Wacław Berent „PRÓCHNO”
Wstęp BN
Pierwodruk Próchna związany jest ze sławnym czasopismem polskiego modernizmu - „Chimerą” Zenona Przesmyckiego.
Uwiędli to tytuł rękopisu wręczony Miriamowi przez Berenta ( tytuł Próchno ustalił również Miriam ).
Próchno było jedyną w całości wydrukowaną w „Chimerze” powieścią. Książkowa edycja dzieła Berenta pojawiła się w roku 1903.
Malaria a Próchno
W całej narracji o artystach widoczne są nawiązania do twórczości Przybyszewskiego, a przede wszystkim do Synów ziemi . Berent do napisanej w roku 1900 powieści wkomponował w roku 1901 nowe materiały, pochodzące i z dramatu Marzenia ( historia Hertensteina i jego siostry ?) i z fabuły Synów ziemi.
Malaria jest pierwszą częścią trylogii Synowie ziemi - zdemonizowaną i histeryczną wizją krakowskiego środowiska artystycznego końca XIX wieku. Za przejrzystymi pseudonimami, a czasem i bez nich, ukryci zostali tu m.in.: Przybyszewski, Dagny Przybyszewska, Kasprowicz, Jadwiga Kasprowiczowi, Wyspiański, Tetmajer, Stanisław „Stasinek” Sierosławski. Obraz malarii ogarniającej swoimi mackami cały Kraków będzie motywem przewodnim pierwszego tomu trylogii Przybyszewskiego. Tę technikę lajtmotiwów przejmie z Synów ziemi Wacław Berent. Berent wielorako i wielokrotnie nawiązuje do wątków i myśli Malarii. Podejmuje niektóre słowa-klucze, symbole, cytaty, obsesje bohaterów tej powieści, by nadawać im inne sensy, by przedstawiać je w nowych kontekstach, by polemizować z wizją Archicygana moderny.
Trójdzielna budowa Próchna
3 części eksponowały w narracji 3 głównych bohaterów:
1 cz. - aktor Borowski
2 cz. - dziennikarz Jelsky
3 cz. - muzyk Hertenstein
Po 1920 r. dochodzi do nich poeta Muller
Z tą trójdzielną budową wiązał się lajtmotiw trzech dróg, którymi może podążać każdy artysta i człowiek ambitny: „Musisz pić z tych wód, co rodzą albo siłę i czyn, albo ducha wyłącznie, albo bezwolę jedynie: rodzą życie, sztukę lub marzenie”. Buddyzm i religie Indii preferują triadę: są tu bogowie nieba, powietrza i ziemi, a Agni - bóg ognia z ostatniego zdania - ma 3 światła, 3 ciała, 3 mieszkania. Święta sylaba „om” ( ostatnie słowo powieści ) składa się także z trzech dźwięków („aum”).
Polifoniczność
Kompozycja powieści Berenta nie odwołuje się do XIX wiecznej techniki prozatorskiej, charakteryzującej się zasadą kreowania narratora odautorskiego, kompozycją zamkniętą, fabularnością, motywacją przyczynowo-skutkową, indywidualizacją języka postaci. Cechą swoistą Próchna jest bardziej nowoczesna technika narracyjna, polegająca na szerokim uwzględnieniu odmiennych punktów widzenia poszczególnych postaci. Narracja auktorialna została tu wyparta przez narrację personalną.
wyposażenie ideowe każdej z głównych postaci
zaplecze lekturowe bohaterów:
- Tako rzecze Zaratustra ( powołują się na nią Turkuł i Hertenstein
- Wróg ludu, Jan Gabriel Borkman ( Borowski )
- teksty starohinduskie i pisma buddyjskie Upaniszady.
Podział postaci / antynomie
KLĘSKA → Borowski - Jelsky - Hertenstein
SUKCES → Turkuł - Gilbert - Hilda
Borowski, Jelsky i Hertenstein jedynie opowiadają o sztuce: Borowski snuje długą historię własnych udanych i nieudanych kreacji aktorskich, Jelsky przedstawia dowcipnie swoje metody twórcze; Hertenstein zamiast komponowania utworów muzycznych układa „muzycznie” opowieść autobiograficzną.
