawcy i piekarze należeli do cechów razem z chrześcijanami.
W okresie międzywojennym w Praszce działał lekarz Henryk Makowski i dwóch
felczerów: Wolf Dobroszycki i Josef Rejchman oraz dentystka o nazwisku Wołkowicz. Natomiast według spisu z 1937 roku w Praszce mieszkało m.in. 13 właścicieli domów, czterech kamaszników, zegarmistrz (Rotholc Binen).
Na terenie Praszki istniało kilka organizacji zawodowych zrzeszających ludność pochodzenia żydowskiego.
Stowarzyszenie Drobnych Kupców i Handlarzy w Polsce - oddział w Praszce - w 1930 roku liczył 30 członków.
Związek Rzemieślników Żydów w Polsce - oddział w Praszce - powstał w 1925 roku, liczył 180 członków.
Stowarzyszenie Kupców Żydowskich w Polsce - oddział w Praszce - powstał w 1924 roku.
Życie polityczne
Żydzi w Praszce podzieleni byli na trzy grupy polityczne:
Ortodoksi
Zrzeszeni byli najpierw w Stowarzyszeniu Żydów Ortodoksów „Szlajmej Emunej Izrael” (Pokój Wiernym Izraelitom) - później przemianowane na Aguda Isroel. Wybitniejszymi działaczami tego ugrupowania byli: Chaim Lajb Matusiak, Szmul Weltman, Josef Leib Gerszonowicz. W 1938 roku liczyła ona 32 mężczyzn i 21 kobiet. Ortodoksi mieli silną pozycję w Praszce w latach dwudziestych, w drugiej połowie lat trzydziestych ich pozycja osłabła (nie mieli reprezentacji w Zarządzie Gminy Wyznaniowej). Z ich inicjatywy w 1927 roku powołano do życia Stowarzyszenie Dobroczynne „Gemiłus Chased” - założony przez Jakuba Rozentala, Mardkę Lejzerowicza i Dawida Weltmana. W 1938 roku liczyła ona 59 członków. Ortodoksi posiadali też pewne wpływy w Stowarzyszeniu Kupców Żydowskich.
Ruch Syjonistyczny
Powstał w II połowie XIX wieku. Ideologiem i twórca tego ruchu był Teodor Herz, który w 1896 roku opublikował książkę pt. „Państwo Żydowskie”. Ruch postulował odrodzenie narodowe Żydów oraz utworzenie państwa Żydowskiego w Palestynie. W 1897 roku na I Kongresie Syjonistycznym powołano do życia Światową Organizację Syjonistyczną, która organizowała emigrację do Palestyny. Ruch syjonistyczny nie był jednolity, dzielił się na trzy główne odłamy: religijny, lewicowy i liberalny. Na terenie Praszki pierwszy odłam nie istniał.
Nurt lewicowy był reprezentowany przez Poalej Syjon Lewicę - przedstawicielami tej grupy byli: Bratman Mejer i Bolkowski Hersz Dawid.
Nurt liberalny reprezentowany był przez kilka organizacji:
1.Związek Syjonistyczny Partia Pracy „Hitachdut” - powstał w 1926 roku, w tym roku liczył 26 członków, posiadał swoją bibliotekę. W kwietniu 1926 roku zorganizowali zebranie, w którym udział wzięło 200 młodzieży żydowskiej z Praszki. Prelegentem był Judka Kaczor z centrali w Warszawie. Główny punkt przemówienia dotyczył budowy państwa żydowskiego w Palestynie i szkolnictwa żydowskiego w Polsce.
2.Organizacja „Hechaluc” (Pionier) - za cel miała przygotowanie młodzieży żydowskiej do osiedlenia się
w Palestynie. W Praszce działaczami byli m.in. Najman Nachma Majer, Jakub Makowski, Józef Braun.
W 1938 roku liczyła 17 członków.
3.Związek Syjonistów Rewizjonistów „Brith Hazohur”- powstał w 1933 roku, założycielami byli: Chaim Judkiewicz, Perła Lajb Braunówna, Jozef Sudowicz. Liczył 52 członków. Wpływy tej organizacji jednak malały. W 1937 organizacja liczyła już tylko 22 członków.
Syjoniści w Praszce kontrolowali Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”- założone
w 1926 roku, przez Wowo Poznańskiego, Szlamę Glikiera i Izaaka Gutgolda. Ponadto pewne wpływy posiadali w Stowarzyszeniu drobnych Kupców i Handlarzy i Stowarzyszeniu Kupców Żydowskich.
W Polsce często zbierały się Kongresy Syjonistyczne. Delegatów wybierano w drodze wyborów, przez każdego kto wykupił specjalne karty do głosowania. W przypadku Praszki posiadam informację o dwóch takich faktach.
24 lipca 1933 roku odbyły się wybory do ósmego Kongresu Syjonistycznego. W naszym mieście udział
w wyborach wzięło 145 osób, na 156 uprawnionych. Wystawiono cztery listy wyborcze, z których najwięcej głosów zebrała lista nr 5 tj. Liga pomocy Pracujących w Palestynie (62 głosów), za nią uplasował się Związek Syjonistów Rewizjonistów (48 głosów). Następne wybory miały odbyć się w lipcu 1937 roku. Nikt jednak nie wykupił wspomnianych kart do głosowania, więc nie doszły one do skutku.
Bund
Powstał w 1897 roku na zjeździe w Wilnie. Była to organizacja robotnicza o socjalistycznym programie. Propagowała m.in. hasła autonomii kulturowej dla Żydów, świeckie szkolnictwo i uznawała język jidisz za język narodowy.
Na terenie Praszki działała „Kultur-Liga” - w 1928 roku liczyła ona 40 członków, a jej przywódcą był Henoch Jedwab. Kontrolowali Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego „Jutrznia”
z prezesem Hilul Szyjewiczem. Przez władze administracyjne obie organizacje były podejrzane
o działalność komunistyczną. Ruch ten nie uzyskał jednak szerszego poparcia społeczności żydowskiej
w Praszce (w przeciwieństwie do innych terenów Polski).
Społeczność żydowska w Praszce miała swoją reprezentację w Radzie miasta. W okresie międzywojennym reprezentacja ta liczyła cztery osoby. Mandaty z reguły rozdzielane były między ortodoksów a syjonistów. Jedynie w latach 1922-1927 swoja reprezentację w Radzie miał Bund w osobie wspomnianego już Henocha Jedwaba. Społeczność żydowska w Radzie miasta była reprezentowana m.in. przez:
z listy ortodoksów : Jakub Weltman, Mardka Lajzorowicz
z listy syjonistycznej: Gabriel Litmanowicz, Godalia Burakowski, Jakub Urbach, Wowe Poznański, Lajzer Stecki.
Lata trzydzieste to wzrost antysemityzmu w Europie. Problem ten nie ominął też i Polski. Na terenie Praszki działacze miejscowego koła Stronnictwa Narodowego w 1937 roku prowadzili akcję „bojkotu ekonomicznego” Żydów. Akcja ta polegała na nawoływaniu chrześcijańskich klientów do nie kupowania
w sklepach i na kramach żydowskich. Przeprowadzana była szczególnie podczas środowych targów. Skutki były różne, jedni ulegali namowom i odchodzili od żydowskich stoisk, inni nie. Należy jednak podkreślić, że na terenie Praszki nie doszło do żadnych pogromów antyżydowskich, grabieży ich sklepów, masowych napadów czy demolowania synagogi.
Gdy w Niemczech, po dojściu Hitlera do władzy, wprowadzano ustawy antyżydowskie, ograniczające prawa obywatelskie i cywilne Żydów, w Polsce cieszyli się takimi samymi prawami jak reszta społeczeństwa. Po nocy kryształowej (noc z 9 na 10 listopada 1938 roku), podczas której niszczono własność żydowską, palono synagogi (m.in. w Gorzowie i Kluczborku), w Polsce tworzono Komitety Ratunkowe. Miały one za zadanie niesienia pomocy uciekinierom z Niemiec (taki komitet powstał
w Wieluniu). Do tej akcji aktywnie włączyły się zarządy gmin wyznaniowych, także i w Praszce. Na terenie Praszki, miejscowa gmina wyznaniowa opiekowała się trzema uchodźcami: Fridą Blatt, Fridą Herszlikowicz i jej roczną córeczką.
II wojna światowa
1 września 1939 roku Niemcy napadając na Polskę, rozpoczynają II wojnę światową. Praszkę wraz z całą ziemią wieluńską, na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8 października 1939 roku, wcielono do Rzeszy.