Sylwetki trzech artystów - Borowskiego, Jelsky'ego i Hertensteina są kontrapunktowo zestawionez sylwetkami artystów, którzy odnieśli sukces: Turkułem, Yvettą Gilbert i Hildą Hertenstein. Borowskiego i Turkuła łączy fascynujący obu teatr, brata i siostrę - muzyka. Jelsky i Gilbert uprawiają taki rodzaj sztuki, który można sytuować na pograniczu sztuki ambitnej i użytkowej - dziennikarstwo i piosenkarstwo.
Borowski Jelsky Hertenstein
↓ ↓ ↓
przeżywają autentyczne niepokoje współczesnego artysty:
niewiara w celowość tworzenia
wątpliwości co do swojej siły twórczej i rangi własnej twórczości
niemożność sprawdzenia swoich sił w działalności artystycznej
Borowski zamierza wystąpić w dramacie Turkuła Przeznaczenie nie zdając sobie sprawy ze swego kabotynizmu - zatracenia granicy pomiędzy sztuką a życiem ( bohater, którego ma zagrać, to młody artysta, który kocha się w kobiecie i sztuce, aby móc wybrać sztukę musi popchnąć żonę do samobójstwa ).
Jelsky , który znakomicie opanował technikę pracy dziennikarskiej, wie, że działalność ta - zgodnie z nietzscheańskimi diatrybami przeciwko prasie - mieści się poza ramami ambitnej sztuki.
Hertenstein ( najwybitniejszy artysta cyganerii ) zna znakomicie prawidła i sekrety tworzenia kompozycji muzycznych, posiada wiele pomysłów artystycznych, ma mnóstwo inspiracji biograficznych, ale zwątpił w potrzebę służenia sztuce.
Trójka tych bohaterów swoimi losami i wypowiedziami wskazuje na antynomiczne wartości sztuki i życia w modernistycznej filozofii artysty. Dwa skrajne bieguny reprezentują: aktor Borowski i muzyk Hertenstein. U Borowskiego widzimy pomieszanie i wymienialność kategorii życia i sztuki:
sztuka = życie życie = sztuka
U Hertensteina: zakwestionowanie wartości sztuki i życia:
sztuka = anty-życie = śmierć
sztuka = śmierć, więc: życie = śmierć
W „pośredniej” postawie Jelsky'ego można zauważyć niezdecydowanie: z jednej strony głosi on, iż: „Sztuka to jest wielka rzecz, z drugiej zaś godzi się na podporządkowanie swej pracy wymaganiom życiowym:
sztuka > życie oraz życie > sztuka
Narracja
ograniczona funkcja wszechwiedzącego narratora
Występują w Próchnie dwa rodzaje narracji:
narratorem jest postać ( monolog-retrospekcja )
narracja personalna, czyli uwzględniająca perspektywę widzenia świata dookolnego przez postać; narracja prowadzona z punktu widzenia postaci.
Najbardziej nastrojowe są następujące sceny, ujmowane z punktu widzenia postaci:
opis operacji chirurgicznej, w krórej uczestniczy Kunicki
obraz kabaretu, widzianego oczyma Mullera ( zrytmizowanie zdań i metaforyzacja opisu )
majaczenia wyobraźni aktorskiej Borowskiego w chwili ucieczki od żony ( monolog wewnętrzny przekazujący ekspresjonistyczną deformację rzeczywistości w obrazie tysięcy oczu wlepiających się w aktora, a także w kontaminacji tragicznych scen z dramatów Słowackiego z biografią Borowskiego.
obraz zachodzącego słońca w opowieści Hertensteina ( wielostopniowa symboliczność tego epizodu )
Hilda jako królowa i uosobienie sztuki w zmąconych przez opium o czach muzyka i poety
Mullerowska wizja nocnego pejzażu miasta
plastyczny obraz zbliżającej się śmierci w wyobraźni poety.