Już niemal od samego początku okupacyjne władze niemieckie rozpoczęły realizować swój rasistowski program walki z polskością i polską inteligencją. Dokonywano aresztowań powstańców śląskich, działaczy plebiscytowych, samorządowych i społecznych. Germanizowano nazwy miejscowości
i ulic. Wysiedlano ludność polską, a na ich miejsce nasiedlano Niemców z Wołynia i Besarabii. Wszystko po to aby tzw. Kraj Warty był czysto niemiecki.
Ze szczególnym okrucieństwem okupacyjne władze niemieckie odnosiły się do ludności żydowskiej. Już od pierwszych chwil okupacji Niemcy przystąpili do różnych szykan i prześladowań. Polegały one m.in. na goleniu bród do polowy, co łączono z fizycznym i psychicznym maltretowaniem. Urządzano też kpiny z uczuć religijnych Żydów. Robiono sobie przy tym zdjęcia „na pamiątkę”. Zabroniono Żydom chodzenia po chodnikach i ulicach ( mogli chodzić tylko po rynsztokach), nie mogli wchodzić na miejskie skwery, wyglądać przez okna. Nakazano im nosić naszyte na ubrania żółte gwiazdy Dawida. Ustanowiono dla nich odrębną godzinę policyjną. Synagoga została ograbiona i zbezczeszczona, a następnie zamknięta i przemianowana na magazyn. Zakazano Żydom handlować, a ich sklepy zostały ograbione.
Na czele żydowskiej społeczności Niemcy postawili Radę Żydowską Judenrat, na czele której stał Goldrata. Jej zadanie polegało na ścisłym wypełnianiu zaleceń niemieckich. Żydzi w Praszce zostali zobowiązani do prac przymusowych. Dostawali za to co prawda zapłatę (24 marki i 50 fenigów za dzień), ale za każde, nawet najmniejsze, faktyczne czy urojone, uchybienia Niemcy nakładali na gminę żydowską wysokie kary pieniężne. Zatrudnieni byli m.in. przy utwardzaniu drogi łączącej Praszkę z Szyszkowem.
14 lutego 1941 roku Niemcy utworzyli getto, w której zamknęli ludność ży-
dowską z Praszki i Rudnik. Objęło ono ulice Kościuszki, Senatorską i Ogrodową. Otoczone drutem kolczastym, a wszelka pomoc Żydom została zakazana, pod rygorem kary śmierci. Zimą 1941/1942 Żydzi zostali z domów wypędzeni i umieszczeni do stodół na ulicy Polnej.
W okolicach Praszki Niemcy założyli dwa obozy pracy dla ludności żydowskiej:
pierwszy w Przedmościu - 4 stycznia 1942 roku - umieszczony na tzw. Grobli, więźniowie pracowali w miejscowym kamieniołomie;
drugi na Sołtysach - styczeń 1942 roku - w gospodarstwie wysiedlonego Józefa Janasa, więźniowie pracowali przy budowie drogi łączącej Wierzbie z Markami.
12 sierpnia 1942 roku oddział SS - przybyły z Łodzi i miejscowi żandarmi, dokonali likwidacji praszkowskiego getta. Podczas tej akcji zamordowano 17 Żydów, na miejscowym cmentarzu. Stoi tam tablica ten fakt upamiętniająca. Pozostałych wywieziono do Wielunia, gdzie po wielu dniach przeprowadzono ich selekcję. Młodszych umieszczono w łódzkim getcie. Pozostali zostali wywiezieni do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, gdzie zostali wymordowani.
Niemiecka agresja na Polskę i wprowadzenie w Życie hitlerowskiej polityki, zmierzającej do zagłady ludności żydowskiej, tragicznie przerwała wielowiekowy rozwój życia społecznego i religijnego polskich i praszkowskich Żydów.
dr Zbigniew Szczerbik
J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa1992, s.69-73, 436-437; A.Cała, H. Węgrzynek, G.Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000,(dalej cyt. Słownik) s.70-71.
Słownik, s. 16, 300-301.
Tamże, s. 279, 123.
M.Fuks, Z.Hoffman, M.Horn, J.Tomaszewski, Żydzi w Polsce. Dzieje i Kultura, Warszawa 1982, (dalej Żydzi w Polsce) s.9-11.