Wszystkie te epizody cechują się skrajnym subiektywizmem spojrzenia bohaterów powieści oraz bogactwem asocjacji wizualno-psychicznych
Czas jest w powieści bardzo skondensowany, gdyż cała akcja toczy się w zasadzie w kilku dniach. Jest to wiosna. Witalizm tej pory roku ma sugerować możliwość optymistycznego odczytania metafory tytułu powieści - śmierć jako warunek rozwoju życia, jako fundament odrodzenia się.
Przestrzeń wewnętrzna wchodzi w interakcje z przestrzenią zewnętrzną. Nakładanie się dwóch rzeczywistości świadczy o stanie psychicznym bohaterów Próchna - nie odróżniają oni świata realnego od świata marzeń i fantazji.
Język i styl Próchna
Do stylowych wyróżników powieści należy zaliczyć przede wszystkim:
percepcję impresjonistyczną
nagromadzenie rzeczowników, przymiotników i czasowników
osobliwości w zapisie dialogów i monologów
interferencję języka pisanego i mówionego w narracji
rozbudowane aluzje literackie
metaforyka i symbolika utworu
percepcja impresjonistyczna :
zjawisko to polega na starannym opisie szczegółów ze skłonnością do pomijania związków przyczynowych. Zjawiska zostają spostrzeżone, ale nie analizuje się ich znaczenia i nie wiąże się ich ze sobą. Są przedstawiane w takiej postaci, w jakiej zostały zaobserwowane, a wyciągnięcie wniosków i ocenę ważności zjawisk pozostawia się czytelnikowi.
w Próchnie: odpowiednie posługiwanie się zaimkami nieokreślonymi, wyrażeniami typu „jakby”, „zda się”, pseudoporównaniami, bezosobowymi formami czasowników, konkretyzacja wyrazów abstrakcyjnych, tok zdania ( przewaga parataksy nad hipotaksą ).
metaforyka :
twórczość Berenta odznacza się wysokim wyzyskaniem przyrody jako źródła obrazów poetyckich. W Próchnie dużo jest odwołań do symboliki roślinnej i zwierzęcej. Sam tytuł wzięty jest z patologii roślin. Najistotniejszą jest domena animalistyczna; ptak, pająk, polip. Ptak jest w Próchnie stale powracającym obrazem w ukazywaniu sylwetek zewnętrznych i psychiki bohaterów. Przelotnym ptakiem jest Borowski, Turkuł, Muller, Jelsky, Hertenstein. Artyści - ptaki wysokolotne zostali przeciwstawieni faunie pełzającej, „robactwu ludzkiemu”. Najczęstszymi określeniami łączonymi z ludźmi spoza cyganerii są takie symbole jak: ślimak, żaba, szczur, wąż, sęp, kruk, kret, ropucha, gad, bydło, polip, pająk. Jelsky w tyradzie przedśmiertnej zrównuje wszystkich swoich wrogów z polipami ; ojciec Borowskiego polipem zwie każdą kobietę, odwracającą artystę od jego sztuki. „Polipowe oczy” posiada również śmierć w wizji poety.
aluzje literackie:
wpływ myśli Nietzschego:
np. słowa takie jak: „zmierzch bogów”, śmierć - życie”, „ból sztukę rodzi”, „motłoch”, „nadczłowiek”, „twardo”, „dostojny”, obraz wysokich gór i lodowca, lejtmotyw „krzyków po nocy”, witalistyczne motywy morza, ognia i tańca. Epizody Próchna paralelnie do rozdziałów Tako rzecze Zaratustra ( sceny uczty „drużyny Hertensteina” w kawiarni i kabarecie ku czci Turkuła. Postacią nadczłowieka jest w powieści Turkuł.
Aluzje do powieści Słowackiego Lambro, Beniowski, Sen srebrny Salome. Podobieństwo Borowskiego do Lambra - obu bohaterów cechuje połowiczność, niemożność podjęcia czynu i głęboki pesymizm. Obaj więcej marzą niż działają.
Odwołania do świętych ksiąg Wschodu, Baudelaire'a, Flauberta, Goethego, Szekspira, Dantego, Ibsena, Modrzewskiego, Konopnickiej, Sienkiewicza, Miriama.
Mityczne struktury Próchna
Mit artysty:
W literaturze i sztuce XIX wieku wykreowano kilka modelowych sytuacji, w jakich przedstawiano twórcę:
symbolika Ikara: bohater, arystokrata, przywódca, strażnik ideałów, męczennik
artysta - improduktyw, bezpłodny marzyciel, zapatrzony w siebie Narcyz
symbolika rozdartej duszy artysty
artysta o symbolu świętego źródła: artysta odnajduje podłoże swej sztuki w doświadczeniu. Jeśli góruje nad przeciętnym człowiekiem, to głównie dzięki temu, że intensywniej żyje, głębiej czuje i przenikliwiej patrzy na otaczający go świat. Cieszy się z więzi z ludźmi, ale ludzkość traktuje jako część przyrody. Może przeciwstawiać się społeczeństwu, ale gdy tworzy, to zwykle ucieka na wybrzeża oceanu lub w wysokie góry, by móc bezpośrednio obcować z naturą.
artysta związany z tradycją Wieży z Kości Słoniowej: nie martwi się o ludzkość ani o przyrodę. Nie pragnie pełni życia. Tęskni do uwolnienia się z ludzkich graniczeń. Jeśli taki artysta rozgląda się po świecie, to nie tyle patrzy nań, co spogląda z góry. Próbuje stać się świętym. Niezadowolony z siebie i warunków, jakie go uformowały, próbuje stworzyć siebie od nowa. Staje się dandysem lub estetą. Życie bywa zastąpione przez sztukę, a sztuka staje się świętym rytuałem.
Hilda, Yvette i Turkuł mają nieskomplikowane sylwetki życiowe i artystyczne. Borowski i Hertenstein zbliżają się do postawy twórców związanych ze świętym źródłem i Wieżą z Kości Słoniowej. Aktor poślubiwszy Zosie zaczyna tracić zdolności kreowania bohaterów na scenie. Chcąc stać się na powrót aktorem musi więc porzucić żonę. Dramat muzyka polega również na niemożności połączenia uczucia ( miłość do Hildy ) ze swoją sztuką. Hertenstein zamyka się w dosłownej wieży - narożnicy kamiennej w podalpejskim zamku. O możliwości zespolenia obu symboli ( Wieży i Źródła ) może jedynie marzyć, czego wyrazem jest przytaczana przezeń legenda o Niezamyślu i Bratumile. Jelsky nie wyobraża sobie, by mógł życ obok kochającej go kobiety. Dziennikarz wybiera model życiowy dandysa, lekceważącego sobie wszelkie społeczne normy. Do cech artystycznego dandysa należy m.in.: niepoważny stosunek do własnego dzieła: książki i pomysły nosi Jelsky w głowie, nie starając się nawet przelewać ich na papier. Inna cechą takiego dandysa jest lekkość i popularność form, jakimi posługuje się w swej „mówionej” twórczości. Muller - drugi Narcyz w powieści - niezdolny jest do prawdziwej miłości. To erotoman, kochający się jednocześnie w kilku kobietach.
Na kartach Próchna odnajdziemy też klasyfikację z jaką wystąpiła Maria Podraza - Kwiatkowska w studium Bóg, ofiara, clown czy psychopata? Opozycja kapłana i błazna, męczennika i artysty chorego. Kapłanem bywa tu i Borowski i Jelsky. Hertenstein odrzucając godność ( „dostojność” ) sztuki, podkreśla jej błazeński i kuglarski charakter. Patologicznyt biegun życia artysty został w Próchnie zaakcentowany w charakterystyce postaci, w ich przedelikaceniu, zneurotyzowaniu ( stąd te krzyki, wołania, płacze, osuwanie się, klękanie ), chorowitości ( umierający na suchoty poeta ), chorobliwości uczuć - i Borowski i Hertenstein ulegają skłonnościom kazirodczym.