Tamże, s. 9; Słownik, s.273-275.
Żydzi w Polsce, 12-14.
Tamże, s. 12-14;T.Olejnik Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 1998, s.252.
Słownik, s. 302, 376; Żydzi w Polsce, s. 15.
Żydzi w Polsce, s. 32-35.
Tamże, s. 37.
Tamże, s.49-70.
Tamże, s. 79; T.Olejnik, Wieluńska prasa regionalna. 1915-183, Wieluń 1984.
Słownik, 46-47.
R. Rosin, Dzieje Praszki do początku XIX wieku, (w:) Nad górną Prosną. Monografia Praszki, pod red. T. Krzemińskiego, Łódź 1999, s.296.
Archiwum Główne Akt Dawnych, Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego (dalej Komisja Porządkowa), sygn.3, s. 747-754.
Generalne tabele statystyczne Śląska 1787 roku, wydał T. Ładogórski, Wrocław 1954, s. 103.
R. Rosin, dzieje Praszki ..., s. 296.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum ostrowskich i Potockich z Maluszyna, syg. 275, s. 54-61.
R.Rosin, Dzieje Praszki ... , s. 296; J.Goldberg, A. Wein, Księga kahału w Działoszynie z drugiej połowy XVIII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1965, nr 53, s. 95-96; J.Tomczak, Słownik geograficzny gminy Praszka, Łódź 1998, s. 47.
Materiały do dziejów uprzemysłowienia Królestwa Polskiego. Raporty prezesów Komisji Województwa Kaliskiego z lat 1823-1832, opracowanie K.Badziak, K. Woźniak, Łódź 1998, s.34-35.
APŁ. Archiwum, sygn. 272/I, s. 31-32.
APŁ. Archiwum, sygn. 273/I, s.112-113.
T. Olejnik, Daniel Neufeld, (w:) Nad górną Prosną, s. 536.
Tenże, 100 lat Ochotniczej Straży Pożarnej w Praszce, Częstochowa 1982, s.14-15, 40-42.
Tenże, Czasy nowożytne. Praszka w XIX i XX wieku (w:) Nad górną Prosną...., s. 316.
Muzeum Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu, Teki Wilczyńskiego nr 1, sygn. 19/sp.
T. Olejnik, Czasy nowożytne.., s. 337-338.
Archiwum Państwowe w Sieradzu (dalej APS), 108 Starostwo Powiatowe w Wieluniu (dalej 108), sygn. 202, k. 170v-171.
Heimatkalender des Kreis Rosenberg O/S, 1926r.
Słownik, s.102.
APS, 108, sygn. 123.
APS. 108, sygn. 123,202, 1850,1867.
APS. 108, sygn. 1857.
APS. 108, sygn. 1867.
APS. 108, syg. 1845.
APS. 108, sygn. 1857.
APS., 108, sygn. 1872.
Słownik, s.20-21, 46, 136-137, 251-252, 275-276, 284-285, 324, 328-329.
APS., 108, sygn. 1857.
T. Olejnik, Czasy nowożytne ..., s. 346-348.
APS., 108, sygn. 1857
APS., 108, sygn., 40.
T. Olejnik, Czasy nowożytne.., s. 337-338.
APS., 108, sygn. 123, 1870.
APS., 108, sygn. 244.
APS., 108, sygn. 244, 916.
APŁ., Urząd Wojewódzki Łódzki w Łodzi, sygn. 2368; APS., 108, sygn. 962.
Słownik, s. 326-327.
APS., 108, sygn. 244; APS., 191 Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Wieluniu (dalej 191), sygn. 246, 274
APS. 108, sygn. 950.
APS, 108, sygn. 1116.
APŁ., Urząd Wojewódzki Łódzki w Łodzi, sygn. 2367; APS., 108, sygn. 224.
APS., 108, sygn. 202; APS., 191, sygn. 597.
APS., 108, sygn. 276.
T. Olejnik, Czasy nowożytne..., s. 331-332.
APS., 108, sygn. 811a.
APS., 108, sygn. 1874.
Rozdział ten omawiam na podstawie: T. Olejnik, Czasy nowożytne..., s.364-367; tenże, Zagłada ludności żydowskiej w powiecie wieluńskim w latach okupacji hitlerowskiej, „Rocznik Łódzki” 1980, t.XXIX, s. 249-265.
8