Dramat artystów zaprezentowanych przez Berenta jest sytuacją ludzi pozbawionych integralności. Szukają na różne sposoby dopełnienia aksjologicznego, wyrugowania pustki ich życia ( ratunkiem mają tu być: bezinteresowna przyjaźń, miłość, marzenie o Androgyne, działalność społeczna, buddyzm, sztuka ).
Bóg, ofiara, clown, psychopata - wszystkie te role, wzory zachowań były realizowane przez bohaterów Próchna , były ich udziałem. Wszystkie też uzasadniały tezę, że sztuka, to rzecz wcale nie dostojna, że nie może być traktowana jako postawa, fundament reintegracji. Sztuka pogłębia stan rozdarcia - zbyt wiele nadziei z nia wiązano. Stąd rozczarowanie i rozpacz. Możliwości sztuki jako istotnego czynnika w procesie transcendencji, przekraczania sytuacji egzystencjalnej w scalaniu, dopełnianiu człowieka okazały się złudzeniem.
Symboliczne triady
W Próchnie nakładają się na siebie w warstwie parabolicznej utworu dwie triady kolorystyczne:
barwy: biała, czerwona i czarna
barwy: biała, szara i czarna
Druga odnosi się do trzech dróg życia i trzech dróg ducha, jakie stają do wyboru przed artystą. Pierwsza ma szerszy zakres - wchłania drugą - odnosząc się do wszelkiego życia w ogóle.
Trzy drogi artysty:
- to droga ku sztuce idealnej
- ku sukcesowi popularności
- ku rzemiosłu
W związku z przeciwstawieniem tu sztuki godnej szczytów wyniosłych oraz sztuki popularnej, prostytuującej się wśród tłumu. Można t e triadę nazwać TRÓJIDEAŁEM NIETZSCHEAŃSKIM SZTUKI. Natomiast triadę drugą, odwołującą się do świętych ksiąg Wschodu można nazwać TRIADĄ BUDDYJSKĄ.
Triada trzech fundamentalnych kolorów: bieli, czerni i czerwieni. Każdy z tych kolorów ma złożoną symbolikę archetypiczną:
biel - kojarzy się ze związkiem mężczyzny z kobietą, z więzią matki z dzieckiem, z procesami kształtowania organizacji społecznej. W Próchnie symbolizuje kobiecość, życie; śmierć.
czerwień - z wojną, konfliktem społecznym, przygotowaniem jedzenia, z wytwórczą rolą mężczyzny, z przekazywaniem krwi z pokolenia na pokolenie - uczestnictwem w grupie społecznej. Jest ona związana z Agni, hinduskim bogiem ognia; w tekście powieści czerwień pojawia się w dwóch przeciwstawnych momentach - w opisie scenografii mieszkań artystów oraz w refrenie ukazującym demoniczny wygląd płonącego miasta. Kolor czerwony raz oznacza intymność pomieszczeń ludzi sztuki, symbolikę życia, drugim razem apokalipsę pejzażu wielkomiejskiego oraz śmierć.
Mit księgi
Interpretacja utworu Berenta nie może pomijać roli książek w otoczeniu artystów. Najczęściej odwołują się oni do Tako rzecze Zaratustra. Drugą ważną książkę powieści prezentuje Hertenstein Mullerowi ( jedną ze świętych ksiąg Wschodu ). Najbardziej interesującą paralelą dla Próchna byłaby niedokończona powieść inicjacyjna Novalisa pt. Henryk Ofterdingen , gdzie modelem ludzkiego życia jest tajemnicza księga, w której zapisane są przyszłe losy poety, bohatera Novalisa.
W powieści Berenta - oprócz wzorców życiowych propagowanych przez Tako rzecze Zaratustra i kodeks buddyjski - występują teksty, które są prefiguracją losu bohaterów. Borowskiemu da się przyporządkować i poemat Lambro Slowackiego i fikcyjny dramat Turkuła Przeznaczenie. Jelsky'emu angielską powieść o artyście; Hertensteinowi - parabolę o witeziu Niezamyślu i Bratumile, a także powieść Novalisa z jej symboliką błękitnego kwiatu.
Próchno to obfite kompendium ulubionych o dekadentyzmie schematów. W Próchnie czytelnik odnajduje prawie wszystkie mity tamtych czasów. Powieść wydrukowana w „Chimerze” przekształca się w księgę mitów artystycznych epoki, w pewnym sensie - w powieść mitologiczną XX wieku.
Tytuł
Najbardziej bliski intencjom autorskim w interpretacji tytułu powieści Berenta był Matuszewski. Zwracał on uwagę na fakt, iż rozkład, któremu podlega dusza nieszczęśliwego niewolnika ideału, niwecząc osobnika, użyźnia jednak grunt, na którym odbywa się ewolucja zbiorowa. Na glebie przesyconej próchnem wyrastają często kwiaty, których barwa zachwyca oczy znużone szarzyzną.
Nietzsche określał dekadentów wyrazem „modern”, który jako przymiotnik oznacza coś modnego, nowoczesnego, natomiast jako czasownik ma inny sens: spróchnieć, zbutwieć, zgnić.
Utwór początkowo nosił tytuł Uwiędli, a ostateczną wersję wymyślił Miriam.
Genologia
Propozycje krytyków: utwór polifoniczny, powieść o artyście
Charakterystyka postaci:
Antoni Potocki widzi w świecie przedstawionym powieści trzy różne postawy artysty:
kabotynizm ( Borowski )
wyrobnictwo ( Jelsky, Kunicki )
arystokratyzm ( Hertenstein )
Konstanty Troczyński wyróżnia 3 rodzaje nieporadności twórczej. Borowski reprezentuje typ twórcy nieporadnego w dziedzinie tworzywa i rzemiosła ( co wypływa z zatarcia granicy pomiędzy wymaganiami życia i sztuki ); Muller i Jelsky są przykładami niedowładu rzemiosła przy nadmiarze tworzywa ( poeta ) oraz braku tworzywa przy jednoczesnym opanowaniu rzemiosła ( dziennikarz ); Hertenstein jest improduktywem z wyboru; zauważa on bowiem konwencjonalność i niedostojność sztuki, jej ograniczenia w dostarczaniu odpowiednich środków dla przekazywania subiektywnej treści przeżycia artystycznego.
Idea:
Berent atakuje artystów nieporadnych ze stanowiska własnego mistrzostwa artystycznego. Artystom - improduktywom przeciwstawia artystów odnoszących sukcesy oraz ludzi wyzwalających się spod uroków sztuki ( Kunicki ).
Notatka z Encyklopedii szkolnej. Literatura i nauka o języku:
Próchno - jedno z najwybitniejszych dzieł polskiego modernizmu, obrazuje świat sztuki współczesnej. Jego znakomicie zindywidualizowani przedstawiciele: aktor Borowski, poeta Muller, muzyk Hertenstein, dziennikarz Jelsky, dramatopisarz Turkuł, malarz Pawluk - osadzeni w wielkomiejskim żywiole jednej z europejskich stolic kultury modernistycznej, oddają się marzeniom o wielkiej sztuce, rozważaniom o jej roli we współczesnym świecie i miejscu artysty w życiu. Tragiczne rozdarcie między chęcią tworzenia, jako realizacji popędu woli, a świadomością własnej niemocy twórczej doprowadza bohaterów Próchna do wyzbycia się wszelkich pragnień przez samobójczą śmierć - nirwanę. Inspiracje Schopenhauera i filozofii buddyjskiej splatają się w powieści z wpływami filozofa Nietzschego, uwidaczniającymi się m.in. w pogardzie dla tłumu, lekceważeniu kobiety oraz w kulcie sztuki. Próchno - „powieść artysty o artyście”, będąca ostrzeżeniem przed dekadenckim modernizmem.